Iconografie en betekenisoverdracht Julie Aerts Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw (CRKC) Studie‐ en contactdag ‘Op handen gedragen’ 10 oktober Hasselt
Inleiding ‘Wie is die meneer met dat kruis?’
Inleiding • Processie: religieuze gebeurtenis in publieke ruimte • Transcendentie versus geseculariseerd publiek ⇛Verbinding tussen religieuze ruimte processie en geseculariseerde publieke ruimte? • 2 betekenislagen: ‐zichtbare laag ‐onzichtbare laag (symboliek)
Inleiding • Betekenisoverdracht: verbinding tussen zichtbare en onzichtbare laag • Thema’s: Heiligen herkennen Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? Praktijkvoorbeelden methodes en werkvormen voor betekenisoverdracht Kruisbestuiving: aan de slag!
1. Heiligen herkennen Interessante literatuur: CLAES, J., CLAES A., VINCKE, K. Sanctus. Meer dan 500 heiligen herkennen. Leuven, 2002. CLAES, J., CLAES A., VINCKE, K. Sancti. Nog meer heiligen herkennen. Leuven, 2004. CLAES, J., CLAES A., VINCKE, K. Sanctorum. Heiligen herkennen. Leuven, 2007.
1. Heiligen herkennen: Heilige Bartolomeus • Processie Waanrode (Kortenaken) op zondag 24 augustus of eerstvolgende zondag • Verhaal:
Apostel uit Kana Bartolomeus = Natanaël Prediking in Klein‐Azië, Mesopotamië en Armenië Marteldood: gevild en onthoofd
Heilige Bartolomeus • Attribuut: mes • Soms met lendendoek en opgeheven armen vastgebonden aan kruis of boomstam • Ook met laken of afgestroopte huid • Af en toe met engeltje en open boek • Patroonheilige van leerlooiers, leerbewerkers, boekbinders, handschoenmakers, schoen‐ en kleermakers • Aangeroepen tegen stuipen, zenuwziekten en huidaandoeningen • Feestdag: 24 augustus
Heilige Bartolomeus José de Ribera (1591‐1652) Madrid Bellas Artes
Heilige Bartolomeus Michelangelo Buanarotti (1475‐1564) Sixtijnse Kapel Rome
Heilige Bartolomeus Sint Petrus’ Bandenkerk Venray (Limburg – Nederland)
Reliekschrijn van de Heilige Bartolomeus Processie Geraardsbergen
Heilige Sebastiaan • Processie in begijnhof Herentals • Paardenprocessie Hakendover: beeld van Heilige Sebastiaan wordt door schuttersgilde meegedragen • Verhaal:
Officier lijfwacht keizer Diocletianus Hulp aan christenen en ontmaskerd Pijlen Dood door geseling (ca. 288 n.C.)
Heilige Sebastiaan • Attributen: Pijl(en), officiershelm, schild of zwaard aan voeten, soms boog of knots • Vaak afgebeeld met lendendoek en armen aan boomstam of zuil gebonden • Patroonheilige van schutters, schuttersgilden, soldaten, jagers, … • Aangeroepen tegen keelpijn, koorts, diarree,… • Feestdag: 20 januari
Marteling van de heilige Sebastiaan Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België Hans Memling (ca. 1440‐ 1494)
Heilige Sebastiaan Privé‐collectie
Heilige Sebastiaan Privé‐collectie
Sint‐Sebastiaansgilde Halle
Heilige Godelieve • Sint‐Godelieveprocessie in Gistel • Verhaal: Godelieve werd ca. 1045 in het graafschap uitgehuwelijkt aan heer Bertolf in Gistel Mishandeld Gewurgd met doek In put gegooid
Heilige Godelieve • Attributen: wurgdoek, koord • Meestal voorgesteld in adellijke kledij, doek in hand • Soms met stuk brood (aalmoezen) of naast put • Patroonheilige van kleermakers en naaisters • Aangeroepen tegen keelpijn, koorts en echtelijke ruzie • Feestdag: 6 juli
Heilige Godelieve van Gistel
Heilige Godelieve van Gistel
Sint‐Godelieveprocessie Gistel
Heilige Rochus • Sacramentsprocessie Sint‐Rochusparochie Waasmunster • Verhaal:
Pelgrim naar Rome Hulp aan pestlijders Hond likte zijn wonden Montpellier: gevangenis en dood
Heilige Rochus • Attributen: hond, open beenwonde, pelgrimskledij, pelgrimsstaf • Aangeroepen tegen pest, puisten, schurft • Patroonheilige van gevangenen, apothekers, artsen, chirurgen, meubelmakers, doodgravers, verpleeghuizen en hospitalen • Feestdag: 16 augustus
Sint‐Rochus Privé‐collectie
Sint‐Rochusprocessie Binkom (Lubbeek)
Processie met Sint‐Rochusbeeld Moerzeke
Heilige Hubertus • Sint‐Hubertusprocessie Elewijt (Zemst) op Pinkstermaandag • Verhaal: Geboren rond 655 Zoon van hertog Bertrand van Aquitanië Hof koning Theodorik III Jager Op jacht op Goede Vrijdag: hinde met kruis en bekering Bisschop Maastricht en Tongeren
Heilige Hubertus Privé‐collectie
Heilige Hubertus
Heiligen herkennen: educatieve toepassingen • Afbeeldingen attributen en heiligen in klas verspreiden: kinderen attribuut met bijhorende heilige laten verbinden • Rollenspel: leven van de heilige uitbeelden • Verhaal hertalen naar 2015: hoe zou het levensverhaal van de heilige er vandaag kunnen uitzien?
