Universiteit Gent Academiejaar 2014-‐2015
HUIS VOORTMAN Bestudering, duiding en waardering van een Gents empire-‐interieur Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, voor het verkrijgen van de graad Master, door Judith J. van Hoogdalem (01404557). Promotor: prof. dr. A. Bergmans.
2
Woord vooraf Allereerst wil ik mijn promotor prof. Bergmans heel hartelijk danken voor het aanreiken van het onderwerp, de op-‐ en aanmerkingen en de bemoedigende woorden gedurende het schrijven van de thesis. Hoewel zij tegen haar emiraat zat, was haar hulp nooit aflatend. Een dikke merci aan Tim Scheire van het AZ Sint-‐Lucas, voor het openstellen van Huis Voortman en het beantwoorden van mijn vragen. Ook ben ik veel dank verschuldigd aan dr. Wijnand Freling, voor zijn bezoek aan Huis Voortman en de hulp bij het dateren en duiden van een stucplafond. Ik wil ook de heer Mario Baeck nogmaals hartelijk danken voor het verstrekken van informatie over een tegelvloer in het huis. Tenslotte wil ik bedanken Roland, Marthe en mijn ouders, voor hun steun gedurende mijn masterjaar in Gent. Zonder jullie was het niet gelukt.
3
4
Inhoudsopgave Woord vooraf_______________________________________________________________________________ 3 Inleiding_____________________________________________________________________________________8 Gebruikte afkortingen______________________________________________________________________11 Methodiek___________________________________________________________________________________12
Status quaestionis__________________________________________________________________ 12
Literatuur en archivalia____________________________________________________________ 13
Veldwerk____________________________________________________________________________ 17
Deel I: Wat voorafging____________________________________________________________________18
Situering en beknopte beschrijving_______________________________________________ 19
Bouw-‐ en bewonersgeschiedenis_________________________________________________ 26
Deel II: Interieurbeschrijving en duiding_____________________________________________ 32
Inleiding_____________________________________________________________________________ 33
Oorspronkelijk gebouw____________________________________________________________ 34
0. Begane grond____________________________________________________________ 34
0.1 Inkomhal________________________________________________________ 35
0.2 Bibliotheek______________________________________________________ 38
0.3 Keuken___________________________________________________________40
0.4 Kantoor__________________________________________________________ 44
0.5 Eetkamer________________________________________________________ 47
0.6 Entresol_________________________________________________________ 49
1. Bel-‐etage__________________________________________________________________ 52 1.1 Kamer____________________________________________________________53 1.2 Vestibule________________________________________________________ 55 1.3 Trapzaal_________________________________________________________ 60 1.4 Ontvangstsalon_________________________________________________ 64 1.5 Veelhoekig salon________________________________________________ 71 1.6 Dienstvertrek___________________________________________________ 77 1.7 Keuken___________________________________________________________80 1.8 Dienstvertrek____________________________________________________82
2. Tweede verdieping_______________________________________________________84 2.1 Overloop_________________________________________________________85
5
2.2 Kamer____________________________________________________________88 2.3 Badkamer________________________________________________________90 2.4 Hoekkamer______________________________________________________ 92 2.5 Overloop_________________________________________________________94 2.6 Keuken___________________________________________________________96 2.7 Kamer____________________________________________________________98 2.8 Hoekkamer______________________________________________________100
3. Derde verdieping_________________________________________________________102 3.1 Gang_____________________________________________________________ 103 3.2 Kamer___________________________________________________________ 104 3.3 Kamer___________________________________________________________ 106 3.4 Hoekkamer_____________________________________________________ 108 3.5 Kamer___________________________________________________________ 110 3.6 Kamer___________________________________________________________ 111 3.7 Kamer___________________________________________________________ 113 3.8 Hoekkamer_____________________________________________________ 114
Oostelijke aanbouw________________________________________________________________ 115
Introductie__________________________________________________________________ 116 O.1 Salon____________________________________________________________ 117 O.2 Gang_____________________________________________________________ 120 O.3 Kamer___________________________________________________________ 121 O.4 Badkamer_______________________________________________________ 122
Westelijke aanbouw________________________________________________________________ 124 Introductie__________________________________________________________________ 125 W.1 Salon____________________________________________________________ 126 W.2 Gang____________________________________________________________ 128 W.3 Kamer__________________________________________________________ 129 W.4 Kamer__________________________________________________________ 130 W.5 Badkamer______________________________________________________ 131
Tussentijds besluit_________________________________________________________________ 133
Deel III: Toekomst________________________________________________________________________ 135
Waardering_________________________________________________________________________ 136
Schadebeeld________________________________________________________________________ 137
6
Algemene aanbevelingen__________________________________________________________ 141
Besluit_______________________________________________________________________________________ 143 Epiloog______________________________________________________________________________________ 146 Literatuurlijst en bronvermelding________________________________________________________ 147
7
Inleiding 1.1 Motivatie Omdat ik mijn bachelorpaper aan de Universiteit Leiden gewijd had aan de bestudering van een historisch interieur, te weten een 18de-‐eeuws pand in Haarlem, leek het mij een logische vervolgstap om een soortgelijk onderwerp te kiezen voor mijn masterthesis. Aanvankelijk had ik een 18de-‐eeuws pand aan de Geldmunt op het oog, maar helaas wilde de eigenaar hiervan niet meewerken aan een onderzoek en aldus liep dat spoor dood. Gelukkig kwam mijn promotor professor Bergmans met een interessant alternatief, dat ik onmiddellijk met beide handen aangreep. Dit betrof Huis Voortman, een vroeg 19de-‐ eeuwse directeurswoning, in 1810 ontworpen door stadsarchitect J.B. Pisson in empirestijl. Nadat het in 1816-‐20 gebouwd werd, is het lange tijd in de familie gebleven, maar dat stopte in de jaren ’90 van de vorige eeuw. Na enkele omzwervingen is het nu al vijftien jaar in bezit van het academisch ziekenhuis van Gent, het AZ Sint-‐Lucas. Helaas heeft het ziekenhuis nooit een geschikte bestemming voor het pand gevonden en staat het dus al die tijd al leeg. Het grondig onderzoeken van de authenticiteit en de kwaliteiten van het interieur leek mij een geschikte uitdaging, met name in functie van een eventuele restauratie. 1.2 Probleemstelling Met het oog op de leegstand is het belangrijk dat het interieur in huidige staat uitgebreid beschreven, gedocumenteerd en gefotografeerd wordt. Naast deze feitelijke beschrijving moet er meer onderzoek gedaan worden naar de interieurelementen: wat is authentiek en wat is verdwenen? Dit moet vervolgens vergeleken worden met andere Gentse panden om vast te stellen hoe bijzonder het interieur eigenlijk is. Dit leidt tot de volgende probleemstelling:
8
Hoe ziet het interieur van Huis Voortman er vandaag de dag uit, en hoe verhoudt dit interieur zich tot andere empirepanden in Gent? 1.3 Onderzoeksvragen Om bovenstaande probleemstelling op te lossen, moeten er enkele deelvragen beantwoord worden. Allereerst is het noodzakelijk om het pand te situeren in de context. Hierbij moet gedacht worden aan de geografische context van het 19de-‐eeuwse Gent en het kaderen van het huis in het oeuvre van de architect. De onderzoeksvraag die hier centraal staat, is dus: wat is de ontstaanscontext van Huis Voortman? Bovendien zal de bouw-‐ en bewonersgeschiedenis in beeld moeten worden gebracht: wie hebben er allemaal gewoond in het pand, en welke grote verbouwingen zijn er geweest? Dit vormt deel I van het onderzoek. Het zwaartepunt van het onderzoek ligt in het tweede deel, waarin het interieur beschreven, geduid en gewaardeerd zal worden. Dit wordt gedaan per ruimte: van elke kamer zal achtereenvolgens eerst de vloer, daarna de wanden en tot slot het plafond beschreven worden. Ook de nagelvaste onderdelen worden hierbij behandeld. In dit deel zal enkel een feitelijke beschrijving van (de toestand van) het interieur gegeven worden; er is hier nog geen ruimte voor speculaties of waardeoordelen. Vervolgens komt het duiden van het interieur van elke ruimte aan bod. Er zal getracht worden enkele terugkerende vragen te beantwoorden: wat zijn de authentieke elementen in het interieur? Wat had er geweest kunnen zijn op plekken waar de originele delen verwijderd zijn? Ook wordt hier onderzocht of we soortgelijke voorbeelden kunnen vinden in andere Gentse interieurs. Er zal dan gekeken worden naar het empire in Gent en andere woningen van de architect J.B. Pisson. Zo zal duidelijk worden of het interieur van Huis Voortman bijzonder en uniek is, of dat het meer gestandaardiseerd is en misschien niet zo zeldzaam is.
9
Tot slot wordt in dit deel van de scriptie een waardering gegeven van het interieur. Dit wordt ook weer per kamer gedaan. Heeft het interieur bepaalde historische, artistieke of sociale waarden? Is de binnenruimte zeldzaam? Op basis van deze criteria krijgt het interieur in dit deel een hoge, gemiddelde of lage waardering. Kortom, in deel II behandelen we dus de beschrijving, de duiding en de waardering van alle vertrekken in Huis Voortman. Met alle informatie, die verkregen is in deel I en deel II van het onderzoek, zal in deel III een kijk gegeven worden op de toekomst en een eventuele restauratie. De onderzoeksvragen die hier centraal staan, zijn: is het van belang dat Huis Voortman behouden blijft? Wat is het schadebeeld van het interieur en wat zal in de toekomst gerestaureerd moeten worden? Tot slot geven wij hier enkele algemene aanbevelingen met betrekking tot het voortbestaan van Huis Voortman.
10
Gebruikte afkortingen RAG
Rijksarchief Gent
SAG
Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos
SCMS
Stedelijke Commissie voor Monumenten en Stadsgezichten
UGent
Universiteit Gent
11
Methodiek Status quaestionis Over Huis Voortman is weinig gepubliceerd. Slechts één artikel bestaat dat in zijn geheel gewijd is aan dit pand, verschenen in De Woonstede door de eeuwen heen.1 Auteur Sophie Derom besteedt hierin aandacht aan de bouwheer Voortman, architect J.B. Pisson, het interieur en de tuin. Door dit artikel is de bewonersgeschiedenis goed gekend. De interieurbeschrijving blijft echter beperkt tot enkele hoogtepunten. Een andere, recentere publicatie waarin gesproken wordt over Huis Voortman is die van Frieda Van Tyghem in het tijdschrift Relicta.2 Dit artikel geeft een vrij volledig overzicht van het leven en werk van de architect Pisson. Huis Voortman wordt hierin slechts kort aangehaald, met een beknopte beschrijving van het exterieur en de plannen. Er wordt niet ingegaan op de vraag hoe dit pand in zijn oeuvre past, en het interieur wordt buiten beschouwing gelaten. Er zijn aan de Universiteit Gent twee omvangrijke licentiaatsverhandelingen geschreven over het empire in de stad, te weten die van Godelieve De Leye3 en meer recentelijk die van Maïté Sabo.4 Aniek Loosveldt schreef haar masterproef (Universiteit Gent) over de trap in het empire.5 Huis Voortman, hoewel een empirewoning, wordt in geen van alle genoemd. De huidige stand van het onderzoek is dus als volgt. Huis Voortman is slechts beperkt beschreven, en ontbreekt in de belangrijke verhandelingen over het empire in Gent. Het interieur heeft in deze publicaties weinig tot geen aandacht gehad en is dus nooit grondig onderzocht. De enige publicatie die wel op het interieur in gaat, dateert van een behoorlijke tijd terug. De omstandigheden zijn echter veranderd: het pand staat sinds de afgelopen vijftien jaar leeg, en het heeft daaronder geleden. De publicatie over het 1 Derom, S. (1995). 2 Van Tyghem, F. (2011). 3 De Leye, G. (1983). 4 Sabo, M. (2009). 5 Loosveldt, A. (1996).
12
interieur is dus achterhaald en de schade van de leegstand is nog niet eerder in kaart gebracht. Over de architect is onlangs een publicatie verschenen, maar hoe Huis Voortman stilistisch gezien precies in zijn oeuvre past is nog niet beschreven. Literatuuronderzoek Het onderzoek naar literatuur en bronnen kan per deelaspect ingedeeld worden. Over de familie Voortman De eerdergenoemde publicatie van Sophie Derom is van belang voor de reconstructie van de bewonersgeschiedenis en de opeenvolgende telgen van de familie Voortman. Dit artikel werd echter in 1995 gepubliceerd, dus vanaf dat jaar tot heden moest gereconstrueerd worden met andere bronnen. Hoewel het artikel van Derom vrij volledig is in het schetsen van de familiegeschiedenis, werd er ook nog gebruik gemaakt van het Nationaal Biografisch Woordenboek voor enkele aanvullende feiten. Daarnaast is er naar meer informatie gezocht over de familie Voortman in publicaties van de heer Scholliers6 en mevrouw Coppejans-‐Desmedt7 over de firma A. Voortman. Hierin werd nochtans weinig bruikbaars gevonden, omdat zij bijna uitsluitend handelden over de fabriek Voortman. Over de architect J.B. Pisson De eerder genoemde omvangrijke studie van Frieda Van Tyghem is onontbeerlijk voor informatie over de persoon J.B. Pisson en zijn werk. Huis Voortman wordt slechts kort genoemd in dit artikel, en alleen chronologisch geplaatst in Pissons architecturale oeuvre. Toch is het artikel een goed uitgangspunt om Huis Voortman te vergelijken met zijn andere gebouwen, die uitgebreid besproken worden. Een ander artikel van Van Tyghem8 handelt over Pissons eigen woning en de inrichting hiervan, gebaseerd op de boedelinventaris die opgemaakt werd na zijn overlijden. Dit geeft goed zicht op hoe een woning van iemand uit de hogere klasse er in 1818 uitzag. 6 Scholliers, M. (1977). 7 Coppejans-‐Desmedt (1971). 8 Van Tyghem, F. (2004).
13
Aangezien Huis Voortman omstreeks die tijd net opgeleverd was en vanwege de connectie van de familie met architect Pisson, kan dit een voorbeeld zijn van hoe de inrichting van Huis Voortman er oorspronkelijk uitgezien heeft. Plannen van enkele van J.B. Pissons ontwerpen zijn opgenomen in het platenboek Choix des monumens van P.J. Goetghebuer.9 Hoewel dit niet geldt voor Huis Voortman is dit toch een nuttige bron voor dit onderzoek, omdat het ook weer bijdraagt aan het vergelijken van het pand met Pissons andere werken. Over het empire (algemeen, en specifiek voor Gent) Een klassiek werk bij de bestudering van historische interieurs is Het Nederlandse interieur in beeld 1600-‐1900.10 In deze publicatie was het artikel van Titus Eliëns over het empire bruikbaar, omdat het een algemeen beeld geeft van hoe het interieur er in die periode uitzag. Een publicatie die meer specifiek over het empire-‐interieur in Gent gaat, is de eerdergenoemde scriptie van M. Sabo uit 2009. Hier worden de algemene karakteristieken van de Gentse empire-‐interieurs onderzocht. Deze karakteristieken werden gebruikt om het interieur van Huis Voortman tegen af te zetten. Ook kon Huis Voortman zo geplaatst worden in de context van het empire in Gent en vergeleken worden met andere empirepanden. Ook de iets oudere verhandeling van Godelieve De Leye was bruikbaar omwille van het opgenomen fotomateriaal. Over het beschrijven van het interieur Voor het beschrijven van de binnenruimtes van Huis Voortman is allereerst het documentatieformulier historische interieurs onontbeerlijk. Dit werd ontwikkeld op basis van de voorstellen van Eloy Koldeweij11 en Marloes Tigchelaar12 en fungeert als een soort checklist bij het beschrijven van historische interieurs. Ook de klassieker 9 Goetghebuer, P.J. (1827). 10 Fock, C.W. (red) (2001). 11 Koldeweij, E.F. (1996) onuitgegeven studie in opdracht van de Onderzoeksschool
Kunstgeschiedenis, 1996. 12 Tigchelaar, M. (1997) onuitgegeven studie in opdracht van de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg, 1997.
14
Bouwkundige termen van E.J. Haslinghuis 13 is onmisbaar als naslagwerk voor de terminologie. Voor het vaststellen van de waarde van het interieur is gebruik gemaakt van het ‘hulpmiddel bij de waardering van historische interieurs’ van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.14 Voor de bestudering van authenticiteit en datering van (gehengen aan) ramen is de publicatie Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek van Dienst Monumentenzorg van de Stad Gent behulpzaam. In het artikel van Guido Everaert15 wordt Huis Voortman zelfs kort genoemd, bij het spreken over pompspanjoletten. Een ander artikel16 van zijn hand in Deuren en poorten: zeven eeuwen techniek en esthetiek is ook bruikbaar, omdat er in wordt gegaan op moderne (empire) deuren en de terminologie hiervan. De deuren en poorten van Huis Voortman konden hierdoor makkelijk vergeleken worden. Van grote waarde voor algemene kennis over stijl en gebruik van papierbehang in de 19de eeuw waren de publicaties Stemmen uit het behang: vier eeuwen geschiedenis van het behangpapier 17 en Achter het behang: vierhonderd jaar wanddecoratie in het Nederlandse binnenhuis 18 . Meer specifieke informatie over dateringskwesties en stilistische overeenkomsten kwam uit publicaties onder redactie van Lesley Hoskins19, van Odile Nouvel20 en Sabine Thummler21. Aan de hand hiervan kon het behangpapier in Huis Voortman vergeleken worden met ander (empire) behangpapier. Voor de bestudering van de parketvloeren in Huis Voortman is gebruik gemaakt van een boek onder redactie van P. Nickl22 en een artikel van Ingrid Van Cauwenbergh.23 Helaas bleken beiden niet erg bruikbaar, daar de eerste erg algemeen was en de tweede juist erg specifiek voor koninklijke parketvloeren. 13 Haslinghuis, E.J. (2005). 14 Langedijk, A. (red) (2011). 15 Everaert, G. (1993). 16 Everaert, G. (1995). 17 Jacque, B. (red.) (1997). 18 Koldeweij, E.F. (red.) (1991). 19 Hoskins, L. (red) (1994). 20 Nouvel, O. (1981). 21 Thummler, S. (1998). 22 Nickl, P. (red) (1995). 23 Van Cauwenbergh, I. (1998).
15
Om de trap in Huis Voortman te duiden bleek het onderzoek van A. Loosveldt (ut supra) erg bruikbaar. Hierin wordt de trap in privéwoningen te Gent tijdens het empire behandeld. Met deze informatie kon gemakkelijk onderzocht worden hoe de opgangen in Huis Voortman zich verhouden tot andere trappen in Gent uit dezelfde tijd. Bovendien diende de scriptie als naslagwerk voor de terminologie van de trap. Archiefonderzoek Voor het archiefonderzoek aanving, werd Huizenonderzoek in Gent. Een handleiding24 bestudeerd. Dit was noodzakelijk om relevante archieven en vindplaatsen te achterhalen. Eén van die relevante archieven was reeks G12 van het Stadsarchief Gent, ofwel de Moderne bouwaanvragen. Hierin werd de oorspronkelijke bouwaanvraag van Huis Voortman bestudeerd, en latere aanvragen voor verbouwingen van het pand. Zo kon de bouwgeschiedenis onderzocht worden. Een andere relevante bron binnen het Stadsarchief Gent waren de prenten van Atlas Goetghebuer. Hierin bevindt zich een aquarel van de fabriek Voortman en een afbeelding van de tuin. Van onschatbare waarde bleek het familiearchief dat bewaard wordt in het Rijksarchief Gent: Inventaire des archives et notes de la famille Hooreman Voortman. Hierin opgenomen zijn allerlei stambomen, genealogische notities, (kopieën van) akten, krantenknipsels en afbeeldingen betreffende de familie Voortman. Helaas werd hier geen concrete informatie gevonden over het Huis Voortman aan de Vogelenzang. In het fonds Vliegende Bladen van de Universiteit Gent bevindt zich in de map Voortman een zeer interessant notarieel document. Het is een beschrijving van de schade die de fabriek en het huis Voortman in 1830 toegebracht werd door muitende arbeiders. Een interessante bron voor het onderzoek, omdat notaris Hellebaut per verdieping en per kamer het huis doorloopt, en wij op die manier kunnen reconstrueren welke kamers 24 Charles, L. et. al. (1994).
