Huize Friso Bornsestraat 293 7601 GJ Almelo (Kadastraal bekend als: Ambt-Almelo G 3038) Het huis werd in 1862 gebouwd door zeepzieder, later assuradeur, Barend Gorter (1828-1913) en zijn vrouw, schilderes Geertruida C. Gorter-ten Cate Hoedemaker (1828-1907). Een steen in de voorgevel geeft aan dat deze in dat jaar door G.(osse) G.(orter) Bzn is gelegd. Afkomstig uit Sneek noemde Barend het huis naar zijn Friese afkomst.
Huize Friso in 1897 of eerder. (Uit: de Wereldkroniek, 25 dec. 1897) Het pand lijkt een interessant voorbeeld van een combinatie van utiliteits- en woningbouw. In het grote voorhuis met het opvallende portico bevond zich rechts van de ingang het woongedeelte met een salon en eetkamer en suite. Links van de 18 m lange gang was het uit twee kamers bestaande kantoorgedeelte, met daarachter een slaapkamer. De voorgevel is bijna 15 meter breed. Het huis is altijd in een lichte tint gepleisterd geweest en met rode pannen gedekt.
Achterzijde ca 2005 De zolderverdiepng van het voorhuis met zadeldak, had oorspronkelijk geen dakramen, zoals te zien op de oude foto, maar wel enkele ramen bovenin de zijmuren. Hier bevonden zich twee slaapkamers en een dienstbodekamer met raam aan de achterkant. Rond 1900 moeten aan de voorzijde de nog bestaande kleine dakkapellen zijn aangebracht, die goed harmoniëren met het geheel. Aan de achterzijde lag haaks op het voorhuis oorsprokelijk één uitbouw van 8.45 m lang en even breed, de rechtse op bovenstaande foto. Hierin waren de keuken een trap naar boven waar de badkamer lag en een tuinkamer met serre, die als atelier kan hebben gediend. De tweede uitbouw is in 1977 in stijl aangebouwd toen
het uitvaartcentrum werd en later nog verlengd. Achter het huis staat parallel aan het voorhuis een lange open schuur in dezelfde stijl die als carport dient en die blijkens de bouwtekeningen ook uit 1977 dateert. Oorsponkelijk moeten er wel andere schuren en stallen links achter het huis gestaan hebben. De zeer grote, laag geplaatste ramen (2,50 breed en ca 3.5 m hoog) en de met een gietijzeren neo-gotisch motief versierde daklijst zijn in het oog springende oorspronkelijke elementen. Evenals het aan alle kanten een meter oversteken van de dakvlakken, met in de nok de typerende bewerkte hanebalk, of ligger, met makelaar en de versierde windveren. Zie de foto's. Het zijn kenmerken van de periode, maar lijken in samenhang met de gepleisterde muren en het zadeldak met een stompe hoek van 120 graden, tevens kenmerken van een Twentse of Oost-Nederlandse stijl uit die tijd. (Die nooit goed is onderzocht. Vgl. b.v. Gravenallee 9 in Almelo - foto op internet.)
Voorzijde ca 2005 Na het overlijden van B. Gorter werd het pand in 1914 verkocht. Het werd in 1936 verbouwd tot bejaardenhuis "Huize Friso". (Het huidige grote bejaardenoord van die naam elders in Almelo is hieruit voort gekomen.) Dit gebruik maakte veel aanpassingen in het gebouw nodig. De bouwtekeningen en een foto uit die periode tonen een grote extra dakkapel in het midden, daaronder een gemetselde nieuwe ingang met balkon erop en inkorting van de voorgevelramen. In 1977/78 werd het pand voor anderhalf miljoen gulden gekocht en gerestaureerd door een uitvaartonderneming, die het 'Aula Vredehof' ging noemen.1 Uiterlijk werd het zoveel mogelijk teruggebracht in de oorspronkelijke staat. De grote ramen en de gietijzeren daklijstversiering werden hersteld en de ingangspartij weer van glas en hout opgetrokken. Die ingangspartij heeft al tijdens de meer dan 50 jaar dat het door de familie Gorter werd bewoond verschillende varianten gekend. Behalve de open versie, zoals op de foto uit 1897 hierboven, met slanke, misschien ijzeren zuiltjes en een eenvoudig fronton erboven, bestaat er een schilderij van rond 1900 waarop de ingang half gesloten is; d.w.z. een houten raamwerk met ruitjes en korbelen onder een fronton laat alleen een middendeel open. De entree op het schilderij komt wat dat betreft geheel overeen met de opmeting van de bestaande situatie in 1936. 2 Deze toen 4.35m brede ingangspartij lijkt aardig wat op de huidige versie uit 1977, al zijn er glazen deuren in aangebracht en is een luifel toegevoegd. De bij de restauratie in 1977/78 aangebrachte ingangspartij is dus grotendeels overgenomen van de opmeting van 1936 en ziet er dan ook zeer overtuigend uit. Dat deze tekening van de vrijwel ongeschonden situatie uit 1936 is gebruikt bij de restauratie blijkt mede uit de herpositionering en roedeverdeling van de ramen. Voor beide niet op de foto uit 1897 en het schilderij voorkomende dakkapellen geldt hetzelfde, deze lijken ook authentiek, d.w.z. rond 1900 aangebracht. In 2002 is een sloopaanvraag ingediend voor de bebouwing op een aantal aaneengesloten percelen, waaronder het perceel waar Friso op ligt. Deze sloopvergunning is waarschijnlijk verleend, al zal hij niet op de juiste manier zijn ingediend, omdat, althans in wat er nu van bij de gemeente nog ligt, men het doet voorkomen alsof het slechts om bouwvallige bedrijfspanden gaat; er verkeerde foto's bij zijn en geen foto van het opvallende exterieur van Friso. 1
