CRKC
Studiedag
Het beeld voorbij: Iconografie in de religieuze kunst en architectuur
De iconografie van het kerkgebouw. Stijl en betekenis door de eeuwen heen Koenraad Van Cleempoel
Friedrich Nietzsche, kapitel 218 in Menselijk al te menselijk (1878)
In het algemeen begrijpen we de architectuur niet meer, op zijn minst niet
meer zoals we ook de klankeffecten van de retoriek ontwend zijn …
In een Grieks of christelijk gebouw had oorspronkelijk alles zijn betekenis en wel met betrekking op een hogere orde van de dingen: deze sfeer van onuitputtelijke betekenis lag over het gebouw als een toverachtige sluier. Schoonheid paste alleen als een bijkomstigheid in het systeem, zonder dat ze de grondervaring van het geheimzinnige-verhevene, het door gods nabijheid
en magie gewijde, wezenlijk beïnvloedde.
S Maria in Cosmedin, 772-95
Jozef Huizinga, Herfstij der Middeleeuwen (1919)
Er is geen grotere waarheid, die de middeleeuwse geest stelliger wist, dan die
van het woord van de Corinthen: ‘want wij zien nu door een spiegel in het duister, maar dan zullen we zien van aangezicht tot aangezicht’.
Zij hebben nooit vergeten dat elk ding absurd zou zijn, als zijn betekenis uitgeput was in zijn onmiddellijke functie en verschijningsvorm. Dat alle zaken gedeeltelijk overeenkomen in de wereld aan de andere kant. Dat weten is ook ons nog op ieder ogenblik gekend, wanneer we het geluid van de regen
op de bladeren, of het schijnsel van de lamp over de tafel even doordringt tot een diepere perceptie dan die van de praktische denk- en handelszin
Iconografie via zintuigen - beleving
Verhouding tot klassieke oudheid voor 313 – kerk van de martelaren
Dura Europos, eerste huiskerk, c. 240, Syrië
Dura Europos, c. 240
Aarzelende beeldtaal
Na 313 – Edict van Milaan, Constantijn – typologische vraag
Romeinse basilica
Na 313 – Edict van Milaan, Constantijn – typologische vraag
Type van de Basilica ° hoge centrale beuk ° O-zijde absis met altaar + transept ° mozaïeken - Iconografie ° 2 - 4 zijbeuken
° opstanden in baksteen ° dakgebinte hout ° lateraal licht ° zuilen meestal corintisch Drie voorbeelden - S. Pieter, Rome, c. 320 - 335 - S. Apollinare in Classe, Ravenna, c. 500 - S. Maria in Cosmedin, 772-95
Na 313 – ‘interiorisering’
S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna
S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna
Christelijke kunst neemt keizerlijke hofkunst over
S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna, keizerin Teodora met aanbidding van de wijzen
Aartsengel michaël als Romeinse soldaat en drie Wijzen als bezoekers bij de keizer
S Apollinare nuovo, c. 550, Ravenna, keizerin Teodora met aanbidding van de wijzen
Nieuwe thema’s, drie-eenheid, gastvrijheid van Abraham
S Apollinare nuovo, c. 550, Ravenna, keizerin Teodora met aanbidding van de wijzen
Nieuwe thema’s, drie-eenheid, gastvrijheid van Abraham
Nieuwe thema’s, hand van god
S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna, Gods hand
Barok
contrareformatie
Rubens, 1624, Hemelvaart Maria, Carolus Borromeuskerk (kopie)
Type van de Centraalbouw ° radiale symmetrie ipv bilaterale symmetrie ° geen oriëntatie ° opstanden in baksteen ° dakgebinte hout ° lateraal licht
° zuilen meestal corintische ° relatie met Grieks/Romeinse tempel (Vesta) grafkerk, doopritueel of H.Grafkerk Jeruzalem Drie voorbeelden -
S. Contanza, Rome, c. 350
- S. Vitale, Ravenna, c. 532-48
- Paltskapel, Aaken, c. 750
Na 313 – Edict van Milaan, Constantijn – typlogische vraag
Santa Constanza, Rome, c.355
Jezus geeft de wet door aan Petrus en Paulus ‘Dominus Legem dat’ Wordt later Jezus Majesteit Traditio Legis, Santa Constanza, Rome, c. 500
transmission of the law," Christ as lawgiver, mosaic, Basilica of San Lorenzo, Milan, 4th century, includes a scroll box at Christ's feet.