16
welke functie hadden. Helaas worden niet zoals in een boedelinventaris alle meubelen genoemd, maar alleen die objecten die schade hadden. Van de architect J.B. Pisson is zover bekend geen archief overgeleverd en kon dus uitgesloten worden als bron. Veldwerk Een belangrijk deel van het onderzoek was het precies in beeld brengen van het interieur van Huis Voortman zoals het er nu bij staat. Dit betekent dat het interieur in situ gefotografeerd werd. Daartoe bestond met name een grote behoefte omdat de bekende foto’s uit 1993 stammen, en een achterhaalde situatie laten zien. Ter plekke werden aldus alle kamers van Huis Voortman gefotografeerd. Daarnaast was het in situ documenteren ook erg belangrijk. Dit houdt in dat het hele vertrek beschreven werd aan de hand van het eerdergenoemde documentatieformulier historische interieurs.
17
Deel I: Wat vooraf ging
18
Ontstaanscontext Huis Voortman In dit hoofdstuk komt de ontstaanscontext van Huis Voortman aan bod. Hierbij wordt de geografische situering van het negentiende-‐eeuwse Gent onderzocht, en wordt bekeken hoe het pand in het oeuvre van de architect J.B. Pisson gekaderd kan worden. Noodzakelijkerwijs zal hier alvast de nodige aandacht geschonken worden aan het pand zelf, met name de plannen en het exterieur. Geografische situering De aanvraag voor de bouwvergunning van Huis Voortman, die in 1816 door de weduwe van Abraham Voortman bij het stadsbestuur ingediend wordt, spreekt over de rue de Ramage en face du canal.25 Dit vormde destijds de meest noordelijke grenslijn van de stad, direct bij de stadsomwalling. Het kanaal waar op gedoeld wordt is de Lieve, die in 1972 gedempt werd. De rue de Ramage heeft enkele naamswijzigingen gehad, en heet nu Vogelenzang. Op de kaart van Ferraris (de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden), die opgemaakt werd tussen 1771 en 1778, is te zien dat in deze periode dit deel van de stad nagenoeg onbebouwd was. Slechts enkele kleine gebouwtjes staan in grote velden onbebouwde grond. In korte tijd zal dit drastisch veranderen. Vanwege de gunstige ligging in de buurt van de haven, worden er hier in de loop van de 19de eeuw fabrieken opgericht. Abraham Voortman en zijn compagnon verhuizen hun firma in 1797 van het stadscentrum van Gent naar dit gebied, en vestigen zich in de voormalige abdij van Groenenbriel.26 Dit voorbeeld zal veel navolging kennen. In 1800 neemt katoenbaron Lieven Bauwens bijvoorbeeld het voormalig Kartuizerklooster aan de Groenenbriel in gebruik als katoenspinnerij.27 In deze geografische context moet de totstandkoming van Huis Voortman geplaatst worden. 25 SAG, Moderne bouwaanvragen, G12/1816/4916. 26 Coppejans-‐Desmedt, H. (1971), p. 8. 27 Bogaert, C. et. al. (1976), p. LVI
19
De periode na het bouwen van de directeurswoning zal zich blijven kenmerken door enorme expansie van de industrie en daardoor uitbreidingen van de fabrieksgebouwen. In 1837 worden er door de firma Voortman zelfs dertien arbeiderswoningen opgericht in een aangrenzende straat, opdat de arbeiders dichtbij hun werk kunnen wonen.28 Weldra is de hele buurt onderdeel van de textielindustrie, zoals te zien op onderstaande kaart van Vandermaelen uit 1850. Ook op een briefhoofd van de firma, daterend van voor 1900, is te zien hoe het Huis Voortman ingebouwd ligt tussen de fabrieksgebouwen. Het toont ook de ruime tuin aan de achterkant van het pand. Exterieur en plannen De bouwaanvraag van Huis Voortman (ingediend 1816) wordt vergezeld van een eenvoudige tekening van de gevel aan de straatkant. De tekening toont een opstand in drie bouwlagen met daarop een schilddak. Het gelijkvloers is ontworpen als inkom en heeft een poort voor de koets en, omwille van de symmetrie, een blinde poort er tegenover. Er zijn drie halfcirkelvormige vensters, aangevuld met nog twee kleinere rechthoekige vensters. De bel-‐etage en tweede verdieping hebben rechte vensters. De straatgevel is precies volgens deze tekening uitgevoerd. Terwijl de straatgevel haast saai is, is de tuingevel enorm decoratief en prachtig uitgewerkt. Het gelijkvloers bevat twee poorten, met gekleurd glas in een ijzeren roedeverdeling, en drie vensters. De bel-‐etage kenmerkt zich door de serliana met zuilen, de rondboogvensters en de balkonhekken met daarin de initialen van de opdrachtgever (“AV”) verwerkt. In de afgeschuinde hoeken bevinden zich de voordeur (oostelijke zijde) en tuindeur (westelijke zijde), geflankeerd door hermen. Boven de voor-‐ en tuindeuren bevindt zich een ornamenteel fries met ranken en een putto. Ook de tweede verdieping bevat weer de kenmerkende rondboogvensters, met daartussen vier zwart geschilderde terracotta sfinxenhoofden.
28 Bogaert, C. et. al. (1976), p. LV.
20
In een privéarchief bestaat een plattegrond die door Sophie Derom als voorontwerp wordt bestempeld.29 Het laat een situatie van de bel-‐etage zien die vrij goed verenigbaar is met de uiteindelijke realisatie. Het valt op dat het gebouw een merkwaardige plattegrond heeft: rechthoekig, maar de twee hoeken aan de tuinzijde zijn afgeschuind. Het huis wordt betreden door de halfronde vestibule aan de tuinzijde die zich in de oostelijke afgeschuinde hoek bevindt. De vestibule grenst aan de rechthoekige trapzaal (met een rechte trap die later een halve cirkelvorm zal krijgen), een vierkant salon en een achthoekig salon in de westelijke afgeschuinde hoek van het pand. Aan de straatzijde bevinden zich twee eetkamers, een “entrechamber”, een “cabinet de bain” en een kantoortje.30 De plattegrond is gesigneerd door Pisson en gedateerd 1810. In hetzelfde privéarchief bevindt zich nog een plan, ditmaal van de benedenverdieping en van de tuingevel. Volgens Derom is dit grondplan een definitief ontwerp, waarnaar de uiteindelijke bouw is uitgevoerd. De ruimtes op deze gelijkvloerse verdieping zijn een eetkamer, een kantoor voor de directeur, een bibliotheek met spreekruimte en keukens met bergruimtes.31 Kadering in het oeuvre van J.B. Pisson Jean Baptiste Pisson (Gent, 1763 – aldaar, 1818) volgde een opleiding architectuur aan de Gentse Academie tussen 1778 en 1786. Hij begon rond 1790 als architect met het uitvoeren van particuliere herenhuizen en buitenplaatsen in Gent en omstreken.32 Een voorbeeld van dit vroege werk is het impostante Hotel de Meulenaere (ontworpen in 1791, afgebroken in 1957), dat oorspronkelijk aan de Nederkouter stond. Pisson ontwierp dit herenhuis voor jonkheer Pierre-‐Georges de Meulenaere, een belastinginner van de stad Gent. 29 Derom, S. (1995), p. 6. 30 Ibid. 31 Ibid. 32 Voor dit deel van het onderzoek is veelvuldig gebruikt gemaakt van Frieda Van Tyghems
reconstructie van het oeuvre van J.B. Pisson.
21
De gevel met rustica, een middenrisaliet met vier kolossale Corinthische zuilen en een kroonlijst laat nog een sterk neoclassicistische vormentaal zien. De rechthoekige plattegrond toont een ronde trapzaal met een dubbele trap die afgedekt werd door een koepel. Aan de voorkant van het huis op de bel-‐etage lag een groot rechthoekig salon, de meest prominente ruimte van het pand. Het buitenhuis Blancquaert-‐Van Tieghem (1793/1796) aan de Ferdinand Lousbergskaai ontwierp Pisson voor de belangrijke industrieel Blancquaert en zijn vrouw. Het gebouw, dat in het plan van Pisson uit enkel een souterrain en een gelijkvloers bestond, heeft als blikvanger het ronde salon. Het salon springt in een halve cirkel uit de gevel. Het interieur van het salon heeft empireschilderingen ter decoratie, in een recent verschenen scriptie (Universiteit Gent) toegeschreven aan de decoratieschilder Antoine Plateau.33 Pisson wordt over het algemeen gezien als degene die de Franse empirestijl in de Gentse bouwgeschiedenis introduceerde. Het buitenhuis Blancquaert wordt door sommigen gezien als het eerste empirebouwwerk in Gent, al bestaat er enige onduidelijkheid over het precieze bouwjaar. Hoewel in veel literatuur gedateerd op 1793, stelt Frieda Van Tyghem in haar biografie over architect Pisson dat het bouwen op zijn vroegst in 1796 begon.34 De empirebouwstijl wordt gekenmerkt door een vormentaal sterk geïnspireerd op antieke stijlelementen zoals palmettenfriezen, sfinxen en medaillons. Ook typisch bij burgerhuizen is de bel-‐etage met rondboogvensters, die dikwijls voorzien wordt van smeedijzeren balkonhekken of leuningen.35 Het herenhuis Grenier op de Recollettenlei 10-‐16, dat Pisson in 1797 ontwierp voor de handelaar Jean Grenier, vertoont deze kenmerken van het empire. De gevel toont een bel-‐etage met drie rondboogdeuren in het middenrisaliet, vergezeld van een 33 Dochy, L. (2012). 34 Van Tyghen, F. (2011), p. 270. 35 Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, p. LIX, zie ook:
inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/stijl/.
22
smeedijzeren balkonhek. Volgens Van Tyghem illustreert dit gebouw de overgang van het neoclassicisme naar de empirestijl.36 Wederom is de bel-‐etage de belangrijkste verdieping. Het bevat onder meer een centraal gelegen salon aan de voorzijde van het huis, wat uitgeeft op het balkon. Het salon staat in verbinding met de trapzaal met halfrond trappenhuis aan de achterzijde van het pand. De ruimte heeft geen koepel, maar wordt verlicht door een rondboogvenster. Het interieur bevat enkele elementen die zullen terugkeren bij de bespreking van Huis Voortman, zoals een empiretrap en een marmeren vloer met een geometrische tekening in meerdere kleuren. Van Tyghem noemt het herenhuis Vindevogel (Hoogpoort 37-‐39) als een vroeg voorbeeld van empirestijl in Gent.37 Dit huis ontwierp Pisson in 1798 voor Jean-‐Baptiste Vindevogel, een handelaar in tabakswaar. De bel-‐etage is hier één geheel, zonder toepassing van een (uitspringend) middenrisaliet. Ook de karakteristieke rondboogvensters met ijzeren balustrades zijn hier aanwezig. Op de plattegrond is wederom een ronde traphal te zien. In 1802 wordt Pisson aangesteld als stadsarchitect van Gent, een functie die hij zal vervullen tot 1809. Zijn meest belangrijke opdracht in deze hoedanigheid is wellicht de verbouwing van het Gentse stadhuis ter gelegenheid van de komst van Napoleon in 1803. 38 Verder werd Pisson als stadsarchitect belast met het herbouwen van stadspoorten, het bouwen van bruggen, het aanleggen van wegen en het plaveien van straten. Na 1806 stopt Pisson officieel als architect voor particulieren, maar bij uitzondering ontwerpt hij af en toe nog voor vrienden. 39 Hij houdt zich na zijn ontslag als stadsarchitect in 1809 voornamelijk bezig als aannemer van polder-‐ en zeewerken, en van opdrachten voor de binnenlandse scheepvaart. Ook bekleedde hij de belangrijke 36 Van Tyghem, F. (2011), p. 278. 37 Ibid., p. 280. 38 Nationaal Biografisch Handboek, deel 3 (1968), p. 673. 39 Ibid, p. 676.
23
functie van directeur architectuur van de Gentse Maatschappij voor Schone Kunsten en Letterkunde. Er kan dus gezegd worden dat de opdracht van Abraham Voortman uit 1810 geldt als één van de uitzonderingen waarbij Pisson nog voor particulieren ontwierp. Pisson had reeds naam gemaakt als architect en hield zich nog weinig bezig met het ontwerpen van burgerhuizen. Huis Papeleu (Koophandelsplein 25-‐29), door Pisson ontworpen in 1810, is een ander laat voorbeeld van particuliere opdrachten. De bouwheer was Emmanuel Papeleu, vierde adjunct van de burgemeester. Het exterieur toont de kenmerkende rondboogvensters op de bel-‐etage. Ook hier is een rond salon ontworpen. Verder bevonden zich aan de voorkant van het huis twee grote rechthoekige zalen. Van Tyghem merkt op dat bij een huis zoals dit, maar bijvoorbeeld ook het eerder behandelde huis Grenier aan de Recollettenlei, het accent op de bel-‐etage ligt, omwille van het feit dat de benedenverdieping gebruikt werd als magazijn of burelen.40 Na alle door Pisson ontworpen herenhuizen in Gent besproken te hebben, kunnen we enkele algemene conclusies trekken. Pissons cliënteel bestaat uitsluitend uit leden van de gegoede burgerij, met name handelaren en industriëlen. De huizen die hij ontwerpt, evolueren in de loop der tijd van neoclassicistisch aan het begin van zijn carrière, naar de empirestijl later in zijn loopbaan. Abraham Voortman past als succesvolle industrieel precies bij Pissons andere opdrachtgevers. Daar Pisson vaak voor handelaren ontwerpt en het gelijkvloers hierdoor kantoren en magazijnen bevat, is de bel-‐etage dikwijls de belangrijkste verdieping van het huis. Bij Huis Voortman zien we dit precies terug: de begane grond biedt plaats voor het kantoor, de bibliotheek en bergruimtes. De bel-‐etage is de representatieve verdieping met salons. Dit is ook de verdieping waar de gasten het pand binnentreden. 40 Van Tyghem, F. (2011), p. 289.
24
Ook vertonen de plattegronden van Pissons huizen altijd een ronde ruimte, meestal een salon maar ook vaak trapzalen. Dit zien we terug in Huis Voortman, waar de vestibule een halfronde vorm heeft. Hoewel in het voorontwerp langwerpig van vorm, is ook de trapzaal in een halve cirkel gebouwd. Huis Voortman is nochtans atypisch voor Pissons architecturale oeuvre door de merkwaardige plattegrond met afgeschuinde hoeken. Dit zien we niet in andere plannen van de architect terug. Qua exterieur past Huis Voortman juist wel in het (latere) oeuvre van Pisson. Dit vanwege de vensters met rondbogen, de ijzeren balkonhekken en de empire vormentaal. Toch is de tuingevel van Huis Voortman zeker Pissons meest decoratieve gevel in burgerlijke woonhuizen in Gent.
25
Bouw-‐ en bewonersgeschiedenis Nadat Huis Voortman in 1816 werd gebouwd naar ontwerp van Jean-‐Baptiste Pisson, is het enkele malen verbouwd en uitgebreid. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de bouwgeschiedenis, gekoppeld aan de bewonersgeschiedenis. Abraham Voortman (1758 -‐ 1810) werd geboren in 1758 te Weesp (Noord-‐Holland) als zoon van Hendrik Voortman (1715/16 – 1775) en Margriet de Vries (1719/20 -‐ ?). Zijn ouders waren getrouwd in 1744 te Weesp en kregen naast Abraham nog zes andere kinderen. Zijn vader was geboren in Osnabrück, Duitsland met de achternaam Fohrtman. Abraham werd op 26 juli 1758 gedoopt in de plaatselijke katholieke kerk.41 Over het leven van Abraham Voortman in Nederland is verder weinig bekend. Als jongeman trok hij in 1787 naar Gent, waar hij aanvankelijk waarschijnlijk werkzaam was in de katoendrukkerij.42 Na enkele jaren in de stad richtte hij in 1790 samen met een partner, Frans De Vos, zelf een katoendrukkerij op: Firma Frans De Vos & Voortman.43 Abraham Voortman was verantwoordelijke voor de technische aspecten van de fabriek, terwijl zijn partner De Vos toezicht hield op de financiën.44 De firma Voortman kocht stoffen in uit Indië, die in de Gentse fabriek bedrukt werden en vervolgens op aanvraag verkocht konden worden.45 In 1792, twee jaar na de oprichting van de fabriek, trouwt Abraham Voortman met de zus van zijn compagnon, Marie De Vos (1770 – 1848).46 Meteen in dat jaar werd hun eerste kind Rosalie (1792 – 1824) geboren. Een jaar later kwam François Jean (1793 – 1849) ter wereld, en als nakomeling, toen Abraham Voortman achterin de veertig was, werd Jean Baptiste (1804 – 1862) geboren. Vanaf 1806 zijn zij woonachtig in de Waaistraat 54.47 41 RAG, Inventaire des archives de la famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 42 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970), p. 928. 43 Coppejans-‐Desmedt, H. (1971), p. 8. 44 Scholliers, M. (1977) p. 127. 45 Ibid. 46 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970), p. 928. 47 RAG, Inventaire des archives de la famille Hooreman, toegang FM 68, map 6.
26
In het jaar 1805 trekt Voortmans compagnon Frans De Vos zich terug uit het bedrijf om zijn eigen katoenspinnerij op te richten. Firma Voortman is op dat moment de grootste katoendrukkerij van Gent met een werknemersaantal van ongeveer 200 man.48 Passend bij zijn imago van succesvolle zakenman, woonde Abraham Voortman met zijn vrouw en hun drie kinderen vanaf 1806 in een luxe herenhuis aan de Sint-‐Jansstraat in het centrum van Gent. 49 Dit pand is heden ten dage bekend onder de naam “Hotel Hamelinck” (huidig Sint-‐Baafsplein 10). Blijkbaar is dit statige pand echter niet genoeg voor Abraham Voortman (nu directeur en enig vennoot van zijn firma), wat volgt uit het feit dat hij in 1810 de vooraanstaande voormalig stadsarchitect Jean-‐Baptiste Pisson vraagt een woning naast zijn fabriek voor hem te ontwerpen. Het was niet ongebruikelijk voor directeurs van grote industriële bedrijven om een buitenhuis dichtbij de fabriek op te trekken.50 Helaas heeft Abraham Voortman de bouw van zijn directeurswoning niet meer mee kunnen maken. Hij sterft in 1810 op 52-‐jarige leeftijd. De plannen voor de directeurswoning komen dan enkele jaren stil te liggen, totdat weduwe Voortman in 1816 de bouwaanvraag bij het gemeentebestuur indient.51 Als bijlage is een tekening bijgevoegd die een vrij eenvoudige gevel met drie bouwlagen en een schilddak laat zien. Enkel op de begane grond zijn rondbogige vensters en twee poorten te zien. Nadat de woning omstreeks 1816-‐1820 opgeleverd wordt, neemt de weduwe Voortman haar naar alle waarschijnlijkheid in gebruik. Het huis aan de Vogelenzang dient niet als primaire woning. Samen met haar jongste zoon die dan nog minderjarig is, blijft mevrouw Voortman namelijk in het huis “by het belfort” aan de Sint-‐Jansstraat wonen wat blijkt uit de Wegwyzer der stad Gent.52 Haar twee oudere kinderen zijn tegen die tijd al getrouwd. Vermoedelijk wonen zij bij hun moeder in, want in de jaren 1840-‐1844
48 Scholliers, M. (1977) p. 129. 49 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 50 Derom, S. (1995), p. 2. 51 SAG, Moderne bouwaanvragen, G12/1816/4916. 52 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 48 (1818), p. 120.