Zie: 'Uitvaartcentrum in prachtig landhuis, anderhalf miljoen geïnvesteerd', in Dagblad van het Oosten, 11-05-1978; een citaat: "In feite heeft het voormalig Huize Friso weer de allure die het moet hebben bezeten toen de fam. Gorter er in de laatste decennia van de vorige eeuw woonde." en: "Wie Huize Friso nog kent van de periode dat het een verzorgingstehuis was, moet constateren dat de restauratie die de oude villa heeft ondergaan, wonderen heeft verricht." 2 Blauwdruk hiervan aanwezig in bouwtekeningenarchief gem. Almelo
Hoe dan ook: er is toen ter rechterzijde naast Huize Friso alles gesloopt, maar zelf is het nog blijven staan. Mogelijk was dit omdat het gekraakt was; of er is toch bezwaar gemaakt. Telefonische informatie van de eigenaar/projectontwikkelaar luidt dat men voornemens is het dit voorjaar alsnog te slopen.
Schilderij van voorzijde, ca 1900
Voorzijde, ca 2005 De oorspronkelijk rustige, landelijke ligging van Friso is in de loop van150 jaar langzamerhand verdwenen door de stadsuitbreidingen, wel is er nog een groot deel oorspronkelijke voortuin aanwezig, met enkele zeer oude bomen. Bewoonster G.C. Gorter-ten Cate Hoedemaker kreeg enige locale bekendheid als bloemenschilderes. Aan haar werd in 1997 in Almelo's Heemkunde Museum een overzichts-tentoonstelling gewijd, waarbij een monografietje over haar verscheen. Huize Friso is het geboortehuis van haar zoon, de schilder Arnold M. Gorter (1866-1933), die in het begin van de vorige eeuw een van de bekendste nederlandse landschapschilders was. Hij heeft veel in de omgeving van Almelo gewerkt. Overzichttentoonstellingen van zijn werk werden in 1983/4 gehouden in Rijksmuseum Twente, Enschedé; in het Drents Museum, Assen en het Stedelijk Museum van Zutphen. 3 A. M. Gorter is de enige Almelose kunstenaar uit die periode die ook internationaal, d.w.z. vooral in Amerika, Frankrijk en Duitsland bekendheid verwierf. Almelo zou alleen al hierom Huize Friso een cultuur-historische waarde mogen toekennen. (Momenteel is over hem een nieuwe monografie in de maak.) Maar ook zonder deze meerwaarde is het pand zeker monumentwaardig; van dergelijke zeer op het functionele gerichte woon-werk gebouwen uit het midden van de 19de eeuw zijn er maar weinig over. Meestal zal de bedrijfsfunctie ook de reden zijn geweest waarom al snel uitbreiding of vervanging nodig was. Barend Gorters 3
Catalogus hiervan: 'De andere Gorter', red. Z. Kolks, Enschedé 1983. Zie ook b.v.: Frank Löwik; "Arnold Marc Gorter, een groot landschapsschilder", De Roskam, 26-02-2007; of: Zeno Kolks; "Twentse voorstellingen van de landschapsschilder A.M. Gorter", Typisch Twente (5) nr 3, sept. 2007. Ook: Peggie Breitbarth; Twentse schilders en de lokroep van Parijs, Hengelo 2004.
wisselen van beroep, van zeepzieder naar verzekeringsondernemer, is mogelijk een reden waardoor het pand dienst kon blijven doen zonder veel wijzigingen. Nog in 1995 was de laatste interne verbouwing, nu tot kantoorpand. Het heeft die functie tot 2001 vervuld. Er is geen bouwtechnische reden waarom deze functie of de woonfunctie niet hersteld kan worden. Dat het uitvaartbedrijf het in de jaren 1977 tot 1995 zo respectvol heeft hersteld en onderhouden, is een reden te meer om nu, nu er al zoveel verloren is gegaan van historisch Almelo, Huize Friso weer een respectabele plaats te geven in een nieuw plan voor deze buurt. Het heeft al bewezen vele functies te kunnen vervullen en is verre van bouwvallig. Sloop ervan zou een ernstige blamage voor Almelo en voor Twente betekenen en een verlies voor de toekomst. P. Gorter, Vorden 2009
De eerste steen uit 1862 gelegd door Gosse Gorter.
Dagblad van het Oosten 1978
Opmeting bestaande toestand 1936 (nog vrijwel gelijk aan huidige toestand).
Opmeting 1936 (uitgangspunt voor restauratie 1977/78)