Heiligen herkennen: educatieve toepassingen • Stripverhaal maken aan de hand van het leven van de heilige • Leerlingen attributen laten tekenen of schilderen • ….
2. Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Processieattributen: voorwerpen meegedragen in processie • BRON: M. Van Zanten, Religieus erfgoed‐ geïllustreerd lexicon, Zutphen, 2008.
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Flambeeuw: stok waarop een glazen huisje met kaarshouder is bevestigd, meestal aan een schommelmechaniek. Wordt door de gelovigen gedragen naast het Heilig Sacrament in processies. Ook wel processielantaarn genoemd.
Flambeeuw
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Monstrans: Rijkversierd, edelmetalen vaatwerk waarin de geconsacreerde hostie wordt uitgesteld. De monstrans wordt uitgesteld in of op het tabernakel ter verering van de geconsacreerde hostie of door de priester ter hand genomen tijdens eucharistieviering, vesper of processie om aan de gelovigen te tonen en hen ermee te zegenen.
Monstrans
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Processiekruis: Kruisbeeld op een lange stok, speciaal bestemd om te worden gedragen in de processie.
Processiekruis
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Kroontjes: sierbanden ter omlijsting van het hoofd, vaak bij beelden van Maria met Kind of gedragen door deelnemers aan de processie.
Kroontjes
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Koorkap: halfronde, capevormige mantel in de liturgische kleur van de viering, aan de hals gesloten met een koorkapsluiting en aan de achterzijde voorzien van het koorkapschild (versierd schild aan de rugzijde) met kwast.
Koorkap
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Vaandel: stuk stof waarop een afbeelding, symbool, logo of opschrift is geschilderd, geborduurd of gedrukt, bedoeld om te worden uitgestald. Het niet strikt rechthoekige maar vaak aan de onderzijde gesegmenteerde vaandel is meestal bevestigd aan een vaandelstok, een horizontale stok aan de bovenzijde van de draagstok.
Vaandel
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Processiebaldakijn: draagbaar baldakijn van textiel dat door dragers boven (de priester met) het Allerheiligste wordt gehouden tijdens een processie.
Processiebaldakijn
Welke voorwerpen worden meegedragen in een processie? • Rustaltaar: altaar waarbij wordt stilgehouden tijdens een Sacramentsprocessie om de monstrans met het Heilig Sacrament enige tijd neer te zetten voor aanbidding.
Rustaltaar
Praktijkvoorbeelden methodes en werkvormen betekenisoverdracht • 2 betekenislagen: ‐zichtbare laag ‐onzichtbare laag (symboliek) • Betekenisoverdracht: van zichtbare naar onzichtbare laag ⇛contextualisering – betekenis duidelijk maken • Hoe? Methodes? Good practices?