27
laat de weduwe Voortman het toch al grote huis in oostelijke richting uitbreiden met een nieuwe vleugel.53 De weduwe Voortman neemt na het overlijden van haar man de leiding van de fabriek op zich, zoals blijkt uit de Gentse stadsalmanakken uit die tijd.54 Zij zal het huis aan de Vogelenzang, dat ontworpen werd als directeurswoning, waarschijnlijk gebruiken als buitenhuis en wellicht bij gelegenheid voor het ontvangst van (zaken)gasten. Pas vanaf 1826 wordt in de almanakken melding gemaakt van fabriek “Voortman, weduwe en zoon”.55 Toch was ruim voor die tijd François Jean, de oudste zoon, al betrokken bij het beheer van de fabriek.56 François Jean was in 1815 getrouwd met zijn nicht Jeanne Francoise De Vos. Samen kregen zij drie zoons en vier dochters.57 In 1824 draagt François Jean het beheer van de katoendrukkerij Voortman over aan zijn jongere broer om zich volledig te richten op zijn fabrieken in Frankrijk. Nadat hij daar echter failliet gaat, keert François Jean met zijn gezin in 1833 terug naar Gent.58 In dat jaar trouwt Jean Baptiste, zijn jongere broer, met Julie Antonie Ghislaine Van Zantvoorde (1810 – 1859) in Tielt, waarvan zijn vrouw afkomstig was.59 Aangezien Jean Baptiste 6 jaar oud was toen zijn vader overleed, is hij het grootste deel van zijn leven opgevoed door zijn moeder. Verder had hij erg nauwe banden met Maximilien en Victor Van Zantvoorde, respectievelijk zijn schoonvader en –broer.60 Na hun huwelijk in Tielt trekken Jean Baptiste en Julie naar Gent. Als de weduwe Voortman in 1848 overlijdt, wordt het huis aan de Vogelenzang, in de akte van boedelverdeling getaxeerd op 30.000 francs, de nieuwe woonplaats van het echtpaar.61 Jean Baptiste krijgt met Julie Van Zantvoorde zes kinderen, waarvan er vier de 53 Everaert, G. (1993), p. 106. 54 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 54 (1824), p. 120. 55 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 56 (1826), p. 157. 56 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970) pp. 929-‐932. 57 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 58 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970) pp. 929-‐932. 59 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 60 Ibid. 61 Ibid.
28
volwassenheid bereiken. Dat zijn zoons Jules, Guillaume en Charles en dochter Marie Ghislain.62 Al vanaf jonge leeftijd was Jean Baptiste betrokken bij het reilen en zeilen in de fabriek Voortman die door zijn moeder gerund werd. Hij is in 1838 een van de geldschieters bij de oprichting van de mechanische vlasspinnerij la société Linière Gantoise, dat zou grenzen aan zijn eigen fabriek.
63
Daarnaast trad hij op in verschillende
voorzittersfuncties, bijvoorbeeld van de plaatselijke Kamer van Koophandel. Tevens was hij ridder in de Leopoldorde en ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw.64 Zijn echtgenote zat ook niet stil. Julie Voortman-‐Van Zantvoorde was bestuurslid van het Gesticht voor boetveerdige dochters te Gent, een liefdadigheidsinstelling die als doel had om een schuilplaats te bieden aan meisjes die “tot de eer en deugd begeeren weder te keeren”.
65
In het bestuur zaten allerlei andere adellijke en maatschappelijk
hooggeplaatste vrouwen. Tussen 1845 en 1853 investeert Jean Baptiste Voortman in gronden in Meerle (Hoogstraten) om een financiële reserve te bekomen voor zijn fabriek. De braakliggende gebieden werden veranderd in rendabele akkergronden.66 Ook maakt hij plannen om in Meerle een villa op te trekken. Hij sterft echter op 3 juli 1862, voordat deze woning gerealiseerd kan worden. Zijn zoon Jules (1835 – 1923) erft zijn grond in Meerle en gaat verder met de bouw van de neoclassicistische ‘Villa Den Rooy’, die in 1863 klaar is. Jules is verder de grootste aandeelhouder van de firma Voortman met een bedrag van 165.595,33 gulden. Zijn broers Guillaume en Charles en hun moeder Julie Van Zantvoorde hebben ook aandelen in de firma Voortman zoals blijkt uit de balans van oktober 1876.67 62 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6. 63 Nationaal Biografisch Handboek, deel IV (1970), pp. 929-‐932. 64 UGent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman: uitnodiging voor de afscheidsdienst. 65 Wegwyzer der stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen, vol. 48 (1846), p. 362. 66 De Hoogstraatse Maand, Het boeiende verhaal van Clara Voortman, een dame van stand. 19de
jaargang, nr. 217 (mei 2003), p. 3. 67 RAG, Inventaire des archives de famille Hooreman, toegang FM 68, map 6.
29
Op 12 augustus 1871 trouwt Jules in Gent met Clara Dobbelaere (1853 – 1926), die later naam zal maken als kunstschilderes. Samen krijgen zij twee zonen, Jean-‐Pierre (1872 – 1947) en Robert (1877 – 1937).68 Met zijn gezin woont Jules in het woonhuis aan de Vogelenzang, en als zomerresidentie wordt de villa in Meerle gebruikt.69 De oudste zoon, Jean Voortman, trouwde in 1897 met Marguerite Buysse (1875-‐1940) en woonde op Sint-‐Pietersnieuwstraat 90, waar in 1901 hun zoon Jacques geboren wordt. Als in 1923 Jules Voortman overlijdt, trekt moeder Clara Voortman vanuit het huis op de Vogelenzang naar een pand op de Coupure. 70 Jean komt dan met zijn vrouw op de Vogelenzang te wonen. Blijkbaar voldoet het huis niet helemaal aan de behoefte van Jean Voortman, want meteen in 1924 laat hij het verbouwen. Volgens Derom gaat het hier om verbouwingen in verband met de veranderende levensstijl, zoals de aanleg van centrale verwarming.71 Zoals blijkt uit de aanvraag bij het gemeentebestuur voor een vergunning tot verbouwen (goedgekeurd juni 1947), wil Jean Voortman een tijd later het oorspronkelijke huis nogmaals laten uitbreiden, ditmaal in westelijke richting. Meteen ten westen van de woning ligt namelijk een bouwvallige orangerie. Die moet uitgebroken worden en vervolgens moet het drie hoog opgetrokken worden.72 Jean Voortman sterft echter voordat de werkzaamheden aanvangen. Het huis gaat over in handen van zijn zoon Jacques Voortman (1901-‐1982). Dit is de eerste afstammeling van Abraham Voortman die geen zonen krijgt, en dus zal na hem de traditie van het van vader op zoon doorgeven van de woning ophouden te bestaan. De erfgenamen verkopen Huis Voortman in 1991. Vervolgens wordt het in 1997 eigendom van een kloostergemeenschap.73 68 D’Hondt, C. (2012), p. 31. 69 Ibid., p. 32. 70 Ibid., p. 31. 71 Derom, S. (1995), p. 5. 72 RAG, Moderne bouwaanvragen, G12/1947/V19. 73 Derom, S. (1995), p. 15.
30
In 2000 wordt Huis Voortman aangekocht door een vereniging zonder winstoogmerk die het beheer van het pand in handen geeft van het AZ-‐Sint Lucas te Gent. 74 Aanvankelijk zijn er plannen voor het restaureren van het huis, maar die komen nooit tot uitvoering. Op het moment van schrijven is er een aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning ingediend bij de stad Gent. Het betreft project “Voortman” bestaande uit twee eengezinswoningen, een zorghotel, assistentieflats, de restauratie van villa Voortman en een omgevingsaanleg.75 Samenvattend kan gezegd worden dat het Huis Voortman sinds 1816 tot 1991 in handen is gebleven van nakomelingen van Abraham Voortman, die overleed voordat de bouw van het pand aanving. Het is jarenlang in handen van vader op zoon overgegaan. Het huis zoals J.B. Pisson dit ontwierp is door enkele grote verbouwingen uitgebreid met een vleugel in zowel oostelijke als westelijke richting, respectievelijk gebeurd omstreeks 1840 en in 1947.
74 Dit werd mij duidelijk gemaakt door dhr. Danny Van Hove, hoofd van het departement
Infrastructuur van het AZ Sint-‐Lucas, in een gesprek op 27 februari 2015. 75 Bekendmaking aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning, maart 2015.
31
Deel II: Interieurbeschrijving en duiding
32
Inleiding In dit deel van het onderzoek staat de bestudering van het interieur centraal. Allereerst worden de vertrekken in het oorspronkelijke Huis Voortman besproken, waarbij van de onderste verdieping (het gelijkvloers) naar boven gewerkt wordt, eindigend bij de zolder (de derde verdieping). Er wordt zoveel mogelijk een logische volgorde van vertrekken aangehouden, dat wil zeggen zoals een voor de hand liggende looproute door het huis. Hierna is er aandacht voor het interieur van de later aangebouwde oostelijke en westelijke vleugels. Van de oostelijke vleugel, tot stand gekomen in 1840-‐1844, wordt alleen de tweede verdieping besproken. Dit omdat de benedenverdieping enkel berg-‐ en stookruimtes bevat, en de bel-‐etage niet toegankelijk is vanuit het oorspronkelijke gebouw. Het wordt namelijk gebruikt door bewoners van het aangrenzende huis. Van de westelijke aanbouw (1947) zal enkel de bel-‐etage behandeld worden. Zowel het gelijkvloers als de tweede verdieping konden voor onderzoek niet betreden worden. Het interieur wordt zo veel mogelijk in deze volgorde beschreven: vloer, wanden, plafond, deuren, vensters en tot slot nagelvaste onderdelen en eventueel meubilair. Na de beschrijving wordt het interieur geduid met achtergrondinformatie, waarna er een waardering aan het vertrek gegeven wordt.
33
Oorspronkelijke pand Gelijkvloers Bel-‐etage Tweede verdieping Derde verdieping
34
0.1 Toegangshal Via de poort aan de straatzijde komt men in deze hal waar vroeger de koets binnen reed. In één lijn met de inkom ligt een tochtdeur met glazen ruiten en een poort die toegang geeft tot de tuin. De hal leidt (met de rug naar de toegangspoort gezien) links naar de trap die tot de bel-‐etage reikt, en rechts tot de vertrekken op de begane grond. Beschrijving De vloer bestaat uit donkere vierkante tegels. De wanden en het plafond (een tongewelf) zijn bepleisterd en beschilderd met een baksteenimitatie: zandkleurige voegen doen op het eerste gezicht vermoeden dat het hier om grote stenen gaat. Op veel plekken is deze wandversiering vuil, weggescheurd of op een andere manier beschadigd. De toegangspoort bestaat uit een houten dubbele deur die donkergroen geverfd is. Aan de buitenkant is de deur in slechte conditie: door achterstallig onderhoud van het hout is het gaan rotten en is bladdert de verf af. Ook zijn de deuren besmeurd met graffiti. Het nog aanwezige deurbeslag omvat een greep, en rechts van de deur prijkt een deurbel. Het oorspronkelijke slot van de deur is er niet meer; in plaats daarvan is er een modern hangslot geplaatst. De donkergroene dubbele deur vlak na binnenkomst heeft ruiten met gekleurd glas. De houten roedeverdeling maakt een motief van een liggende puntige ovaal in een rechthoek. De ovaal is van matglas, terwijl de rest van de rechthoek met rood en groen glas gekleurd is. Helaas zijn sommige ruiten gesneuveld. Op beide deuren zijn draaikrukken bevestigd. De poort naar de tuin is een houten dubbele deur die ook weer donkergroen geverfd is. Deze deuren kunnen niet meer geopend worden, omdat ze met houten planken dicht geschroefd zijn. Het deurbeslag bestaat uit een metalen greep, een schuifslot en lange metalen grendels. Interessant is dat er luiken bevestigd zijn op de deur, wat er op wijst dat delen van de deur oorspronkelijk geopend konden worden. Aan de buitenkant is de deur helemaal dichtgetimmerd met houten platen.
35
In de westelijke muur is er een doorgang naar de vertrekken op de begane grond. Het gaat om openslaande deuren met grote ruiten. De houten deur en het kozijn zijn weer dezelfde kleur donkergroen gemaakt. Daar tegenover bevindt zich een houten trap van enkele treden. De trap wordt bij wijze van tochtwering afgesloten door een houten constructie met een dubbele deur en flankerende ruiten. De houten deuren hebben elk tien ruitjes. In de hal zijn er verder nog twee enkele houten paneeldeuren in de oostelijke wand. Ook deze zijn weer donkergroen geverfd en hebben een ijzeren deurkruk. Eén deur leidt naar een toilet, de andere deur kan niet geopend worden. Duiding Uit een oude familiefoto (privéarchief)76 blijkt dat de tuinpoort dezelfde glazen ruiten heeft als de tochtdeur: een roedeverdeling met liggende ovaal. Omdat het een zwart-‐ witfoto betreft, kan niet met zekerheid gezegd worden of het hier ook gekleurd glas betreft. Voor dit onderzoek kon door de dichtgetimmerde luiken niet vastgesteld worden of de glazen ruiten nog intact zijn. Tijdens het empire wordt er bijna uitsluitend gebruik gemaakt van paneelpoorten, die dikwijls een vaal groene kleur hadden.77 Everaert stelt in zijn essay over de moderne deur (19de eeuw) dat de behoefte aan meer licht in deze periode leidt tot het veelvuldig gebruiken van bovenlichten en beglaasde voordeuren. Bij dergelijke voordeuren werd het bovenste paneel opengewerkt door een ruit met ijzeren rooster. Er wordt echter nergens melding gemaakt van poorten die, zoals in deze inkomhal, bijna geheel beglaasd zijn en een houten roedeverdeling hebben. Het kan daarom niet uitgesloten worden dat deze tuinpoort en de tochtdeuren een latere toevoeging zijn. Het is ook mogelijk dat deze deuren een unicum zijn in Gent. Meer onderzoek is nodig. 76 Deze foto werd opgenomen in de masterproef van Caroline D’Hondt (2012, Universiteit Gent). 77 Everaert, G. (1995), pp. 121-‐124.
36
Waardering De kernelementen van het interieur zijn ongetwijfeld de tochtdeur en de tuinpoort. De mogelijkheid bestaat dat de houten roedeverdeling met gekleurd glas stammen uit de bouwtijd. In dat geval tonen zij een vernieuwend ontwerp, waarvan er geen andere voorbeelden in Gent gekend zijn. Afbreuk aan deze artistieke waarde doet echter het feit dat een ruit in de tochtdeur verdwenen is. Ook is het betreurenswaardig dat de tuinpoort zo verminkt is dat de luiken niet meer open kunnen. Dit is echter met een restauratie te herstellen.
37
0.2 Bibliotheek Deze kleine kamer op de begane grond ligt aan de tuinzijde. Deze ruimte werd oorspronkelijk in gebruik genomen als bibliotheek voor de directeur van de firma, wat blijkt uit de inventaris die notaris Hellebaut maakte in 1831.78 Beschrijving De vloer bestaat uit brede houten planken. De wanden zijn bepleisterd, geel geverfd en hebben een witte houten plint. Het plafond is bepleisterd en verder onversierd gelaten. De deur naar het vertrek is een eenvoudige houten paneeldeur die, evenals het kozijn, wit geverfd is. Er is geen deurbeslag aanwezig. Verder staan er twee losse deuren tegen de muur, waarvan de herkomst onduidelijk is. Deze houten klampdeuren zijn relatief breed, wat doet vermoeden dat ze voorheen niet binnenshuis gevestigd waren maar als dubbele schuurdeur of iets dergelijks functioneerden. Een van de deuren staat tegen een opening in de muur, en wordt blijkbaar gebruikt om deze toegang te blokkeren. Een venster in de zuidelijke muur geeft uit op de tuin. Het gaat om twee ramen die in het midden geopend kunnen worden met een ingewerkte draaispanjolet. De spanjolet heeft een zilverkleurige S-‐vormige greep met aan de uiteindes een koperkleurige eikel. De ramen zijn van binnen afgesloten door witte houten luiken. Er is tegen de westelijke wand een wastafel bevestigd. De achterwand is versierd met gekleurde keramische tegels. Hierop is een eenvoudige spiegel aangebracht. Een TL-‐ lamp neemt de verlichting van de kamer voor zijn rekening. Duiding In wat volgt zullen we dieper ingaan op enkele interieurelementen, te beginnen bij het sluitwerk van het venster. 78 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
38
Volgens Guido Everaert gaat het hier om een espagnolette à bascule.79 De stang van de spanjolet wordt bij dit type niet in zijn geheel omhoog en naar beneden bewogen, maar bestaat uit twee delen die beiden afzonderlijk naar het draaipunt bewegen. Tijdens het empire prevaleerde dit soort ingewerkte sluitingen boven de volledig zichtbare spanjoletten. Een fraai voorbeeld dus van deze ontwikkeling. Verder moet opgemerkt worden dat de wastafel een latere toevoeging aan dit vertrek is. Niet alleen is het onwaarschijnlijk dat er een dergelijke voorziening opgenomen wordt in een bureel, ook is het stilistisch onmogelijk dat deze wastafel begin 19de-‐eeuws is. De achterwand met gekleurde tegels doet erg jaren ’60 aan; vermoedelijk is de toevoeging rond deze tijd gedaan. Ook de Tl-‐verlichting zal een recentelijke ‘aanwinst’ zijn. Waardering Het hoogtepunt van het interieur in deze ruimte is de fraaie authentieke draaispanjolet. Het is op een bijzondere manier vormgegeven en het is een zeldzaam voorbeeld van dit type sluitwerk tijdens het empire in Gent. Dat een afbeelding van de espagnolette à bascule opgenomen is in een publicatie van de Dienst Monumentenzorg van de stad Gent, benadrukt het lokale belang ervan.