Majestas Domini met Vier evangelisten Matheus Marcus Lucas Johannes
gevleugelde mens (ook wel engel) gevleugelde leeuw gevleugeld rund gevleugelde adelaar of arend
11de eeuw: pelgrimstochten & kloosters
Typologie van pelgrimskerken
Iconografisch belang van het portaal met tympaan: MAJESTAS DOMINI Poort naar een hemelse sfeer Mensenzoon
keert
terug
voor
het
laatste
oordeel, geflankeerd door vier evangelisten, 28 ouderlingen Dagkanten koningen, koningingen en profeten
uit het OT: Concordantie veteris et novi testamenti
Chartres, Westportaal
S. Foy, Conques, 1050-1120
S. Foy, Conques, tympaan, 1050-1120
Kloosterkerk La Madeleine, Vézelay, 1104-32
Kloosterker La Madeleine, Vézelay, 1104-32
Kathedraal van Bern, c. 1460
Kathedraal van Bern, c. 1460
11de eeuw kloosters
Benedictijnen – Cluny Cisterciënzers – Citaux / Clairvaux / Fontenay Bernardus van Clairvaux (1090-1153): stelt zich als een van de eerste mystici open voor een gevoelsmatig godsbeleven: ‘de mystieke eenwording van God’ op zoek naar God in het innerlijke, via versobering
11de eeuw kloosters
Abdij van Cluny (vanaf 909 Cluny I & II, Cluny III 1088)
Amor ornamenti: voorliefde voor weelderige kerken Rex tremendae majestatis; god woont niet in de kerk, maar is het subject van aanbidding
kloosters
Door opnieuw de armen centraal te stellen reageerde Bernardus van Clairvaux tegen de overdaad en de hypocrisie binnen de Kerk. Hierover schreef hij in zijn beroemde Apologia ad Gulielmum in 1124: De kerk flonkert aan alle kanten, maar de armen hebben honger. De muren van de kerk zijn bedekt met goud, maar de kinderen van de kerk lopen naakt rond.
Om Gods wil, als u zich niet schaamt om zoveel dwaasheid, betreur dan tenminste zulke grote uitgaven! U zult mij laten zwijgen en zeggen dat het niet aan de monnik is om te oordelen, moge God geven dat u ook mijn ogen sluit
zodat ik niet kan zien. Maar als ik zwijg, zullen de armen, de naakten en de hongerigen opstaan om te schreeuwen
kloosters
De ogen worden verblind door de vergulde relikwieën en beurzen worden geopend. Men toont een wondermooie afbeelding van de een of andere heilige, en die heilige wordt des te heiliger geacht naarmate hij feller gekleurd is
Afwijzing van de esthetische realiteit vloeit voort uit de overtuiging dat ze op die plaats schadelijk werkt, maar op zich waardevol is
“Klooster – Vierkant”
Gedeelte voor de monniken
Gedeelte voor de leken – broeders
11de eeuw kloosters
Iconografie van stilte en massa
Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, c. 1130
Horror vacui – kerkinterieur als een verlucht handschrift
S. Isidoro, Leon, 1180
Horror vacui – kerkinterieur als een verlucht handschrift
S. Isidoro, Leon, 1180
Iconografie van stilte en massa
Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, c. 1130
Iconografie van stilte en massa: doorwerking in de 20ste eeuw
Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, door Lucien Hervé
Iconografie van stilte en massa: doorwerking in de 20ste eeuw
Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, door Lucien Hervé
Le Corbusier, Kapel van Ronchamp, 1954-55, door Lucien Hervé
Le Corbusier, Kapel van Ronchamp, 1954-55
Dom Hans Van der Laan, Benedictijnenabdij van Vaals, 1986
Cisterciënzerklooster van Novy Dvur in Bohemia, John Pawson, 2001
Gothiek
Spirituele materie
Kathedraal als een ‘buitenaardse’ constructie
voorafbeelding van het Hemels Jeruzalem Apocalyps 21, 9-27 Hemelse stad
1. Ontmaterialisering - massieve contructie verdwijnt - verticaliteit
- gewichtloze indruk van de gewelven 2. Transparantie - gebouw als skelet – lichtruimte
- symboliek – edele stenen Apocalyps - afsluiten buitenwereld – deel van de Hemel op aarde - mysterieus licht – sacrale sfeer
Gothiek
Spirituele materie
Apocalyps (Johannes)
Toen kwam een van de zeven engelen met de zeven schalen die gevuld waren met de zeven laatste plagen, naar mij toe en zei: ‘Kom! Ik zal u de bruid, de vrouw van het lam tonen.’ ... De stad was omringd door een grote, hoge muur met twaalf poorten… Er waren drie poorten op het oosten, drie op het noorden, drie op het zuiden en drie op het westen. En de stadsmuur had twaalf grondstenen en daarop de twaalf namen van de twaalf apostelen van het Lam. En hij die met mij sprak, had een gouden
meetstok om de stad op te meten … En de stad was gebouwd in een vierkant… De grondstenen van de stadsmuur waren versierd met alle mogelijke edelstenen … Maar een tempel zag ik er niet, want God de Heer, de Albeheerser, is haar tempel, evenals het Lam
Beatus van Liébana