Praktijkvoorbeeld 1: Processie van de Hegge • 25‐jaarlijkse Ommegang in Hegge (Poederlee) • Heggewonder:
1412: diefstal kelk en ciborie met geconsacreerde hosties Hosties onaangetast in konijnenpijp Devotie en bouw kapel van de Hegge Processies sinds 15de eeuw
Kapel van de Hegge in Poederlee
Praktijkvoorbeeld 1: Processie van de Hegge • Telkens 25 jaar tussen 2 Ommegangen ⇛belang van betekenisoverdracht en continuïteit • Pedagogisch pakket voor lagere scholen:
Leerlingen maken toneel en beeldend werk Tentoonstelling met werk van leerlingen Bezoek aan kapel met klas Samenwerking met lerarenopleidingen
Pedagogisch pakket voor lagere school
Praktijkvoorbeeld 1: Processie van de Hegge • Stripverhaal door Jan Lievens • Wonder van de Hegge • Doelpubliek: Plaatselijke bevolking Scholen Toeschouwers
Stripverhaal
Praktijkvoorbeeld 2: Heilig Bloedprocessie Brugge • Processie met reliek van het bloed van Christus op Hemelvaart • 13de eeuw: reliek via kruistochten in Brugge • Heilig Bloedkapel • 14de eeuw: processie • Edele Confrérie van het Heilig Bloed
Praktijkvoorbeeld 2: Heilig Bloedprocessie Brugge • Verloop processie:
Oude Testament Nieuwe Testament Geschiedenis van de reliek in Brugge Verering reliek Slotceremonie
Praktijkvoorbeeld 2: Heilig Bloedprocessie Brugge • Educatief pakket derde graad lager onderwijs • Partners: Erfgoedcel Brugge, Casa Blanca vzw • Hoe? Rollenspel: leerlingen nemen rol aan van iemand van de organisatoren Leerlingen prikkelen Infokaart met weetjes over processie voor elke leerling Info: www.erfgoedcelbrugge.be https://www.youtube.com/watch?v=GxlZNHh7VVE
Praktijkvoorbeeld 2: Heilig Bloedprocessie Brugge • App iHoly Blood
Praktijkvoorbeeld 2: Heilig Bloedprocessie Brugge • VAN BELLEGHEM, D. ‘Zorg dragen voor het religieuze karakter van de Heilig Bloedprocessie’ in: Mininstrando, 2013. • Reflectie over het religieuze karakter van de Heilig Bloedprocessie • Toepassingen: Volgblaadje gezangen Boekje uitleg taferelen en hedendaagse toepassingen (kruisdraging: ‘wat is jouw kruis?’)
Praktijkvoorbeeld 3: Virga Jessefeesten Hasselt • Zevenjaarlijkse Virga Jessefeesten in Hasselt • Ommegang met het Virga Jessebeeld door de straten van de stad. • Ontstaan in 1682 • Comité Zevenjaarlijke Virga Jessefeesten vzw
Virga Jessebeeld
Praktijkvoorbeeld 3: Virga Jessefeesten Hasselt • Straattentoonstelling met heiligen • Wandeling met als thema ‘Waw… Hasselt keitof versierd!’ Vragen en weetjes over processie in themawandeling Doel: nieuwsgierigheid prikkelen en kennis over traditie doorgeven
4. Kruisbestuiving: aan de slag! • • • •
Methode: brainstorm over case in groepjes 4 cases 10 minuten per case en wisselen Discussie
Case 1 Je wil graag een educatief pakket samenstellen voor de leerlingen van de eerste graad middelbaar onderwijs (12‐14 jaar). Hoe begin je eraan? Welke partners zoek je? Welke inhoud wil je zeker meegeven? Bij welke symbolen en voorwerpen uit de processie wil je graag meer uitleg geven?
Case 2 Je gaat op bezoek bij de plaatselijke basisschool om over de processie te spreken en om jonge deelnemers te vinden. De juf heeft je op voorhand enkele vragen van de leerlingen gegeven: Waarom zou ik aan de processie deelnemen? Wij gaan thuis nooit naar de kerk (Bas, 10 jaar) Ik wil wel meedoen, maar wij zijn thuis moslim en ik weet niet wat ik tegen mijn papa moet zeggen (Abdullah, 9 jaar) Mag ik mijn schaap meenemen? Op welke plaats in de processie zou ik dan kunnen meelopen? (Amber, 11 jaar)
Case 3 Je hebt een vergadering met het processiecomité. Tijdens de vorige vergadering hebben jullie gediscussieerd over een aantal vragen. In de processie wordt het lijdensverhaal van Christus uitgebeeld. Een aantal deelnemers wil dit graag moderniseren en een meer hedendaagse invulling aan het verhaal geven. Andere deelnemers zijn hier helemaal niet mee akkoord en willen het oorspronkelijke verhaal zou bijbelgetrouw mogelijke uitbeelden. Hoe leid je de discussie in goede banen?
Case 4 In jullie processie wordt al eeuwenlang een middeleeuwse tekst gebruikt. Dit behoort tot de traditie. Nu blijkt dat deze tekst niet meer verstaanbaar is voor het merendeel van de deelnemers en/of toeschouwers. Kies je voor een moderne versie waarbij de betekenis gevrijwaard wordt of wil je de traditie behouden?
Contactgegevens Julie Aerts Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw www.crkc.be
[email protected] 016 40 45 54