79 Everaert, G. (1993), p.106.
39
0.3 Keuken Dit vertrek ligt aan de straatzijde en had oorspronkelijk de functie van keuken. Het bestaat als het ware uit drie delen die door deuren gescheiden worden, zoals ook blijkt uit een inventaris uit 1931.80 Daar heeft de notaris het over de keuken, het waschhuis en het schotelhuis. Beschrijving Op de vloer liggen cementtegels in dambordpatroon: zwarte en bruine kleuren wisselen elkaar af. De tegels tonen sporen van slijtage en zijn op sommige plekken gebarsten of erg vuil. Enkele wanden – vooral die in directe omgeving van de keukenschouw -‐ zijn tot op zekere hoogte betegeld met witte en zwarte keramische tegels. De rest van de wand is beige geverfd. De meeste muren in de keuken zijn in zijn geheel beige geschilderd. De deur die naar dit vertrek leidt is een eenvoudige witte paneeldeur zonder deurbeslag. Direct na binnenkomst uit de hal is er de ruimte met de schouw. De keukenschouw is opgetrokken in een donkere natuursteen en is zeer sober. De stookwand is bekleed met witte keramische tegels, waarvan er onderaan enkele ontbreken. Tegenover de keukenschouw bevindt zich een halfronde vensteropening die uitgeeft op de straat. Het venster bestaat uit vier ramen, waarvan de twee in het midden – die logischerwijs het hoogste zijn – geopend kunnen worden door middel van een draaispanjolet. Aan de linkerkant van het venster hangt stoffering aan een gordijnroede. Het eenvoudige gordijn is van een dun textiel en heeft een patroon van blauwwitte ruit. Onder de raamopening staat een dressoir. De lage kast is even breed als het venster en past precies in de nis die de vensteropening creëert. Dit doet vermoeden dat het dressoir speciaal voor deze plek gemaakt is. De zware houten kast is sober en heeft vier deurtjes die alle de scharnier aan de rechterkant hebben. 80 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
40
Rechts van het inbouwdressoir bevindt zich een nis in de muur waarin een aanrecht geplaatst is. De wand is bekleed met beige tegels. Het metalen aanrechtblad is van het merk Franke, wat blijkt uit de gravering aan de voorkant van het blad. De kranen zijn verdwenen. Een houten paneeldeur met sierglas geeft toegang tot het tweede deel van de keuken. Het wordt verlicht door een rechthoekig venster aan de straat. Vier ramen, met wit geverfde houten kozijn en roedes, zijn naast elkaar geschikt. De middelste twee kunnen geopend worden door middel van een spanjolet. Tegenover het venster ligt achter een deur de smalle diensttrap verstopt die naar de dienstvertrekken op de bel-‐etage en tweede verdieping leidt. Het betreft een eenvoudige houten wenteltrap, met aan de binnenkant een houten trapleuning steunend op slanke ronde balusters. De trap wordt zoals gezegd afgesloten door een eenvoudige houten paneeldeur met moderne klink. In dit deel van de keuken staat ook de goederenlift, die in de keuken bereide gerechten naar de bovengelegen dienstvertrekken kon transporteren. De lift bestaat uit een cabine in een houten schacht. De lift kon bediend worden door aan de touwen te trekken, en zo de cabine handmatig op en neer te bewegen. Naast de lift, onder de langwerpige vensteropening, staat een soortgelijk dressoir als in het eerste deel van de keuken. De houten kast is echter nog breder en heeft vijf deuren. Tegen het dressoir staat een groot los paneel, ongeveer ter grootte van een poortdeur. De bovenste helft wordt ingenomen door een spiegel met daaronder een plankje. Het onderste paneel is verfraaid met een gesneden ruit. Vermoedelijk was dit element onderdeel van een kapstok. Het is onduidelijk of dit object hier in de keuken thuishoort. Tegenover het dressoir is er een fraaie houten paneeldeur, waarbij het bovenste paneel opengewerkt is met een ruitvormig raampje. Het deurbeslag bestaat uit een ronde deurkruk. Deze deur geeft toegang tot een gang naar ruimtes 0.4 en 0.5, waarvan het interieur hierna besproken zal worden.
41
Tot slot is er een laatste houten paneeldeur die naar het derde deel van de keuken gaat. Zij heeft een metalen vergrendeling met een schuifje dat op en neer bewogen kan worden. Het derde deel van de keuken huisvest weer een aanrecht, dit keer niet van metaal maar van steen. De achterwand is bekleed met beige keramische tegels. Boven het aanrecht is er een raam dat uitzicht geeft op de straat. Het is identiek aan het eerder besproken halfronde venster. Tegenover het aanrecht staat een robuuste houten kast met openslaande deuren. De deuren hebben sleutelplaatjes en een metalen vergrendeling, waaraan plastic linten gestrikt zijn. De doorgang naast de kast leidt naar de opslagruimtes in de westelijke aanbouw, die verder buiten beschouwing worden gelaten. Duiding Hoewel het vertrek qua indeling door de jaren heen grotendeels hetzelfde gebleven is, zijn enkele interieurelementen wel veranderd. Door de akte die de Gentse notaris Hellebaut in 1831 opstelde van de schade aan het woonhuis, is het bijvoorbeeld bekend dat de deur van het waschhuis, van het schotelhuis en van de trap destijds ontbraken. De huidige trapdeur, de deur met sierglas en de deur met metalen schuifslot naar het derde deel van de keuken zijn dus in elk geval na 1831 aangebracht. De notaris stelde verder vast dat de twee halfronde vensters vernietigd waren, en taxeerde de schade op 86 frank. Uitgaande van het hoge bedrag, ging het hier om meer dan enkele gesneuvelde ruitjes. Ik concludeer hieruit dat door deze vernielingen de twee halfronde ramen hersteld moesten worden, en hierdoor een andere roedeverdeling hebben dan het derde halfronde venster op het gelijkvloers. Verder is het goed mogelijk dat het aanrecht in het eerste deel van de keuken een recente toevoeging is. Dit vermoeden ontstaat door de willekeurige plaatsing van de voorziening. In elk geval zijn de gootsteen en het aanrechtblad van roestvrij staal een 20ste-‐eeuwse aanvulling, omdat roestvrij staal pas in deze periode toegepast werd.
42
Het is aannemelijk dat de goederenlift uit het bouwjaar stamt. De bediening ervan is handmatig, dus kennelijk was ten tijde van de vervaardiging van de lift de elektromotor nog niet uitgevonden. In dat geval is de lift van voor het einde van de 19de-‐eeuw. De kasten die in de keuken staan (de twee dressoirs en de grotere kast) zouden hier al sinds het begin kunnen staan, maar daarover is geen uitsluitsel te geven. Waardering Het vertrek is interessant met het oog op de (sociale) geschiedenis, omdat het getuigt van een bijna uitgestorven levensstijl: families die zo bedeeld waren dat zij bediendes in dienst hadden, die in aparte, niet-‐representatieve ruimtes aan het werk zijn. Met name belangrijk hierbij is de goederenlift die zo oud is, dat hij nog handmatig bediend moet worden. De lift vormt dan ook een kernelement van het interieur. Op artistiek vlak is het interieur niet heel interessant. Er zijn geen elementen met een hoge graad van creativiteit of vakmanschap.
43
0.4 Kantoor Dit vertrek ligt aan de tuinzijde. Volgens Derom was dit oorspronkelijk een eetkamer. Dit klinkt aannemelijk, omdat deze ruimte het dichtst bij de keuken gepositioneerd is. Toch concludeer ik uit de notariële akte van Hellebaut dat dit oorspronkelijk het kantoor was.81 Hij noteert namelijk bij de eetkamer de volgende schade: deur na de bibliotheque 5=00, deur na het comptoir 1=50. Blijkbaar grensde de eetkamer dus aan de bibliotheek en het kantoor, want het had deuren naar deze vertrekken. Dit stemt ook overeen met zijn looproute door het huis: notaris Hellebaut gaat van het kantoor naar de eetkamer en vervolgens naar de bibliotheek. Aangezien deze ruimte in de hoek ligt en niet grenst aan de bibliotheek, kan dit niet de eetkamer zijn. Beschrijving De vloer wordt versierd met interessante keramische tegels. Een lichtbruin fantasiedier, wat nog het meest doet denken aan een hond, is verweven met klaverblad. In de linker bovenhoek van de tegel bevindt zich een punt uit een cirkel. De tegel wordt steeds een kwartslag gedraaid, waardoor er per vier tegels in het midden een hele cirkel ontstaat. Drie van de vier wanden zijn bepleisterd en blauw geschilderd. Het vertrek is echter in zo een slechte staat, dat op sommige plekken de bepleistering loslaat en de onderliggende bakstenen zichtbaar zijn. De vierde wand is behangen met papier. Het betreft een repetitief patroon van florale motieven in groentinten en wit. Ook in deze kamer bevindt zich een fraaie poort, sterk gelijkend aan de poort beschreven bij ruimte 0.1. Hier zijn de houten deuren echter niet donkergroen geverfd, maar wit. Twee metalen grendels sluiten de luiken die de ruiten bedekken. De deur die naar het aangrenzende vertrek (ruimte 0.5) leidt, is een eenvoudige houten paneeldeur. Er is in de kamer één raampje, in de zuidwestelijke muur. Het vertrek is voorzien van witte radiatoren en moderne stopcontacten. 81 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
44
In een kleine nis, tegen de tuinzijde, is een kast ingebouwd. De houten kast beslaat de gehele hoogte van de muur. Ze heeft onder twee openslaande kastdeuren en bovenin ook. In het midden is een lege ruimte; vermoedelijk zaten hier twee lades. Duiding Enkele interieurelementen vragen om verduidelijking, te weten de vloertegels en het wandpapier. De tegels zijn geproduceerd door Boch Frères in Maubeuge (Frankrijk), zoals blijkt uit de catalogus van deze firma. 82 De stijl is volgens deze bron Moyen-‐Age, dus een herneming van motieven uit de middeleeuwen. Vanaf de jaren 1850 was deze stijl, die gebaseerd was op archeologische vondsten, populair.83 Het gaat hier om ingelegde keramische steengoedtegels met een forse afmeting (17,14 cm). In de catalogus staat de vloer afgebeeld met een decoratieve zoom, maar daar is in deze kamer geen sprake van. Interessant om te vermelden is dat bij een veiling in 2013 bij het Rago Arts & Auction Center in Lambertville (VS) een vloer bestaande uit 193 van bovenstaande tegels is afgehamerd op 5.625 dollar (ruim 4000 euro).84 Dit was veel meer dan de door het veilinghuis geschatte opbrengst van tussen de 2.000 en 3.000 dollar. Het behangpapier laat zich niet zo gemakkelijk duiden. Qua stijl lijkt het te passen in de Victoriaanse periode (laat 19de-‐eeuws). Het papier laat op sommige plekken los, waardoor een blauwe ondergrond zichtbaar wordt. Dit is dezelfde kleur blauw als de andere drie wanden van het vertrek. Het behang zal dus redelijk laat zijn aangebracht, want een blauw geverfde muur is geen bekend fenomeen tijdens het empire. 82 Carrelages Céramiques Boch Frères Louvroil-‐lez-‐Maubeuge (1914), modelnummers 1-‐638 en
800-‐854. Met dank aan dhr. M. Baeck. 83 Deze informatie is afkomstig uit een gastles van dhr. M. Baeck aan de Universiteit Gent, 3
maart 2015. 84 http://ragoarts.auctionserver.net/view-‐auctions/catalog/id/19/lot/3817/ -‐ geraadpleegd 7
juli 2015.
45
Waardering De kernelementen van het interieur zijn de tuinpoort en de vloertegels. Waarom de tuinpoort waardevol is, is reeds besproken bij de tuinpoort in ruimte 0.1. Het moge volstaan hiernaar te verwijzen. De tegelvloer is een waardevol interieurelement, omdat het een goed voorbeeld is van de Moyen-‐Age stijl. Daarnaast zijn de tegels afkomstig van de gerenommeerde firma Boch Frères in Maubeuge. De recente hoge veilingopbrengst van dezelfde tegels in de Verenigde Staten toont bovendien aan dat er internationale belangstelling bestaat voor deze tegel, en dat liefhebbers bereid zijn er veel geld voor te betalen.
46
0.5 Eetkamer Deze kamer is ontworpen als de eetkamer. Het vertrek zit ingeklemd tussen het kantoor (0.4) en de bibliotheek (0.2) en ligt aan de tuinzijde. Beschrijving Op de vloer liggen donkere houten planken. De wanden zijn bepleisterd en ofwel oranjebruin ofwel donkergeel geverfd. Het plafond is wit bepleisterd en wordt omgeven door een eenvoudige lambriseringslijst, maar is verder onversierd. De deur naar ruimte 0.2 ontbreekt, en daarom wordt de doorgang provisorisch afgesloten door een losse deur (zie beschrijving van ruimte 0.2). De twee vensters die uitkijken op de tuin zijn niet alleen identiek aan elkaar, maar eveneens aan het venster in ruimte 0.2. Ook hier is de sluitconstructie een espagnolette à bascule met S-‐vormige greep en ook heeft het raam de afdekkende houten luiken. In de noordwestelijke hoek van de kamer is er een natuurstenen hoekschouw. De zeer sobere mantel is opgetrokken in een donkere natuursteen. De boezem is versierd met een schouwstuk geschilderd op pleisterlaag, dat ‘gedragen’ wordt door twee geschilderde oranjebruinen balken. Het schouwstuk is sterk gehavend, want de bovenste rand is weggescheurd. Het hoofd van een antropomorf figuur in een medaillon is nog te zien, het geheel omringd door bloemenranken. Duiding Vermoedelijk komt het schouwstuk uit het bouwjaar. Dit omdat het past in de vormentaal van het empire: een medaillon, de kop van een antropomorfe figuur en de ranken. Terughoudendheid is hierbij wel geboden, omdat het ook een latere toevoeging
47
in empirestijl kan zijn. De nodige bronnen om uitsluitsel te geven – zoals materiaaltechnisch onderzoek of kwitanties van het schilderwerk – ontbreken. Waardering Kernelementen van het interieur zijn het sluitwerk van de vensters en het schouwstuk. De waardering van het sluitwerk is eerder besproken, zie hiervoor de beschrijving van de bibliotheek (ruimte 0.2). Het is bijzonder jammer dat het schouwstuk zo gehavend is, des te meer omdat er eigenlijk te weinig over geweten is en meer onderzoek verricht zal moeten worden.
48
0.6 Entresol Deze ruimte vormt de overgang tussen het gelijkvloers en de bel-‐etage. Zij kan, zoals eerder beschreven, bereikt worden via de inkomhal. Volgens Derom was dit oorspronkelijk het bureel van de directeur. Dit klopt echter niet met de notariële akte van Hellebaut uit 1831, omdat het kantoor grensde aan de eetkamer. Beschrijving De keramisch betegelde vloer heeft een dambordpatroon met zwarte en beige kleur. De wanden zijn hetzelfde als in de inkomhal, namelijk bepleisterd en beschilderd met steenimitatie. Ook hier zijn er veel beschadigingen. Het plafond is wit bepleisterd en geheel onversierd. De tochtdeurconstructie is eerder besproken (zie de beschrijving van de inkomhal, ruimte 0.1) en die zal dus nu buiten beschouwing gelaten worden. Onder de trap bevindt zich een houten paneeldeur naar de oostelijke aanbouw. Het middelste paneel ontbreekt, evenals het deurbeslag. Het venster aan de straatkant is halfrond en heeft een fraaie roedeverdeling, die doet denken aan een opkomende zon aan de horizon. Zoals eerder besproken, is dit venster verschillend van de andere twee halfronde ramen in de straatgevel. Aan de muur naast de tochtdeurconstructie is er een houten kapstok met metalen haken bevestigd, waaraan enkele bezems hangen. De kapstok heeft ook een spiegel. De houten trap met bovenkwart leidt naar de grote vestibule op de bel-‐etage. De trapleuning en de balusters zijn van eikenhout, maar de balusters zijn donkergroen geverfd. Hierdoor geven zij niet onmiddellijk de indruk van hout te zijn; het zouden op het eerste gezicht ook om metaal kunnen gaan. De balusters zijn vierkant en redelijk robuust. Tussen twee balusters maken balken steeds een Andrieskruis, met het snijpunt versierd door een cirkel. Op de plek waar de
49
trap een bocht maakt, zijn er geen balusters maar een houten schot met in het midden een bloemmotief. De entresol is één van de weinige ruimtes waar een meubel staat en waar een lamp is, zij het van lage kwaliteit. Bij de kapstok staat een eenvoudige opklapbare tafel met metalen poten en een houten blad. Daarboven hangt een gloeilamp uit het plafond. Er zijn verder enkele oninteressante roerende goederen als de bezems en stoffer en blik. Duiding Volgens Derom is dit vertrek in 1924 verbouwd tot nieuwe inkom met garderobe. Aangezien zij verder niet ingaat op wat er precies verbouwd is, en zij ook geen bronvermelding geeft, kunnen wij alleen maar voorzichtig suggereren dat de kapstok wellicht uit deze tijd stamt. Hoewel de trap niet typisch voor de empirestijl is, stamt hij vermoedelijk wel uit de bouwtijd. Uit de notariële akte van 1831 weten we dat er in die tijd hier al een trap stond. Met zekerheid is te zeggen dat het halfronde venster met roedeverdeling uit de bouwtijd stamt. Het was tijdens het empire gebruikelijk om bovenlichten te versieren met een roedeverdeling, bijvoorbeeld vertrekkende vanuit een halve cirkel.85 Volgens Everaert is het uitzonderlijk als het hele venster een indeling met glasroeden krijgt, zoals in dit vertrek gebeurd is. Dit venster is dus een zeldzaamheid in Gent. Waardering Het interessante element aan het interieur van de entresol is het bijzondere halfronde venster, wat een goed voorbeeld is van de empirestijl en getuigt van de creativiteit van de architect J.B. Pisson. Vooral omdat de andere twee halfronde vensters op deze verdieping veranderd zijn, is het belangrijk dat dit raam met haar roedeverdeling behouden blijft. 85 Everaert, G. (1993), p. 100.
50
De trap is interessant omdat hij waarschijnlijk uit de bouwtijd stamt, maar niet in de empirestijl opgetrokken is. Dit gebeurt natuurlijk wel vaker, met name bij diensttrappen die erg eenvoudig uitgevoerd worden, maar dit is geen diensttrap. Aan het ontwerp is wel degelijk aandacht, tijd en geld besteed.
51
Oorspronkelijke pand Gelijkvloers Bel-‐etage Tweede verdieping Derde verdieping
52
1.1 Kamer Deze kamer kan vanaf de entresol (ruimte 0.6) bereikt worden door de trap op te gaan. Zij grenst aan de vestibule (ruimte 1.2). Beschrijving De vloer wordt versierd door een houten parket in visgraatmotief. De wanden zijn bepleisterd. Tot op zekere hoogte is een imitatie van beige stenen bewerkstelligd door beschildering van voegen op de bepleistering aan te brengen.86 Daarboven is de muur effen wit geschilderd. Op de westelijke wand is een duidelijke verkleuring zichtbaar; vermoedelijk stond hier ooit een hoge kast. Het plafond is gestuukt en met uitzondering van een eenvoudige lambriseringslijst verder onversierd gelaten. In het vertrek bevinden zich vier deuren. Het zijn alle donkergroen geverfde houten paneeldeuren. Een hoge dubbele deur leidt naar de vestibule. De andere drie deuren zijn lagere enkele deuren. Eén daarvan is een kastdeur, en de andere geven toegang tot een achtergelegen dienstvertrek en naar een toilet. Er is geen deurbeslag meer aanwezig, met uitzondering van de kastdeur en de toiletdeur die een (onoriginele) deurklink hebben. Er is in de kamer één raamopening, die uitkijkt op de straat. Acht ruiten worden in de lengte en breedte gescheiden door roedes. Het houten kozijn is in dezelfde kleur donkergroen geverfd als de deuren. De pompspanjolet is ingewerkt en alleen de greep is zichtbaar. Latere toevoegingen zijn een witte radiator, links van het venster, en een stopcontact en een moderne lichtknop. 86 Dit verschijnsel werd reeds beschreven bij de vertrekken op het gelijkvloers, te weten bij de
inkomhal en de entresol.
53
Duiding Omdat deze ruimte erg rechttoe rechtaan is, zijn er naar ons inzicht geen interieurelementen die om verduidelijking vragen. Waardering Er zijn in deze kamer geen interieurelementen van een bijzondere uitvoering of van een associatie met een bepaalde persoon of gebeurtenis. Wij beoordelen het interieur vanuit artistiek oogpunt als weinig interessant.