Iconografie van het licht Saint Denis uitbreiding Abt Suger 1140-44
lux continua & lux mirabilis Het midden van het schip glinstert in het licht, want wat volkomen met de lichtbron verbonden is, schittert, en wat door een nieuw licht overgoten wordt schittert als een edel kunstwerk
-
-
Woonhuis van God biblia pauperum: helpt gelovige om de schepping beter te begrijpen een speigel van de wereld iconografisch programma verbindt de hemelse en de aardse sfeer onderwijst de ongeletterden over de wereld sinds haar schepping Panofsky: gelijkenis ME scholastiek met gotische kathedraal: de systematische onderverdeling in steeds kleinere deeltjes, zonder het overzicht te verliezen
Jan Van Eyck, Madonna met Kind, 1437-1439, Gemaldegalerie, Berlin
Maria – Sedes sapietiae + Artes liberales:
Trivium Quadrivium
grammatica, retorica & dialectica arithmetica, geometrica, astronomia & musica
Astronomie, grammatica & muziek
Notre Dame, Parijs, c. 1150
Roosvenster, Chartres, Noordelijke transeptarm Maria en haar voorouders
Renaissance
verwereldlijking van de kerkelijke kunst
Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst
Het gebouw als een afspiegeling van de cosmische orde
Geloof in een geordend universum en de goddelijke perfectie
Homogene, perfect geometrisch ontworpen
Voor Plato zijn ‘cosmos’, ‘orde’ en ‘schoonheid’ synoniem
Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61
Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst
Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61
Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst
Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61
Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst
Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61
Renaissance inspiratie bij de antieken
Bramante Tempietto, Rome, 1502
Renaissance inspiratie bij de antieken
Bramanten Tempietto, 1502
Renaissance inspiratie bij de antieken
Bramante Tempietto, Rome, 1502
Renaissance inspiratie bij de antieken
Bramante Tempietto, Rome, 1502
Renaissance inspiratie bij de antieken – spanning / aanzet contrareformatie ESCORIAL - Voorzichtige receptie door polytheïstische connotatie Sint Augustinus en het Escorial - schilderij 1580 Coello in de kerk - De civitate Dei - beschrijving van Singüenza in 1605 met de categorieën van Augustinus - Augustinus’ De ordine (386) en de vera religione (c.400) - interactie tussen volume, leegte en ritmering
C. Crivelli, H. Hieronymus & H. Augustinus, c. 1490
Concept van de De Civitate Dei
Coello, H. Hieronymus & H. Augustinus, c. 1580
Renaissance inspiratie bij de antieken – spanning / aanzet contrareformatie Villalpando’s Tempel van Salomon - Jezuïet Villalpando publiceert en reconstructie van de antieke tempel met 15 illustraties, vitruviaanse stijl - gedachte dat Vitruvius zelf teruggrijpt naar de stijl van het OT ‘proces van legitimatie’
J.B. de Villapando, reconstructie van de tempel van Salomon, 1604
Barok
contrareformatie
CONCILIE VAN TRENTE 1545-63 -
Kerkgebouw is het beeld van de hemel en verdient het om kostbaar gedecoreerd te worden - propagandamiddel
-
Didactische functie sluit aan bij Middeleeuws ‘armenbijbel’
-
Het is de taak van de kunst dat het volk onderricht en bevestigd wordt in de artikelen van het geloof
-
Rol van de Jezuïten
Barok
contrareformatie
Carolus Borromeus kerk, Antwerpen, 1615-24
J. Vignola, Rome, Il Gesu, 1568
Barok
contrareformatie – scenografische opstelling van de Eucharistie
Barok
contrareformatie
Wilhelm Schubert von Ehrenberg, Het interieur van de Sint-Carolus-Borromeuskerk
Barok
contrareformatie
Aggiornamento
terug naar een informele kerk
TWEEDE VATICAANS CONCILIE (1962-65) -
Kerk als een huis voor de gemeenschap
-
‘Woonkerk’ – ‘huiskerk’ in een democratische, pluralistische maatschappij
-
De vormeloosheid van het christendom (G.Bekaert): “De specifieke vormelijkheid van het christendom is zijn vormloosheid. Is de Aya Sofia christelijk? Of de Sint-Pieter te Rome? Of de dom van Speyer?
Of
de kathedraal van Chartres? Of de missiekerken van New Mexico? Of de
onderaardse basiliek te Lourdes? Of de Wayfarers Chapel te Palos Verde?” -
“Als er nog een exterieur is, als de kerk nog als een afzonderlijk gebouw verschijnt, dan moet dit én zijn toebehoren tot het woonmilieu duidelijk maken én verwijzen naar zijn enige bestaansreden: het interieur”
Aggiornamento
Marc Dessauvage
terug naar een informele kerk
Aggiornamento
Marc Dessauvage
terug naar een informele ker
Aggiornamento
Marc Dessauvage
terug naar een informele ker