54
1.2 Vestibule De vestibule bevindt zich in de noordoostelijke afgeschuinde hoek van het pand, aan de kant van de tuin. Een pad leidt vanaf de tuin naar de hoofdingang op de bel-‐etage. De vestibule heeft een halfcirkelige plattegrond en is een betrekkelijk kleine ruimte met een diameter van ongeveer 3 meter. Beschrijving De vestibule heeft een marmeren vloer met een waaierpatroon. De tekening bestaat uit een bol van geel marmer in een zwart marmeren cirkel, die zich bij de hoofdingang bevindt. Vanaf daar waaieren stroken geel en groen marmer uit door de rest van de halfronde vestibule. De buitenste rand van de vloer in de vestibule bestaat uit een strook zwart marmer met daarin witmarmeren stippen. Het marmer is vuil, waardoor de kleuren dof zijn geworden. Bovendien is de steen op meerdere plekken gebarsten. De wand van de hal is beschilderd met het doel om het op marmer te laten lijken. De kleuren van het imitatiemarmer zijn okergeel en groen. Tegenover de voordeur bevindt zich een lege nis met een rond voetstuk. Aan weerszijden van de opening naar de trapzaal bevinden zich twee imitatiemarmeren pilaren. Dat geldt ook voor de toegang naar het achtergelegen vertrek aan de straatkant. De pilaren zijn groen met okergele kapitelen, hetzelfde kleurenschema als de rest van het vertrek. Het plafond is grijs geverfd zonder enige versiering. De donkergroene dubbele voordeur was ooit beglaasd. In huidige toestand zijn de glazen ruiten vervangen door houten planken. Het authentieke smeedijzeren pompspanjolet is nog aanwezig, evenals een rechthoekig slot met sleutelgat (klink ontbreekt) en gegraveerde tekst. Een andere dubbele deur leidt naar ruimte aan de straatkant. Deze paneeldeuren en de deurpost zijn ook donkergroen geschilderd. Links naast de voordeur bevindt zich een houten deurtje van een smalle inbouwkast. Het deurtje heeft een ijzeren greep en is, net als de wanden, ook okergeel geverfd.
55
Latere toevoegingen in dit vertrek zijn een radiator en moderne lichtknoppen. Op de muur is een afdruk te zien van de verwijderde oudere ronde lichtknoppen. Duiding Vloer Het materiaalgebruik van vloeren in Gentse empire-‐interieurs beperkt zich vaak tot marmer en hout. In trappenhuizen worden vaak marmersoorten gebruikt, en in de andere (representatieve) ruimtes zijn er over het algemeen houten vloeren. 87 Ingewikkelde geometrische patronen zijn geen uitzondering. In Gent zijn marmeren vloeren met geometrische tekening, vergelijkbaar met die van Huis Voortman, terug te vinden in bijvoorbeeld Nieuwebosstraat 5. Deze vloer bestaat uit een sterfiguur in een cirkel met uitwaaierende stroken, in verschillende kleuren marmer. Ook de vloer in Nederkouter 112-‐114 voldoet aan deze beschrijving alleen is met haar detaillering en kleurgebruik nog ingenieuzer. Maar ook bij andere huizen van dezelfde architect J.B. Pisson is de marmeren vloer met geometrisch patroon geen onbekend verschijnsel. Zo vinden we in het souterrain van het eerdergenoemde buitenhuis Blancquaert een marmeren vloer met een ster in een cirkel, in verschillende kleuren. Met name sterk lijkend op de tekening in Huis Voortman is de vloer in de trapzaal van Recollettenlei 10-‐16, het eerder behandelde huis ook naar ontwerp van Pisson uit 1797. Dit is een simpeler voorstelling dan de hierboven aangehaalde voorbeelden. Er is sprake van een bol in donkere marmersoort, omringd door een strook licht marmer in het midden van de tekening. Vanuit daar waaieren stroken, afwisselend licht en donker, uit. Wel is het zo dat dergelijke vloeren, althans diegene die bewaard zijn, zich vaak in een ander vertrek bevinden. Het verschil tussen bovengenoemde voorbeelden met geometrische tekening (met uitzondering van buitenhuis Blancquaert) en de vloer in Huis Voortman, is dat zij onderdeel van de trapzaal zijn, en zich bevinden in de schampgaten. In die zin is het atypisch te noemen dat een dergelijke marmeren vloer 87 Sabo, M. (2009), p. 149.
56
zich in Huis Voortman bij de hoofdingang bevindt en niet in de trapzaal. Echter, het voorbeeld uit buitenhuis Blancquaert (in het souterrain) toont aan dat Pisson dit blijkbaar vaker deed. Bovendien is het even goed mogelijk dat er in Gent ooit huizen waren met daarin een dergelijke vloer in de vestibule, en dat die simpelweg niet bewaard zijn. Godelieve De Leye onderscheidt in haar verhandeling over het empire in Gent twee categorieën marmeren vloeren: 1) deze ingeschreven in een cirkel, een halve cirkel of een ellips en 2) deze met rechthoeken en ruiten.88 De vloer in Huis Voortman past dus duidelijk in de eerste categorie. Naast bovengenoemde voorbeelden, noemt zij nog vier andere adressen waar zich een dergelijke vloer bevindt (waarvan één niet bewaard). We kunnen dus concluderen dat de vloer in de vestibule van Huis Voortman uitstekend past binnen het empire in Gent en dat er in Gent vergelijkbare vloeren bestaan, hoewel er heden ten dage niet heel veel van over zijn. Wanden Het imiteren van geaderde marmersoorten was vrij gangbaar in het empire. In Gent is het nu bijvoorbeeld nog terug te vinden op de wanden van de Koningstraat nr. 1.89 Desondanks is er reden om aan te nemen dat de imitatie-‐marmeren wanden van de vestibule in Huis Voortman waarschijnlijk veel later dan 1816 aangebracht zijn. Door de verwijdering van de oudere lichtknoppen zijn er twee cirkels achtergebleven op de wand die niet gekleurd zijn. Dit zou natuurlijk te wijten kunnen zijn aan de kracht waarmee de lichtknoppen losgerukt zijn, en dat zo wellicht de verf meegekomen is. Er is echter duidelijk te zien hoe de okergele imitatie-‐marmeren verf in een ronde beweging om de lichtknoppen is aangebracht. Hieruit is dus te concluderen dat toen de lichtknoppen werden aangebracht, waarschijnlijk pas in de 20de eeuw, er nog geen okergele verf op de muur zat. Ik concludeer hieruit dat de huidige beschildering dus niet origineel is.
88 De Leye, G. (1983), p. 165. 89 Sabo, M. (2009), p. 154.
57
Hoewel alleen materiaaltechnisch onderzoek uitsluitsel kan geven, is het mogelijk om op basis van vergelijkbare interieurs een voorspelling te geven van hoe de wanden er oorspronkelijk uitgezien hebben. Met vergelijkbare interieurs wordt vooral gedacht aan bovengenoemde ruimtes in Gent die soortgelijke vloeren hebben. Afgaande op de ruimtes in Gents die vergelijkbare marmeren vloeren hebben, zou het mogelijk kunnen zijn dat de wanden in 1816 wit of gebroken wit geschilderd waren. Echter, we kunnen niet met zekerheid zeggen dat deze andere ruimtes wel authentieke kleuren op de muren hebben. We moeten deze situatie dus met terughoudendheid benaderen. Zoals eerder vermeld, kwam het imiteren van marmer op wanden in de periode van de bouw met regelmaat voor. Daarom is het ook mogelijk dat de wanden oorspronkelijk met imitatiemarmer beschilderd waren, wellicht in een andere kleur dan in de huidige situatie. Dit zou aansluiten bij de stijleenheid die zo typisch is voor het empire. In elk geval kan er wel met zekerheid gezegd worden dat de wanden, vanwege de ronde vorm van het vertrek, geen paneel-‐ of textielbekleding gehad kunnen hebben. Waardering Het interieur van de vestibule is, vanwege de marmeren vloer, een goed voorbeeld van de empirestijl en van het werk van architect J.B. Pisson en heeft daardoor hoge artistieke waarde. Het sterke vermoeden dat de wanden niet in originele toestand verkeren, doet afbreuk aan de waarde. Ook het ontbreken van een beeld in de uitgespaarde nis draagt hierbij aan. De deuren met hang-‐ en sluitwerk zijn nog wel intact. Er bevinden zich in Gent vergelijkbare interieurs, bijvoorbeeld de trapzaal in het pand op de Recollettenlei, ontworpen door dezelfde architect.
58
Het interieur bevindt zich in slechte staat – het marmer is vuil en op veel plekken gebarsten en de voordeur is verminkt met houten planken – en heeft dus zeker het nodige opknapwerk nodig.
59
1.3 Trapzaal Vanuit de vestibule (ruimte 1.2) is deze trapzaal te bereiken. De vrij bescheiden ruimte van ongeveer 15 m2 staat geheel in dienst van de representatieve trap die zich hier bevindt. Er is verder alleen een inbouwkast in het vertrek. Beschrijving De trapzaal heeft een vloer met tegels van zwarte natuursteen, in de hoeken van elke tegel afgewerkt met een witmarmeren bol. Op sommige plaatsen ontbreken de ronde stippen. De muren zijn bepleisterd en geverfd. Vanwege de slechte staat van het interieur – vocht-‐ en schimmelvlekken, verkleurde plekken – is het niet duidelijk wat de oorspronkelijke kleur van de wanden geweest is. In huidige toestand lijken de wanden lichtgeel te zijn. Het plafond is een rondbooggewelf en in dezelfde kleur beschilderd als de wanden. Een kooflijst met een repetitieve reeks van twee bloemmotieven siert de lange zijdes van het vertrek. Er bevindt zich in het vertrek één venster dat uitkijkt op de tuin. Twee ruiten worden in de breedte gescheiden door een roede. Het houten kozijn is donkergroen geschilderd. Vanaf de buitenkant is te zien dat zich boven het venster een waaier bevindt. Aan de binnenkant is dit echter weggewerkt. De sporen zijn nog wel zichtbaar. Doordat er een houten plank tegen het raam getimmerd is, kan niet gezegd worden of er nog hang-‐ en sluitwerk aanwezig is. In het cirkelvormige trappenhuis bevindt zich de vrijhangende trap zonder binnenboom. De trapleuning is van mahoniehout en krult aan de uiteindes op, verfraaid met een bloemmotief. De trapleuning bestaat uit twee delen: iets na halverwege de trap begint een nieuw deel.
60
De trappaal is ook van mahoniehout, verfraaid met geaderde marmermotieven. De bovenkant van de paal laat sporen zien van een oorspronkelijke versiering die hier bevestigd was. De balusters zijn ook van hout, al zitten er enkele metalen tussen. Ze zijn deels gecanneleerd en groen en goud beschilderd. De eerste baluster is afgebroken en ontbreekt, enkel de aanzet is nog zichtbaar. Een houten inbouwkast die beschilderd is met imitatiemarmer behoort tot de nagelvaste onderdelen van dit vertrek. Het imitatiemarmer heeft dezelfde kleuren als de aangrenzende vestibule: groen en okergeel. De inbouwkast bevat enkele planken met aan de zijkanten pitten voor verlichting. De binnenkant is verder gestoffeerd met roze textiel. Latere toevoegingen zijn de groen geschilderde radiator onder het venster, de gloeilampen in de ingebouwde kast en lichtknoppen en stopcontacten. Duiding Vloer Zoals bij de bespreking van de vestibule al opgemerkt is, hebben de Gentse empiretrapzalen vaak een marmeren vloer met een ingenieuze geometrische tekening. Vergeleken met die panden, is de vloer in de trapzaal van Huis Voortman dus redelijk eenvoudig. Een vloer met identiek patroon vinden we op de eerste etage van het huis Grenier (Recollettenlei 10-‐16), ontworpen door J.B. Pisson in 1797. Het verschil is dat hier de tegels van een lichte marmersoort zijn, en de bollen in de hoeken donker zijn. Blijkbaar is het dus een formule die Pisson, met enige variatie, vaker toepaste. Trap Een typische empiretrap is de vrijhangende trap zonder binnenboom in een cirkel-‐ of halfcirkelvormig trappenhuis.90 De trap in Huis Voortman voldoet aan deze typologie. In het empire is het verder gebruikelijk dat de trappaal en de balusters slanker worden in 90 Loosveldt, A. (1996), p. 138.
61
vergelijking met eerdere periodes. Hoewel de trappaal hier toch redelijk robuust is, zijn de balusters wel erg slank. De trappaal is versierd met imitatie-‐marmerenschilderingen, wat ook een kenmerk is van het empire.91 Als bekroning van de trappaal wordt in het empire vaak een sfinxenkop gebruikt. Uit oude foto’s is te zien dat op de trappaal oorspronkelijk een beeldje van een jongen bevestigd was, naar verluidt een portret van het zoontje van de opdrachtgever Abraham Voortman.92 In deze zin wijkt de trappaal af van de empiretypologie: de bekroning van de trappaal was uniek en speciaal gemaakt voor de opdrachtgever van het huis. In voorname particuliere huizen was het gebruikelijk om in deze tijd een loper van jutte, wol, katoen of koehaar op de trap te leggen. 93 Hoewel hij nu ontbreekt, heeft er ongetwijfeld een loper op deze trap gelegen. Dit is af te leiden aan de bevestigingshaken op de treden, en aan de verkleuring van het hout dat niet door de loper bedekt werd. Dit alles leidt tot de conclusie dat de trapzaal in Huis Voortman typische empirekenmerken laat zien. Het element dat de trapzaal uniek maakte, namelijk het beeldje op de trapzaal, is helaas niet meer aanwezig. Waardering De trap is een kernelement van het interieur: hij is exemplarisch voor het empire, en er is door de jaren heen weinig aan veranderd. In combinatie met de marmeren vloer is het interieur van de trapzaal een goed voorbeeld van de empirestijl en daardoor heeft het een hoge artistieke waarde. Er zijn geen aanwijzingen dat er veranderingen zijn aangebracht in de trapzaal, en het interieur verkeert dus in zijn originele toestand. De ruimte vertoont echter sporen van gebruik en bevindt zich in slechte staat: enkele marmeren elementen uit de vloer ontbreken, een baluster is verdwenen, en het beeld dat oorspronkelijk de trappaal 91 Loosveldt, A. (1996), p. 138 92 Derom, S. (1995), p. 11. 93 Loosveldt, A. (1996), p. 138.
62
sierde is ook niet meer aanwezig. Het interieur is dus niet intact, wat afbreuk doet aan de waarde. Het ontbreken van het beeld op de trappaal, een portret van het zoontje van de opdrachtgever, zorgt voor een afbreuk aan de historische waarde van het vertrek. Dit omdat het beeld, als het nog aanwezig was, het interieur een sterkere associatie zou geven met de familie Voortman. De trapzaal in Huis Voortman is vergelijkbaar met andere interieurs in Gent en is dus niet enige in zijn soort. In vergelijking hiermee bevindt de binnenruimte zich in slechte toestand.
63
1.4 Ontvangstsalon Dit ruime rechthoekige salon grenst aan de trapzaal en ligt aan de tuin. Een serliana geeft toegang tot het balkon. Tegenover de serliana bevindt zich een marmeren schouw. Tenslotte behoren twee deurstukken en een schouwstuk tot de nagelvaste elementen van het interieur. Dit salon werd gebruikt om gasten te ontvangen en te imponeren. Beschrijving Een eikenhouten parket siert de vloer van dit vertrek. Het patroon bestaat uit vierkante panelen met daarin recht vlechtwerk, omkaderd door stroken met Hongaarse punt. Op sommige plekken zijn de koppen van spijkertjes zichtbaar. Vooral aan de oostelijke zijde van de ruimte treden veel vlekken met verkleuringen op, waarschijnlijk als gevolg van vochtinfiltratie. De wanden zijn betimmerd met wit houten lambrisering en daarboven behangen met papier. Het behangselpapier heeft een grijslila ondergrond met witte decoratie en gouden accenten. De witte decoratie bestaat uit een repetitief symmetrisch patroon van een fontein met twee vogels aan weerszijden, omringd door een krans en guirlandes. Op sommige plekken zijn er delen weggescheurd of op een andere manier beschadigd. In het vertrek bevinden zich verder twee deurstukken en een schouwstuk. Hoewel ze alle drie verschillend in uitvoering zijn, volgen ze dezelfde symmetrische opbouw: twee centaurs met in het midden een vaas. De figuren zijn geverfd als bronsimitaties tegen een grijze achtergrond. Deurstuk oostelijke wand: In het midden van de voorstelling staat een vaas met bloemen. Links en rechts ervan bevinden zich centaurs in een identieke, aan elkaar gespiegelde houding. Beide centaurs houden met één hand een guirlande boven de vaas vast. De andere hand wijst naar de staart, en wordt nagekeken door de centaurs. Over de armen is een doek gedrapeerd. 64
Deurstuk westelijke wand: Twee centaurs in identieke houdingen staan aan weerszijden van een soort put, en houden beiden met twee handen een waterkruik boven de put vast. Water stroomt uit de kruik naar beneden de put in. De centaurs hebben een soort schoudermantel om. De rechter centaur heeft een lauwerkrans op zijn hoofd, de linker centaur lijkt een vrouwelijk kapsel te hebben met een knot. Schouwstuk: Wederom twee centaurs in identieke houding rond een centrale vaas. Ditmaal drinken de centaurs uit elkaars hoorn. De paardenlijven knielen en dragen een doek op hun rug. Het schouwstuk is stilistisch anders dan de twee deurstukken. De deurstukken zijn heel beheerst en statig uitgevoerd, terwijl het schouwstuk een dynamischer indruk geeft. De draperieën zijn bijvoorbeeld een stuk grilliger dan de stijve doeken die de centaurs bij de deurstukken hebben. Ook hebben de paardenlijven hier een andere houding, met geknielde voorbenen. Daarnaast zijn de staarten anders vormgegeven. Dit wijst erop dat het schouwstuk wellicht door een andere kunstenaar uitgevoerd is, misschien zelfs op een ander tijdstip. Het rechthoekige plafond is versierd met een schilderstuk op pleisterwerk. De afbeelding bestaat uit drie delen: een centraal deel met versieringen, en twee smalle delen aan de korte zijdes. Centraal deel: Dit beslaat het grootste deel van het plafond. In het midden is een goudkleurig rozet van krullende acanthusbladeren afgebeeld. Daar omheen bevindt zich een lauwerkrans, met op vier punten een medaillon met een afbeelding van antieke (drink)bekers. In de vier hoeken van het centrale deel zijn er steeds twee fantasiedieren, een soort vogels, afgebeeld, wier lichamen doorlopen in krullende takken met bladeren. Dit alles is uitgevoerd in veel verschillende kleuren: oranje, lichtblauw, rood, geel, groen en roze.
65
Tevens bevindt zich in het midden van elke zijde van het centrale deel een kop. Deze vier koppen zijn allen verschillend en zijn geïnspireerd op mythologische saters: ze hebben hoorns, grote oren of een baard van groene bladeren. Smalle delen: De afbeeldingen aan weerszijden van het centrale deel zijn nagenoeg identiek en bestaan beiden uit een rechthoekig fries, met lichtblauwe en –groene symmetrische ornamentiek. Daarbinnen is een staf met hedera (oostelijke kant van het plafond) en wijnranken (westelijke kant) afgebeeld. Ook bevindt zich binnen het fries aan weerszijden van de staf een vierkant, met daarin een achthoek en een cirkel. De kleuren zijn lichtgroen, bruin, geel en oranje. Er zijn aan de korte zijdes van het vertrek twee dubbele deuren in enfilade. De deuren zijn identiek: wit geverfde houten paneeldeuren, met acht glazen ruiten. Er zijn geen klinken meer aanwezig, wel zijn er op de oostelijke dubbele deur bevestigingshaken voor een gordijn. De tuinzijde heeft een deur die geflankeerd wordt door twee vensters. Vanaf de buitenkant van het pand is te zien dat het een serliana betreft: een drielicht met een hoger middendeel onder een rondboog, en twee laterale vensters. Vanaf de binnenkant van het huis is het bovenlicht van het middelste deel echter niet zichtbaar, zoals in de trapzaal ook het geval was. Het middelste deel van de serliana is een dubbele deur met grote glasplaten zonder onderverdeling in roedes. Van de buitenkant is een grote houten plaat op de deur bevestigd; er kan dus niet meer naar buiten gekeken worden. Aan de bovenkant van de dubbele deuren is een houten plak geschroefd, waardoor de deuren met geen mogelijkheid meer open kunnen. De deurklink ontbreekt. De laterale vensters bestaan uit een grote glasplaat zonder onderverdeling in roedes. Op het rechterraam is een grote houten plaat bevestigd.
66
Tegenover de serliana bevindt zich een schouw, uitgevoerd in een lichtkleurige marmersoort. De schouwwangen bestaan uit voluten en dragen een geprofileerde schouwbalk met in het midden een ruit. De stookwand is opgetrokken in rode baksteen. Latere toevoegingen aan het vertrek zijn enkele moderne lichtknoppen en stopcontacten. Verder staan er aan weerszijden van de serliana twee witte radiatoren. Duiding Behangselpapier In de tijd dat Huis Voortman opgeleverd werd, werd behangpapier in huizen van veel bevolkingslagen aangebracht. Het was namelijk minder duur dan wandbekleding van textiel. In deze tijd bereikte het behangpapier dat manueel met blokken gedrukt werd een hoogtepunt. Behangfabriekjes verschijnen in grote aantallen door heel Europa. Het papier van de grootste kwaliteit komt uit Frankrijk (bijvoorbeeld van de firma Jacquemart & Bénard) Aan het eind van de 18de eeuw en tijdens de eerste vier decennia van de 19de eeuw bestaat het merendeel van het geproduceerde papierbehangsel uit imitaties. De voorstelling proberen de vlakheid te verhullen, en imiteren daarom gordijndraperieën, marmer en landschappen.94 Vooral draperie-‐imitaties waren enorm populair. Deze grote wandverhullende draperieën behoren tot de modeverschijnselen van het empire.95 Geïnspireerd op romeinse binnenruimtes worden vele meters wijdvallende stof in losse banen aan de muur gehangen, die zonder lambrisering tot aan de grond vallen.96 Gedrapeerde zijde was ontzettend duur en werd snel stoffig, en dus was het papier dat de draperieën realistisch en hygiënisch imiteerde een goedkoper alternatief. 97 De antieke oudheid is een belangrijke inspiratiebron en leent veel motieven, zoals bloemenslingers en toortsen. 94 Knuijt, M.J.F. (1991) p. 91. 95 Ibid. 96 Thummler, S. (1998) p. 81. 97 Jacque, B. (1997) p. 49.
67
Met deze kennis lijkt het onaannemelijk dat het huidige wandpapier in de salon origineel is. Het is te gestileerd in vergelijking met de plastische motieven van de papieren in het empire. Een stuk afgescheurd behangpapier bevestigt dit vermoeden. De onderliggende krant waarop het behang aangebracht is, dateert van 1945. Dit behang moet dus in of vlak na 1945 op de muur aangebracht zijn. Deze hypothese wordt ondersteund door het feit dat er rond die tijd nieuwe bewoners kwamen die onder meer de westelijke aanbouw hebben laten optrekken. Waarschijnlijk hebben zij toen ook de wanden van deze salon laten herbekleden met het huidige wandpapier, dat een herdruk lijkt van behangpapieren uit het neoclassicisme. Dit is de herleving van het classicisme rond 1860, onder Napoleon III. De ornamentmotieven werden vervat in verticale banen en werden vaak in een spitse ovaal gevat. Ook hadden ze vaak lichte kleuren.98 Wat voor wandbekleding had dit vertrek dan in 1816? Zoals eerder beschreven waren papierbehangsels erg gangbaar tijdens het empire. Het is dus zeer goed mogelijk dat dit de oorspronkelijke wandbekleding van het vertrek was, imiterend bijvoorbeeld draperieën of marmer. Het is ook zeer goed mogelijk dat er textiel wandbekleding was. Schouw-‐ en deurstukken Reeds besproken is dat het hernemen van de classicistische vormentaal zeer gebruikelijk was in de tijd dat Huis Voortman gebouwd werd. De schouw-‐ en deurstukken met centaurs, vazen en hoorns passen hier dus precies in. Soortgelijke supra portes zijn terug te vinden in het Salon Maes (Nederpolder 1, begin 19de eeuw), waar een symmetrische voorstelling van twee griffioenen boven de deur prijkt. Voorstellingen met centaurs zijn bijvoorbeeld terug te vinden op het fries van de koepel van het buitenhuis Blancquaert (ook door J.B. Pisson). 98 Thummler, S. (1998) p. 139.
68
Derom vermeldt in haar artikel dat dit salon oorspronkelijk in verbinding stond met een eetzaal aan de straatzijde. Later, vermoedelijk in 1947, is deze eetkamer omgebouwd tot keuken, en is er een muur gebouwd die beide vertrekken van elkaar scheidt.99 Dit zou verklaren waarom het schouwstuk stilistisch zo anders is dan de deurstukken: deze is pas later toegevoegd, toen de muur tussen keuken en de salon gebouwd werd. Plafond Het plafond past qua decoratief programma weer precies in de tijdsgeest van het vroege 19de-‐eeuwse Gent. De voorstelling met saters, klimop en wijnranken is overduidelijk gewijd aan de Romeinse god van de wijn Bacchus.100 Qua kleurgebruik doet het tafereel denken aan de stijl van decoratieschilder Antoine Plateau, die in Gent interieurdecoraties vervaardigde in neoclassicistische stijl.101 Daar hij stierf in 1815 kan hij echter niet betrokken zijn geweest bij de uitvoering van deze plafondschildering. Helaas is er geen documentatie voorhanden die uitsluitsel kan geven over de verantwoordelijke schilder(s). Wat wel opmerkelijk is, is dat plafonds ten tijde van het empire vaak onversierd bleven.102 Als ze al gedecoreerd werden, was het spaarzaam en streng symmetrisch, en vaak met geometrische figuren.103 Hierop vormt deze plafondschildering dus duidelijk een uitzondering. Voor zover bekend – wij baseren ons hier op het onderzoek van De Leye en van Sabo – zijn er geen vergelijkbare voorbeelden van een dergelijke plafondschildering in het Gentse. Wel heeft bijvoorbeeld ook de koepel van het buitenhuis Blancquaert (ook door J.B. Pisson ontworpen) een beschildering (waar Antoine Plateau overigens waarschijnlijk wel verantwoordelijk voor is).104 99 Derom, S. (1996) p. 13. 100 Hall, J. (1992). 101 Dochy, L. (2012). 102 Eliëns, T. (2001), p. 345 103 Sabo, M. (2009), p. 160 104 Dochy, L. (2012).
69
Waardering De kernelementen van het interieur in deze salon zijn de parketvloer, de deurstukken en de plafondschildering. Oorspronkelijk vormden deze elementen in combinatie met de originele wandbekleding ongetwijfeld een prachtig classicistisch ensemble. Het is erg jammer dat de originele wandbekleding vervangen is door het huidige behangpapier in neo-‐empire stijl, omdat daardoor de samenhang tussen de interieurelementen verstoord is. De goed bewaarde plafondschildering heeft hoge artistieke waarde, doordat zij uitzonderlijk is voor het empire en dus een zekere originaliteit laat zien. Ook is zij waardevol omdat het zeldzaam is en er geen vergelijkbare voorbeelden gekend zijn in Gent en omstreken. De twee originele deurstukken zijn waardevol omwille van hun authenticiteit en sterke associatie met het empire. Het schouwstuk is een latere toevoeging en heeft daardoor misschien minder historische waarde, maar het heeft zeker artistieke waarde omdat het samen met de deurstukken een ensemble vormt. Het interieur krijgt om bovengenoemde redenen een hoge waardering.
70
1.5 Veelhoekig salon Dit salon met een achthoekige plattegrond bevindt zich op de bel-‐etage in de westelijke afgeschuinde hoek. Het vertrek geeft uit op de tuin, en staat in verbinding met het eerder beschreven salon, de dienstvertrekken aan de straatkant en met de latere aanbouw in westelijke richting. De nagelvaste onderdelen zijn een marmeren schouw en drie spiegels met houten omlijstingen. Beschrijving De vloer bestaat uit eikenhouten planken. Op sommige plekken is het hout in vlekken verkleurd, waarschijnlijk door blootstelling aan vocht. Op de grens met het salon met plafondschildering ontbreken meerdere smalle latjes. De wanden zijn rood geverfd en betimmerd met een lage witte lambrisering met rechthoekig lijstwerk. Verder is de wand onderverdeeld in grote panelen, die gevormd worden door wit geverfde houten omlijstingen. Binnen de lijsten is de muur blauw geverfd, met uitzondering van één vak, dat paars geschilderd is. Bij dit paarse vak is echter het lichtblauw eronder nog duidelijk zichtbaar. Het plafond is gestuukt. Het midden van het plafond, de vier hoeken aan de tuinzijde en de vier hoeken aan de straatzijde zijn verfraaid met ornamenteel stucwerk, dat hier en daar verguld is. De vlakke delen van het plafond zijn dezelfde felle kleur rood geverfd als de wanden. Het geheel is omgeven door een kooflijst, die palmetten en bloemknoppen bevat. De gestuukte rozet in het midden van het plafond bestaat uit een centraal middendeel met vier palmetten en vier saterkoppen omringd door een eierlijst. Daar omheen bevindt zich een decoratief programma met de volgende elementen: Wat
Aantal
Wit/verguld
Putti
8
Verguld
71
Vogels
16
Verguld
Grote bloemvaas
4
Wit
Kleine bloemvaas
8
Verguld
Mensenhoofd
4
Verguld
Guirlandes
3*
Wit
Acanthusbladeren
n.v.t
Wit
*Er waren ongetwijfeld oorspronkelijk vier guirlandes (sporen zichtbaar). De rozet kan dus onderverdeeld worden in vier delen die steeds herhaald worden. De ornamenten aan de uiteindes van het vertrek (aan noord-‐ en zuidzijde) zijn identiek: het hoofd van een mensfiguur met gesloten ogen in een medaillon, omringd door ranken met aan weerszijden twee vogels. Er bevinden zich in het vertrek vier dubbele deuren: de deur vanaf de salon met plafondbeschildering (met betimmerd deurstuk), de tuindeuren, die naar de dienstvertrekken gelegen aan de straatzijde (met betimmerd deurstuk) en de deuren naar een latere aanbouw. Een floraal motief siert het midden van de betimmerde deurstukken, die wit geverfd zijn. De dubbele deuren naar de aanbouw zijn lager dan de andere deuren, omdat ze geen betimmerd bovenstuk hebben. Dit verraadt dat de deuren een latere toevoeging zijn: vroeger – voor de aanbouw – zat hier waarschijnlijk een venster, wat ook recht deed aan de symmetrie van het vertrek. Alle deuren in dit salon zijn wit geschilderde houten paneeldeuren, waarvan drie beglaasd. De deuren naar de dienstvertrekken bevatten als enige in deze ruimte geen glazen ruiten. Het oorspronkelijke sluitwerk van de deuren is niet meer aanwezig, met uitzondering van de tuindeuren. Daar is nog een origineel pompspanjolet en een slot bevestigd. De enige vensteropening in het vertrek bevindt zich in de afgeschuinde hoek aan de tuinzijde. Het venster heeft een groot glasruit, zonder onderverdeling in roeden. Het 72
houten kozijn is wit geschilderd. Aan de rechterzijde van het raam bevindt zich een katrol voor het rolluik aan de buitenkant. Tegenover de tuindeuren bevindt zich een marmeren schoorsteenmantel. Het oorspronkelijk witte marmer is beschilderd met donkere verf, om de indruk van een donkerdere marmersoort te geven. Dit faux marble bladdert echter behoorlijk af op de bovenkant van de schouwbalk. De mantel heeft gebeeldhouwde schouwwangen in vorm van voluten. Op de schouwbalk bevinden zich aan weerszijden kleine rozetten. De stookwand is opgetrokken in donkere baksteen en de stookvloer is betegeld. Boven de schouw hangt een spiegel met houtgesneden omlijsting. Twee andere spiegels bevinden zich aan de noordelijke en zuidelijke wanden van het vertrek, respectievelijk tussen de dubbele deuren en tussen de deur en het venster. Ook deze spiegels hebben houtgesneden lijsten. De lijsten zijn gebroken wit geverfd. De ornamentiek is asymmetrisch en bestaat uit papaverbladeren en –bloemen. Latere toevoegingen in het vertrek zijn moderne lichtknoppen (drie stuks), stopcontacten (zeven stuks) en radiatoren (drie stuks). Duiding Wat in deze ruimte onmiddellijk opvalt is het knalrode stucplafond met witte en vergulde ornamenten. De vraag rijst meteen of deze kleur oorspronkelijk aangebracht is het bouwjaar 1816, of dat het latere overschildering is. In het empire werd het plafond, met uitzondering van randdecoraties, over het algemeen onversierd gelaten. Soms is er, zoals ook in dit geval, wel sprake van een ornament in het midden van het plafond, bijvoorbeeld een gestuukte rozet.105 105 Eliëns, T. (2001) p. 345.
73
Het ornament in het midden bestaat uit putti, vogels, bloemvazen, guirlandes, acanthusbladeren, saters, palmetten en vier mensenhoofden. Het gebruik van dergelijke classicistische vormentaal is kenmerkend voor het empire. Door tekortschietende documentatie is niet duidelijk wie verantwoordelijk is voor het ontwerp en de uitvoering van het stucplafond. Afgezien van de knalrode kleur, is het plafond dus vrij gangbaar voor de empireperiode. In het midden van de 18de eeuw werd het in Groot-‐Brittannië mode om de platte oppervlakten van plafonds te kleuren, een zaak die contrasteert met het tot dan toe gangbare gebruik van wit op stuc dat geen artistiek schema had.106 Deze ontwikkeling ging gepaard met het toenemende belang dat gehecht werd aan de bestudering van de antieke oudheid als bron voor het architectuurontwerp, wat aldus resulteerde in de reproductie van antieke plafonds, bijvoorbeeld door architect Robert Adam. Het ging hier nochtans om kleine vlakken rood, en niet, zoals in Huis Voortman, om een geheel plafond. Dit is een aanwijzing dat de rode laag niet stamt uit 1816, maar om het zeker te weten is het noodzakelijk om het plafond zelf te onderzoeken. Doordat het zich in slechte staat bevindt en er veel barsten en loskomende stukken zijn, was het makkelijk een monster te nemen. Uit microscopisch onderzoek van dit monster door dr. W. Freling, expert van historisch en monumentaal stucwerk en gepromoveerd op stucwerk in het Nederlandse woonhuis uit de 17de en 18de eeuw, blijkt dat onder de knalrode laag verf nog een andere laag zit, te weten een gebroken wit. De huidige rode laag is dus niet origineel en een latere toevoeging. Zonder nader materiaaltechnisch onderzoek blijft het onduidelijk wanneer dit precies gebeurd is. De ornamenten, die in huidige staat wit zijn geverfd met enkele vergulde decoraties (de putti, de vogels en de mensenhoofden – ut supra), waren oorspronkelijk allemaal verguld. Onder de witte laag is namelijk op de onderzochte plekken gouden verf te vinden. Dit betreft de plekken in de centrale rozet, bij de kooflijst op de oostelijke muur en bij de ornamenten in de hoek van de tuinzijde. 106 Bristow, I. C. (1996) p. 78.
74
Het plafond had oorspronkelijk dus een traditionele afwerking van gebroken wit met vergulde ornamentiek. Een dergelijk stucplafond met goudophogingen is erg gangbaar in de vroege 19de eeuw. In een later stadium zijn de vlakke delen rood geverfd en is het goud van de ornamentiek afgezwakt door delen wit te schilderen.107 Met de kennis dat de rode kleur van het plafond niet oorspronkelijk is, weten we zeker dat de dezelfde kleur van de wanden ook niet oorspronkelijk is. Hoe zagen die er dan omstreeks 1816 uit? Over het algemeen waren wanden met paneelverdeling in Gent tijdens het empire de standaard.108 Hierop vormen de wanden in dit salon dus geen uitzondering. Dergelijke vlakken op de muur waren dikwijls voorzien van textiel-‐ of behangversiering. Hoewel er nu geen sporen meer van te zien zijn, is het met het oogpunt op de traditie in Gent dus goed mogelijk dat de panelen in dit salon oorspronkelijk ook dergelijke versiering hadden. Door het afbladderen van de rode verf op sommige stukken muur (rechts van de schouw en op de westelijke wand) is te zien dat zich onder deze rode laag gouden verf bevindt. Blijkbaar waren de muren op enig moment helemaal goud geverfd. Aangezien dat atypisch is voor de vroege 19de eeuw, zal het om een latere overschildering gaan. Dit fenomeen keert terug bij de lijsten van de spiegels. Thans gebroken wit, maar door afbladdering is te zien dat er een gouden laag onder zit. Terug naar de vraag hoe dit vertrek er in 1816 uit heeft gezien. Het plafond en de wanden waren gebroken wit, met vergulde decoraties en wandbetimmering. Binnen de lijsten bevond zich wellicht textiel of papierbehang, zoals gebruikelijk in het empire. Later zijn het plafond en de wanden knalrood geschilderd, en zijn de meeste vergulde ornamenten van witte verf voorzien. Op een bepaald punt zijn ook de panelen op de wanden ‘ingekleurd’ met blauwe en paarse verf. 107 Dr. W. Freling concludeert dit op basis van het door hem uitgevoerde onderzoek. 108 Sabo, M. (2009) p. 153.
75
Waardering Het geheel van het interieur van dit salon is in slechte conditie met duidelijke sporen van gebruik. De vloer heeft krassen en vochtplekken, het sluitwerk van de meeste deuren is verdwenen en de houten tuindeur is behoorlijk verrot. De verf van de muren en van het plafond bladdert af. De verschillende kleuren – rood van het plafond en de wanden, blauw en paars binnenin de panelen – maken de ruimte een bont geheel. Deze gebreken moeten in ogenschouw genomen worden bij het waarderen van het vertrek. De kernelementen van het interieur zijn het stucplafond, de marmeren schouw en de spiegels met houtgesneden lijsten. Het decoratieve programma van de stucornamenten past goed in de classicistische vormentaal van het empire. Helaas is het plafond door de tijd heen behoorlijk verminkt. Niet alleen heeft de achtergrond een knalrode verflaag gekregen, ook is een groot deel van de vergulde versieringen achter een witte verflaag verdwenen. Dit doet afbreuk aan de artistieke waarde van het stucwerk. Ook de marmeren schouw werd niet gespaard van een ingrijpende metamorfose en is met een donkere verflaag bedekt. Kortom: het interieur bevindt zich in slechte conditie en de toegebrachte veranderingen zorgt ervoor dat het op artistiek vlak lager gewaardeerd wordt. Om de kwaliteiten van het interieur naar een hoger niveau te tillen, zal er een restauratie nodig zijn. Dit om de rode kleur van de wanden en het plafond te verwijderen en het verguldsel van het stucwerk weer boven te brengen.
76
1.6 Dienstvertrek Vanuit het achthoekige salon (ruimte 1.5) is via de dubbele deuren een benauwend halletje te bereiken, dat naar het dienstvertrek leidt. Vanaf hier begon het terrein van de bediendes. Het plafond is een stuk lager dan in voorgaand salon, omdat de bel-‐etage als het ware in tweeën verdeeld is. Boven de dienstvertrekken bevindt zich een tussenverdieping, ook bestemd voor de bediendes. In tegenstelling tot de andere vertrekken op de bel-‐etage, zijn dit dus geen representatieve ruimtes, en dat uit zich ook in het interieur. Beschrijving Op de vloer van het halletje liggen bruine cementtegeltjes, met een afmeting van ca. 15 bij 15 cm. De wanden en het plafond zijn bepleisterd en wit geverfd. Er bevindt zich tegenover de dubbele deur waartoe men het achthoekige salon betreedt, een venster. Aan het hang-‐ en sluitwerk te zien, is dit een raam dat niet uit het bouwjaar stamt. Er is in dit smalle halletje een gootsteen, waarvan het aanrecht en de achterliggende wand bekleed zijn met witte keramische tegels. De kranen zijn verdwenen. Een ander nagelvast interieurelement is een inbouwkast zonder deuren, die dus enkel bestaat uit houten planken. Opvallend is de grote groene kluis die aan het beginpunt van het halletje staat. De metalen kluis is in een nis in de muur gezet. De kluis kan geopend worden door de vier knoppen te draaien en de juiste combinatie van letters te vormen. De smalle hal leidt naar een dienstvertrek, maar de ruimtes worden gescheiden door een houten paneeldeur die wit geschilderd is. De deur heeft een zwarte klink. Het dienstvertrek heeft een vloer van brede houten planken. De muren en het plafond zijn bepleisterd en beige geverfd. Een raam geeft uitzicht op de straatzijde. Het venster kan in het midden geopend worden en heeft een draaislot, dat bestaat uit een balk die horizontaal of verticaal gezet kan worden.
77
Tot de nagelvaste elementen van het interieur behoort de lift. Deze lift is reeds besproken bij de beschrijving van de keuken (zie 0.3), de ruimte die onder dit vertrek gepositioneerd is. Aan de zuidelijke muur ligt achter de deur een trap naar beneden (richting de keuken) en naar boven (naar het tweede deel van dit vertrek). De houten deur is wit geverfd en bevat zes ruitjes, gescheiden door roeden. De trap heeft geen binnenboom en maakt een halve cirkel. De trapleuning is van een donkere houtsoort. De slanke balusters zijn ook van hout, maar wit geverfd. Aangekomen bovenaan de trap is er een beglaasde paneeldeur met een roedeverdeling die een ruit en twee halve cirkels vormt. Het vertrek boven heeft een houten vloer, wit bepleisterde wanden en plafond. Er zijn enkele inbouwkasten en wederom de houten schacht van de lift. Een klein raampje met witte luiken geeft uit op de straat. Duiding In het empire is soberheid belangrijk, waardoor raambeslag grotendeels achterwege wordt gelaten.109 Dat betekent dat volledig zichtbare sluitingen van vensters vermeden werden. Dit is reeds besproken bij de vertrekken op de begane grond, bijvoorbeeld met de espagnolettes à bascule waarbij alleen de S-‐vormige greep zichtbaar was. Met deze kennis vallen de vensters in dit vertrek behoorlijk uit de toon. Vooral de vensteropening met de draaivergrendeling, waarbij met het sluiten de hele balk in horizontale positie gezet moet worden, is atypisch voor de empireperiode. Vandaar het vermoeden dat deze vensters niet uit de bouwtijd zijn. Helaas zijn er op de kluis geen verwijzingen te vinden naar een fabrikant, waardoor het lastig is deze te dateren. Wat wel opvallend is, is dat de kluis precies past in de nis van de muur: de wand is naar deze specifieke kluis gemodelleerd. Dit kan tijdens een verbouwing gebeurd zijn, maar ook bij het ontwerpen van de oorspronkelijke woning. 109 Everaert, G. (1993), p. 105.
78
De lift werd eerder behandeld bij het bespreken van de keuken (zie ruimte 0.3), waarbij geconcludeerd werd dat deze waarschijnlijk uit het bouwjaar stamt. De deur bovenaan de trap, met de roedeverdeling die een ruit vormt, past heel goed in het empire en zal dus best uit de bouwtijd kunnen stammen. Waardering Kunstwetenschappelijk gezien is deze ruimte niet heel interessant, omdat er geen hoogwaardige, originele interieurelementen (meer) zijn. De deur met empire-‐ roedeverdeling vormt hierop een uitzondering. Vanuit de (sociale) geschiedenis is dit dienstvertrek wel fascinerend, omdat het een beeld geeft van hoe de dienstbodes hier, letterlijk onzichtbaar voor en gescheiden van de familie Voortman, aan het werk waren.
79
1.7 Keuken Deze ruimte ligt ingeklemd tussen twee dienstvertrekken en bevindt zich ook aan de straatzijde van het pand. Volgens Derom was deze kamer oorspronkelijk een eetzaal die in verbinding stond met het salon met de plafondschildering. Later (Derom specificeert niet wanneer) is het verbouwd tot keuken. Beschrijving De vloer van de keuken bestaat uit geelbeige keramische tegels (ca. 20 bij 20 cm), met een boord van smallere zwarte tegels. Ook de wand bestaat voor het grootste deel uit dezelfde tegels, ongeveer tot op driekwart van de hoogte. Weer wordt dit afgewisseld met zwarte tegels: de plint en de bovenste rij tegels zijn zwart, eveneens als een smalle rij op driekwart hoogte. Het bovenste stuk van de wanden, dat niet betegeld is, is zilver geverfd. Het plafond is donkerblauw geverfd, met daar omheen een zilveren band. Het geheel wordt omkaderd door een zwart geverfde lambriseringslijst met donkerblauwe accenten. De keuken heeft twee deuren, die naar naastgelegen dienstruimtes (ruimtes 1.6 en 1.8) leiden. Beide deuren zijn houten paneeldeuren die zwart geverfd zijn. De westelijke deur heeft nog een klink, maar dit is een moderne klink en zeker niet uit het bouwjaar. De houten deurposten zijn zwart geverfd met een donkerblauwe lijn, een combinatie die we al eerder zagen bij het plafond. Boven de oostelijke deur is een gestuukt ornament aangebracht. Het bestaat uit een lijst, die zwart geverfd is, met daarin een festoen. Dat ornament is wit geschilderd, maar er zijn ook sporen van donkerblauw te vinden. Het venster, dat uitzicht geeft op de straat, heeft zes ruiten die van elkaar gescheiden worden door roeden. Het houten kozijn en de roeden zijn zwart geverfd. Aan het hang-‐ en sluitwerk te zien is ook dit raam niet uit het bouwjaar. 80
In het vertrek zijn meerdere aanrechten ingebouwd, in totaal drie. Tegen de oostelijke wand staan nog de drie zwart betegelde basementen van het aanrechtblad, dat zelf verdwenen is. In plaats daarvan wordt een houten paneeldeur gebruikt. De gootsteen is nog wel aanwezig en ligt op de grond onder deur die als aanrecht dient. Ook de moderne kraan is er nog. Bij het aanrecht dat tegen de zuidelijke muur aanstaat is geen aanrechtblad meer aanwezig; in plaats daarvan liggen planken op de zwart betegelde poten. Het derde aanrecht, tegen de westelijke wand, heeft helemaal geen afdekkende plaat meer, en bestaat dus alleen nog maar uit drie basementen. Moderne toevoegingen in deze ruimte zijn de boiler, stopcontacten en lichtknoppen. Duiding Deze ruimte is zoals vermeld niet origineel, wat ook te zien is aan de stijl van het interieur. Vermoedelijk is deze keuken gecreëerd tijdens de grote verbouwing van 1947, toen ook de westelijke aanbouw tot stand kwam. Onduidelijk is waar de paneeldeuren, die nu fungeren als aanrechtblad, vandaan komen. Waardering Het interieur heeft geen associatie met een bepaalde persoon of plaats. Het getuigt niet van een bepaalde gebeurtenis of levensstijl. Hierdoor heeft het interieur geen historische waarde. Ook op artistiek vlak is het interieur niet bijzonder: het is niet op een bijzondere manier ontworpen, vernieuwend, of een goed voorbeeld van een bepaalde stijl. Bovendien is het interieur is slechte conditie, want de aanrechten zijn niet meer intact. Dit brengt ons ertoe de keuken een lage waardering toe te kennen.
81
1.8 Dienstvertrek Met deze kamer ronden wij de bespreking van de bel-‐etage af. Deze ruimte zit ingeklemd tussen de keuken (ruimte 1.7) en de achterkamer (ruimte 1.1) en bevindt zich dus ook aan de straatzijde. Beschrijving De vloer bestaat uit smalle houten planken. Alle wanden zijn geheel betegeld met dezelfde soort keramische tegel als in de naastgelegen keuken, namelijk beige met een zwarte plint en een dunne lijn zwart aan de bovenkant van de muren. Het plafond is bepleisterd en in dezelfde kleur beige geschilderd. De deur die naar de keuken leidt is een eenvoudige beige geverfde houten paneeldeur met een zwarte deurkruk. De toegang naar de achterkamer is eenzelfde soort deur, maar heeft geen klink meer. In de zuidelijke muur bevinden zich twee deuren naast elkaar: één leidt naar de trap en de ander naar de trapkast. Dit zijn ook allebei beige geverfde paneeldeuren met zwarte deurkrukken. Tegenover de trapdeur is er in een vensteropening die uitzicht geeft op de straat. Het houten kozijn is beige geverfd. In het midden kan het raam geopend worden door middel van een pompspanjolet met greep en trekker. De greep heeft de vorm van een lus. In de zuidoostelijke hoek van het vertrek is er een natuurstenen hoekschouw, waarvan het stookgedeelte omgebouwd is tot kastje. Het kastje heeft twee houten deurtjes die ook weer beige geverfd zijn. Erin zijn twee planken bevestigd. Boven de mantel hangt een spiegel. Aan weerszijden van de spiegel zijn sporen van een wandarmatuur te vinden. Enkele moderne stopcontacten en lichtknoppen zijn recente toevoegingen aan het vertrek. 82
De trap naar de tussenverdieping boven het vertrek is een erg eenvoudige houten trap zonder leuning, balusters of trappaal. Door de trap op te gaan wordt het tweede, hoger gelegen deel van dit dienstvertrek bereikt. Hier bestaat de vloer ook uit houten planken. De wanden zijn zalmkleurig geverfd en op sommige plekken is er nog behangpapier zichtbaar. Het patroon bestaat uit roosjes op een achtergrond van verticale banen. Aan de bovenkant van het behang bevindt zich een boord met een slinger van roosjes. Het plafond is gestuukt en verder onversierd gelaten. Er zijn in de kamer twee eenvoudige witte paneeldeuren, beide in de zuidelijke muur. De één sluit de kamer af van de trap, en de ander geeft toegang tot een ingebouwde kast. Beide hebben een smeedijzeren draaihendel. Tegenover de deuren bevindt zich aan de straatkant een klein venster. Twee ruitjes worden in het midden gescheiden door een roede. Aan weerszijden zijn luikjes bevestigd die dicht kunnen klappen in het midden van het venster en vervolgens met een grendeltje vastgezet kunnen worden. Duiding Vermoedelijk, gelet op de wandbekleding met dezelfde soort tegels, is dit vertrek gelijktijdig met de aangrenzende keuken tot stand gekomen. De interieurelementen – de hoekschouw, het sluitwerk van het venster, het papierbehang op de verdieping – zullen dus relatief modern zijn. Waardering Het interieur van deze dienstkamer is vanuit artistiek oogpunt niet heel interessant, omdat er geen hoogwaardige, originele interieurelementen (meer) zijn. Deze lage waardering wordt versterkt door de slechte staat waarin het interieur is (met name de bovenverdieping met het afgescheurde papierbehang).
83
Oorspronkelijke pand Gelijkvloers Bel-‐etage Tweede verdieping Derde verdieping
84
2.1 Overloop De monumentale empiretrap (zie ruimte 1.3) leidt naar deze overloop. Het is een betrekkelijk kleine ruimte van waar uit een gang loopt die toegang geeft tot de kamers op deze verdieping. De gang reikt tot een tweede overloop aan de westelijke kant van het pand, waar zich de diensttrap bevindt. Beschrijving Op de vloer ligt een eikenhouten visgraatparket. De wanden hebben een blauw geverfde houten plint en zijn verder bepleisterd en beige geschilderd. De conditie is zeer slecht te noemen: vrijwel overal treden verkleuringen, vochtplekken, schimmel en scheuren in de pleisterlaag op. Boven het trapgat is een fraaie ronde plafondschildering aangebracht, die eveneens in erbarmelijke staat is. De pleisterlaag waarop de afbeelding geschilderd is, is op veel plekken gescheurd, waardoor witte lacunes het plafondstuk verstoren. De plafondschildering bestaat uit een cirkel rond de aanzet van de kroonluchter, met daar omheen vier grote en vier smallere trapeziumvormen. Elk vak wordt steeds omkaderd door een geschilderde gouden lijst. De vier grote trapezia volgen steeds dezelfde symmetrische opbouw van twee fantasievogels aan weerszijden van een cartouche. De vogels zijn identiek qua houding, maar verschillen in kleur: sommige vogels hebben blauwe vleugels, andere gele of groene. In het cartouche is een klein portretje van een buste aangebracht. Uit de cartouche ontspringt een fruitschaal. De fruitschalen bevatten per paneel steeds een verschillende selectie van fruit, maar zijn altijd vol met rijpe vruchten. Er zijn onder meer appels, peren, witte en rode druiven en kersen te zien. De kleinere, smallere vlakken zijn identiek en tonen een cartouche met daarin een gouden antropomorf hoofd met gesloten ogen tegen een lichtgroene achtergrond.
85
Daarboven is een schelpmotief geschikt met daarboven een gouden ornament. Zoals op onderstaande afbeelding te zien is, zijn de uitvoeringen erg verschillend in kwaliteit. Het paneel bij de noordelijke muur (derde van links) is bijvoorbeeld veel fijner dan die aan de westelijke kant (tweede van links). Dit wijst erop dat er meerdere schilders verantwoordelijk zijn voor de uitvoering. Er zijn op de overloop vier deuren: één in de noordelijke wand en drie in de oostelijke wand (van die drie is één een kastdeur, de andere gaan naar ruimte 2.8). Het zijn alle eenvoudige houten paneeldeuren die blauw geverfd zijn. Alleen de deur in de noordelijke muur heeft nog een deurklink. Een venster in de zuidelijke muur geeft uit op de tuin. Het houten venster en het kozijn zijn in dezelfde kleur geverfd als de deuren en de plint in het vertrek. Het raam kan in het midden geopend worden door middel van het pompspanjolet dat nog aanwezig is. De trap is reeds behandeld bij de beschrijving van de trapzaal (ruimte 1.3), het moge volstaan hiernaar te verwijzen. Onder het venster is een witte radiator aangebracht. Aan het plafond, waar oorspronkelijk een kandelaar hing, hangt een kabel met een gloeilamp. Recente toevoegingen aan het interieur zijn moderne stopcontacten en lichtknoppen. Duiding We zullen hier verder uitweiden over de plafondschildering. De vormentaal met natuurlijke vruchten in antieke vazen, vogels en mythologische figuren, en de levendige kleuren van het geheel, passen heel goed in de mode van de eind achttiende en begin negentiende eeuw.110 Een beroemde decoratieschilder die in Gent actief is geweest in deze stijl, is de eerder genoemde Antoine Plateau. Hij werkte ook regelmatig samen met architect J.B. Pisson, doch kan dat hier niet het geval geweest zijn omdat Plateau reeds in 1815 overleed. 110 Bergmans, A. (2010), p. 360.
86
Derom merkt op dat schilderingen zoals deze vervaardigd werden door interieurschilders die zich uitsluitend bezig hielden met bepaalde decors. 111 Mijn vermoeden is dat, vanwege de wisselende kwaliteit van de plafondschildering, er meerdere schilders voor deze schildering verantwoordelijk zijn. Helaas is de decoratieschilderkunst aan het begin van de negentiende eeuw in studies over interieurkunst nog onderbelicht gebleven.112 In de studies van De Leye en Sabo, over empire-‐interieurs in Gent, wordt nergens melding gemaakt van soortgelijke kleurige plafondschilderingen. Er is dus geen vergelijkingsmateriaal voorhanden. Waardering Hoewel de ruimte in erg slechte conditie is, is het interieur belangrijk vanwege de plafondschildering. Hoewel ondersteunende literatuur ontbreekt, kan voorzichtig gesteld worden dat de schildering zeldzaam is, omdat er in de bestaande studies geen melding gemaakt wordt van soortgelijke plafondschilderingen. Met een restauratie kan de schade hersteld worden en krijgt de schildering weer haar oude uitstraling terug.
111 Derom, S. (1995), p. 12. 112 Bergmans, A. (2010), p. 359.
87
2.2 Kamer Deze kamer bevindt zich aan de tuinzijde en kan betreden worden via de overloop (ruimte 2.1). Tegen de westelijke muur is een schouw geplaatst. De oostelijke muur is niet recht maar heeft afgeschuinde hoeken. De tweede verdieping was het privéterrein van de familie Voortman, en deze ruimte kan dus een slaap-‐ of zitkamer geweest zijn.113 De notariële akte van notaris Hellebaut geeft hierover geen uitsluitsel. Beschrijving Op de vloer liggen planken van een donkere houtsoort. De wanden hebben een witte houten plint en zijn verder blauw geverfd. Het plafond heeft een lichtblauwe kleur en wordt omkaderd door een witte lijst met goudenkleurige boord. De houten paneeldeur die toegang geeft tot het vertrek is beschadigd: een deel van de deur ontbreekt. De deur is wit geverfd en heeft geen klink meer. Hetzelfde geldt voor de andere deur in het vertrek. Tegenover de deuren geven drie ramen uitzicht op de tuin. De vensters zijn identiek: het gaat om rondboogvensters met een interessante roedeverdeling die een ruit vormen. De houten kozijnen en roeden zijn wit geschilderd. Aan alle ramen is nog het authentieke draaispanjolet bevestigd. De schouw heeft een vrij sobere mantel, opgetrokken in een donkere natuursteen. De schouwbalk wordt gedragen door twee witte voluten. De boezem is wit geverfd en heeft twee betimmerde gouden lijsten. De vakken binnen de lijsten zijn lichtblauw gekleurd. Er zijn twee witte radiatoren tegen de zuidelijke wand geplaatst. Verder zijn er moderne stopcontacten en lichtknoppen aangebracht. 113 Derom, S. (1995), p. 13.
88
Duiding Uit oude foto’s, bijvoorbeeld die in de publicatie van Dienst Monumentenzorg van de Stad Gent114, weten we dat in deze ruimte in de jaren ‘90 chinoiserie papierbehang aangebracht was, van het type tuin met bloemen en vogels. Wellicht dat dit de oorspronkelijke wandbekleding was; hier kunnen wij enkel naar gissen. In elk geval is de huidige blauwe kleur van de wanden niet origineel. De vensters in dit vertrek zijn erg zeldzaam. Everaert noemt ze als uitzondering op de anders zo sobere vensters tijdens het empire in Gent, die alleen af en toe een versierd bovenlicht hadden. Bovendien is het authentieke ingewerkte draaispanjolet nog intact, met de reeds bekende S-‐vormige greep. Zoals eerder besproken, is dit sluitwerk typisch voor het empire in Gent. De ramen met de bijzondere roedeverdeling zijn dus van hoge waarde. Waardering Het is betreurenswaardig dat het chinoiserie papierbehang ergens in de afgelopen twintig jaar vervangen is door blauwe verf. Gelukkig zijn de drie bijzondere ramen niet verdwenen, hoewel een enkel ruitje gesneuveld is. De roedeverdeling is op een bijzondere manier vormgegeven, uitzonderlijk voor het empire in Gent. Hieruit blijkt de originaliteit van de architect J.B. Pisson.
114 Van Doorne, G. (red.) Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst
Monumentenzorg (1993).
89
2.3 Badkamer Deze badkamer ligt aan de tuinzijde en is te bereiken vanaf de overloop bij de diensttrap (ruimte 2.5) of vanuit de naastgelegen hoekkamer (ruimte 2.4). Hoewel deze ruimte duidelijk verbouwd is, heeft zij waarschijnlijk wel de oorspronkelijk afmeting behouden. Notaris Hellebaut heeft het in zijn inventaris namelijk over een cabinet op den hof, waarmee alleen deze betrekkelijk kleine ruimte aan de tuinzijde bedoeld kan worden.115 Beschrijving Op de vloer liggen witte cementtegels, omzoomd door een rij zwarte cementtegels. Ze zijn erg vuil, versleten en op sommige plekken gebarsten. De wanden zijn grotendeels betegeld met keramische witte tegels, daarboven is de muur rood geverfd. De wandbetegeling wordt afgesloten door een rij zwarte tegels. Op de plek waar de gootsteen bevestigd is, is de wand bepleisterd. Het plafond is bepleisterd en rood geverfd. De deur vanaf de gang is erg eenvoudig: een houten paneeldeur die aan de buitenkant blauw en aan de binnenkant wit geverfd is. Er is geen klink meer aanwezig. De deur die naar de naastgelegen hoekkamer leidt is ook een wit geverfde paneeldeur, zonder klink of sleutelplaatje. Er is in het vertrek één raam, dat uitzicht over de tuin geeft. Het houten kozijn en de roeden zijn wit geverfd. Tegen de oostelijke muur is een badkuip ingebouwd, die betegeld is met zwarte tegels. De kranen zijn niet meer aanwezig. De gootsteen, die tegen de westelijke wand geplaatst is, heeft nog wel een kraan. Langs het ingebouwde bad is een losse badkuip geplaatst, waarvan de herkomst onduidelijk is. Ook staan er in de ruimte een bidet en een toilet, die niet aan een muur bevestigd zijn. 115 Universiteit Gent, Fonds Vliegende Bladen, map Voortman.
90
Duiding Vermoedelijk stamt het huidige uiterlijk van deze kamer uit 1947, toen er een grote verbouwing plaatsvond. Wij achten het niet noodzakelijk om verder uit te wijden over het interieur. Waardering Het interieur van dit vertrek is niet oorspronkelijk en toont geen originaliteit, creativiteit, of een associatie met een bepaalde persoon of stijl. Wij geven het interieur derhalve een lage waardering.
91
2.4 Hoekkamer Deze kamer ligt in de westelijke afgeschuinde hoek van het pand, dus precies boven het achthoekige salon. De hoekkamer is echter een stuk kleiner en bovendien niet achthoekig: één korte zijde heeft afgeschuinde hoeken, de andere zijdes zijn recht. De kamer kan bereikt worden via de overloop (ruimte 2.5) en bevat een deur die leidt naar de aangrenzende badkamer (ruimte 2.3). Beschrijving Een parket in visgraatmotief siert de vloer van deze kamer. Ongeveer in het midden van de vloer is een fikse beschadiging aan het parket aangebracht; het lijkt erop alsof er ooit stukken uitgezaagd en vervolgens weer teruggelegd zijn. Het parket is slecht onderhouden en vertoont veel verkleuringen. De wanden zijn bepleisterd en beschilderd in een zachtgele kleur. Vooral richting het plafond is het erg vuil. De raamopening in het vertrek wordt geflankeerd door twee betimmerde zuilen, die beschilderd zijn met verticale strepen in wit en dezelfde zachtgele kleur als de wanden. Ook het plafond is bepleisterd en zachtgeel beschilderd. De pleisterlaag is op veel plekken gescheurd en laat de witte grondlaag zien. Er zijn in het vertrek drie deuren: de toegangsdeur vanaf de overloop, een kastdeur en de deur naar de badkamer. Het zijn houten paneeldeuren, waarvan de deurstijlen wit en de panelen zachtgeel geverfd zijn. De klinken zijn niet meer aanwezig. Het venster bevindt zich aan de tuinzijde. Het gaat om twee grote ramen die in het midden geopend kunnen worden door een niet-‐ingewerkt pompspanjolet met trekker en moderne greep. Het glas uit het rechterraam is verdwenen en vervangen door een houten plaat. Er is een bovenlicht zonder roedeverdeling. Het houten kozijn, dat wit geverfd is, is vooral linksonder behoorlijk verrot. Er is een natuurstenen vensterbank die doorloopt over de gehele wand.
92
Onder het venster bevindt zich een radiator. Er zijn moderne lichtknoppen en stopcontacten. In het vertrek ligt een losse gootsteen op de vloer; de herkomst is onduidelijk. Duiding Het venster is, gelet op het sluitwerk en de roedeverdeling, waarschijnlijk niet origineel. Vensters in de eerste decennia van de 19de-‐eeuw hadden namelijk een indeling van zes of acht vlakken.116 Ook het sluitwerk past stilistisch gezien niet in het empire, gelet op de andere spanjoletten die wel origineel zijn. Waardering Er zijn in dit vertrek geen hoogwaardige, originele interieurelementen. Daarnaast is het parket beschadigd en zijn de wanden en het plafond erg slecht onderhouden. Hierdoor kennen wij het interieur een lage waardering toe.
116 Everaert, G. (1993), p. 100.
93
2.5 Overloop Dit is de overloop bij de diensttrap aan de westelijke kant van het pand. Het geeft toegang tot ruimtes 2.3 en 2.4, evenals tot de westelijke aanbouw. Ook is er hier een andere trap, die naar de zolderverdieping leidt. Het vertrek staat via een gang in verbinding met de overloop bij de representatieve trap. Beschrijving Een visgraatparket siert de vloer. De wanden hebben een blauwe plint en beige muren, net zoals bij de eerder besproken overloop (ruimte 2.1). Ook hier zijn de muren erg vuil en beschadigd. Hetzelfde geldt voor het bepleisterde plafond, waarvan er lagen loskomen. In één van de muren is een nis uitgespaard; wellicht dat hier vroeger een beeld prijkte. In de muur aan de straatkant is een vensteropening. Zes ruiten, waarvan twee stuk en vervangen door houten platen, worden gescheiden door houten roedes. Het houten kozijn en de roedes zijn blauw geschilderd. De vergrendeling bestaat uit een ingewerkte pompspanjolet waarvan alleen de greep zichtbaar is. De ronde houten trap naar de ondergelegen tussenverdieping (ruimte 1.6) heeft een trapleuning van een donkere houtsoort. De slanke balusters zijn wit geverfd. Eén baluster ontbreekt. De houten steektrap naar de derde verdieping maakt een hoek en heeft derhalve een bovenkwart. Ook hier zijn er slanke balusters aangebracht. De trapkasten zijn blauw geverfd, dezelfde kleur als de plint en het raamkozijn. In de lagere kast bevindt zich het katrol van de lift. In de hogere trapkast bevindt zich een toilet. Onder het venster is een witte radiator geplaatst. Er zijn moderne lichtknoppen en stopcontacten aangebracht. 94
Duiding Wij achten het niet noodzakelijk om verder uit te weiden over het interieur. Waardering De kernelementen van het interieur zijn de twee diensttrappen. Vooral de trap naar de zolder, met in de kast een gemak, heeft een historische waarde doordat het getuigt van de levensstijl in het begin van de negentiende eeuw. Desalniettemin tonen de trappen geen hoge graad van vakmanschap, vormgeving of een associatie met een bepaalde stijl of persoon. Wij beoordelen de waarde van het interieur van deze overloop, dat bovendien in slechte conditie verkeert, als laag.
95
2.6 Keuken Tegenover de badkamer (ruimte 2.3) bevindt zich aan de straatkant deze keuken. Het interieur is hier, net zoals bij de badkamer, niet oorspronkelijk. Volgens Derom is de tweede verdieping in 1947 omgebouwd tot aparte woning.117 Vandaar dat er ook op deze verdieping een keuken is. Oorspronkelijk zat er op deze plek een slaapkamer.118 Beschrijving De vloer is versierd met beige keramische tegels met zwarte en rode lijnen, die rechthoeken vormen. Op enkele plekken zijn de tegels gebarsten en/of verdwenen. De wanden zijn tot op zekere hoogte ook met beige tegels aangekleed. De plint en de bovenste rij tegels zijn zwart. Daarboven is de muur bepleisterd en beschilderd met groene verf. Dit geldt ook voor het plafond. Er treden veel vochtplekken op. Een witte kooflijst met groene balk omkadert het plafond. De deur vanaf de overloop is een houten paneeldeur met een moderne klink en een moderne sleutelplaat. De deur naar het aangrenzende vertrek 2.7 is identiek. De houten deurposten zijn wit geverfd. Het enige venster bevindt zich aan de straatzijde. Een breed raam in het midden wordt geflankeerd door twee smallere ramen. De twee laterale smallere venster kunnen geopend worden. De houten roedes en het kozijn zijn beige geverfd. Onder het venster is een witte radiator geplaatst. Ook zijn er moderne lichtknoppen en stopcontacten in het vertrek aangebracht. Tot de nagelvaste elementen van het interieur behoren het aanrecht en de keukenkastjes. Het aanrecht heeft zwarte kunststof deurtjes en lades. Het aanrechtblad
117 Derom, S. (1995), p. 5. 118 Blijkt uit de notariële akte van notaris Hellebaut (1831). Universiteit Gent, Fonds Vliegende
Bladen, map Voortman.
96
is van wit kunststof. De kranen zijn verdwenen. De keukenkastjes op ooghoogte zijn ook zwart met van binnen witte plankjes. De gootsteen is van metaal. Duiding Het interieur is duidelijk 20ste-‐eeuws, te zien aan de kleuren, het aanrecht en het venster. Wij zullen er niet verder over uitweiden. Waardering Het interieur van dit vertrek stamt niet uit de bouwtijd en vertoont geen originaliteit, creativiteit, of een associatie met een bepaalde persoon of stijl. Om deze redenen wordt het interieur door ons laag gewaardeerd.
97
2.7 Kamer Deze langwerpige kamer aan de straatkant heeft aan de twee korte zijdes doorgangen: aan de westelijke kant naar de keuken (ruimte 2.6) en aan de oostelijke kant naar de hoekkamer (ruimte 2.8). Ook dit vertrek stamt in huidige vorm uit de 20ste eeuw; oorspronkelijk zal hier een slaapvertrek of kabinet geweest zijn. Beschrijving Op de vloer ligt parket met Versaillespatroon. Het is in slechte conditie met vele verkleuringen en vochtplekken. De wanden zijn bepleisterd en wit geverfd en hebben een houten plint. Het plafond is ook bepleisterd en wit geschilderd. In de westelijke muur, latent van de doorgang naar de keuken (ruimte 2.6), is een houten kast ingebouwd. Het lijkt om een servieskast te gaan: het onderste gedeelte bestaat uit kastjes en het bovenste deel omvat houten planken. De deur naar de keuken is een vrij eenvoudige deur, gemaakt van dezelfde houtsoort als de inbouwkast. Het heeft een moderne deurklink. De toegang naar de hoekkamer (ruimte 2.8) is geen deur maar een houten toog met ronde boog. De noordelijke wand wordt voor het grootste deel ingenomen door een vensteropening. Het gaat om drie ramen waarvan de middelste het breedst is. De flankerende smallere ramen kunnen geopend worden. Ook in de lengte worden de ramen gescheiden door een roede. Het kozijn en de roedes zijn van hout en wit geverfd. De vensterbank is van een donkere natuursteen. Onder het venster is een witte radiator geplaatst. In het vertrek bevinden zich moderne lichtknoppen en stopcontacten. Duiding Wij achten het niet noodzakelijk verder in te gaan op het interieur. 98
Waardering Het interieur van deze ruimte is niet oorspronkelijk, bijzonder of zeldzaam. Het parket in Versaillespatroon zou nog enige artistieke waarde kunnen hebben, ware het niet dat de conditie ervan slecht is. Wij komen tot een lage waardering van het interieur.
99
2.8 Hoekkamer Met dit vertrek ronden wij de bespreking van de tweede verdieping af. Deze grote hoekkamer ligt aan de oostelijke kant van het pand en strekt zich uit vanaf de straatzijde tot de tuinzijde. Zij kan betreden worden vanaf de overloop (ruimte 2.1) of vanaf de aangrenzende kamer (ruimte 2.7). De kamer staat ook in verbinding met de oostelijke aanbouw, waarvan het interieur later besproken zal worden. Beschrijving Op de vloer ligt een eikenhouten visgraatparket. Op meerdere plekken, bijvoorbeeld ter hoogte van de schouw, komen vlekken voor, waarschijnlijk als gevolg van vochtinfiltratie. De wanden aan de straatzijde zijn betimmerd met witte lambrisering met daarboven zachtgeel geverfde bepleistering. Aan de tuinzijde hebben de muren enkel een witte plint, en verder zijn ze bepleisterd en zachtgeel geschilderd. De straatzijde is in redelijke conditie, terwijl de muren aan de tuinzijde veel scheuren, schimmel en vochtplekken vertonen. Het plafond is bepleisterd en op een witte kooflijst na onversierd gelaten. Het is in slechte conditie door de schimmelplekken. De deuren die leiden naar de overloop en de toog naar ruimte 2.7 zijn reeds beschreven. De toegang tot de aanbouw is een eenvoudige wit geverfde houten paneeldeur die beschadigingen vertoont. Het venster aan de straatzijde is identiek aan de vensters in de keuken en de aangrenzende kamer (ruimtes 2.6 en 2.7): drie ramen waarvan de middelste het breedste is. Het houten kozijn en de houten roedes zijn wit geverfd. Er zijn twee krukken om de smallere vensters te openen.
100
De vensteropening aan tuinzijde wordt geflankeerd door blinde ramen. Het venster bestaat uit zes ruiten die in de lengte en breedte gescheiden worden door roedes en wordt in het midden geopend door een ingewerkte pompspanjolet. Het houten kozijn en de roedes zijn wit geverfd. Er is een donkere natuurstenen vensterbank aanwezig. Onder de vensters zijn witte radiatoren bevestigd. Tegen de westelijke wand is een schouw geplaatst. De boezem is zachtgeel geverfd met daarop een witte decoratie van twee gestileerde pilaren met dak. De mantel is zeer sober uitgevoerd in bruine natuursteen, zonder enige decoratie. De stookwand is opgetrokken in rode baksteen. Duiding De schouw en het straatvenster doen erg 20ste-‐eeuws aan. Het venster aan de tuinzijde is hoogstwaarschijnlijk wel origineel, omdat het de indeling in zes vlakken heeft die erg gangbaar was aan het begin van de negentiende eeuw. Hoewel het raam niet de zo typische espagnolette à bascule heeft, die wel aanwezig is bij bijvoorbeeld de blauwe kamer (ruimte 2.2) op deze verdieping, is de pompspanjolet wel ingewerkt: ook kenmerkend voor het empire. Waardering Er zijn in dit vertrek geen hoogwaardige, originele interieurelementen. Bovendien zijn het plafond en de wanden in slechte conditie. Dit brengt ons ertoe het interieur laag te waarderen.
101
Oorspronkelijke pand Gelijkvloers Bel-‐etage Tweede verdieping Derde verdieping
102
3.1 Gang De trap die beschreven is bij de tweede overloop (ruimte 2.5) leidt naar deze gang op de derde verdieping. De gang loopt vanaf de westelijke kant helemaal door naar de oostelijke kant van het woonhuis maar kan in het midden afgesloten worden door een deur. Alle vertrekken op deze verdieping zijn via deze gang bereikbaar. Beschrijving Op de vloer liggen houten planken. De wanden zijn bepleisterd en wit geverfd. De plint heeft een grijsblauwe kleur, dezelfde kleur als de deurkozijnen. Aan de westelijke kant van de gang staan houten stutten. De deur die de gang in tweeën deelt bevindt zich direct naast de trap. Het gaat om een houten paneeldeur die wit geverfd is met bruine paneelomlijstingen. De klink is niet meer aanwezig. Het houten kozijn van de deur is gebroken wit geverfd. Duiding Er zijn geen aanwijzingen dat deze gang niet origineel is. Waardering Het interieur van de gang (de vloer, de wandbekleding, het plafond en de deur) is niet van een hoge kwaliteit of zeldzaamheid. Toch is het prijzenswaardig dat de gang waarschijnlijk nooit verbouwd is.
103
3.2 Kamer Deze kamer bevindt zich aan de westelijke kant van het woonhuis. Ze ligt aan de straatkant en heeft aan die zijde een schuin dak. Dit vertrek was de slaapplek van de dienstmeid of knecht. Beschrijving Op de vloer ligt een donkere vloerbedekking. Alle vier de wanden, ook de schuine muur aan de straatzijde, zijn met papier bekleed. Het papierbehang bestaat uit een repetitief patroon van manden met blauwe en roze bloemen tegen een beige achtergrond. De schuine muur is rechts van het venster voor een deel doorgebroken, waardoor de onderliggende rottende houten structuur zichtbaar is. Dit heeft als gevolg dat ook het papierbehang op deze plek in slechte conditie is: bijna de hele verticale baan is weggescheurd. De westelijke wand bevat een deurtje met daarachter een bergruimte. Doordat het deurtje ook behangen is, valt het op het eerste gezicht niet op. De aanwezigheid wordt verraden door de greep. Het deurtje sluit en opent niet meer goed omdat het los is gekomen van het onderste scharnier. Het lage plafond is bedekt met een witte pleisterlaag, die op sommige plekken afbladdert. De deur naar het vertrek is een eenvoudige wit geverfde paneeldeur, waarvan de deurklink verdwenen is. Het enige venster in het vertrek, aan de straatzijde, bestaat uit twee ramen die in het midden geopend kunnen worden door middel van een pompspanjolet. De ramen kunnen van binnen afgedekt worden door twee houten luiken, die in het midden gesloten worden met een schuifslot. De houten luiken, het kozijn en de vensterbank zijn wit geverfd.
104
Tegen de oostelijke muur is een wastafel bevestigd. De beige wastafel heeft twee kranen. Er is geen spiegel, maar de nog aanwezige bevestigingshaken verraden dat die er wel ooit geweest is. De technische voorzieningen omvatten de witte radiator onder het venster en relatief oude, ronde zwarte stopcontacten en lichtknoppen. Duiding De vloer is het enige originele interieurelement. De dakkapel met het venster is waarschijnlijk pas in de 20ste-‐eeuw toegevoegd. Dit concluderen wij uit de tekening bij de bouwaanvraag, en uit een briefhoofd van rond 1900 waarop het Huis Voortman is afgebeeld en er geen dakkapellen te zien zijn. Het behangpapier ziet er 20ste-‐eeuws uit. Ook de wasbak is een meer moderne toevoeging. Waardering Er zijn geen hoogwaardige originele interieurelementen meer aanwezig. Bovendien is het vertrek in slechte conditie. Wel heeft de kamer historische waarde: ze is belangrijk voor de typologie van de woning, omdat hier de bediendes verbleven. Daarom kennen wij het interieur een gemiddelde waardering toe.
105
3.3 Kamer Deze kamer bevindt zich naast ruimte 3.2 aan de straat. De muur aan de straatzijde is, net als de hiervoor beschreven ruimte, schuin. Ook deze kamer was oorspronkelijk een slaapvertrek voor de bediendes of knechten. Beschrijving Op de vloer ligt een donkere vloerbedekking met veel vuile plekken. De wanden en het plafond zijn bepleisterd en wit geverfd. Vooral de schuine muur is in slechte conditie: hier is de bepleistering voor een groot deel afgebladderd. Ook de horizontale balk op deze muur is bijna helemaal ontdaan van de bepleistering. De toegangsdeur is een eenvoudige witgeverfde paneeldeur. In de westelijke muur bevindt zich een witte kastdeur met een schuifslot. In de zuidelijke muur is er een identieke kastdeur. Het enige venster in het vertrek bevindt zich in de noordelijke muur en kijkt uit over de straat. Het gaat om twee raampjes die in het midden geopend kunnen worden door middel van een pompspanjolet. Er zijn houten luiken, die gesloten worden met een schuifslot. Onder de vensteropening is een radiator aangebracht. In de westelijke muur is naast de kastdeur een wastafel. Ze heeft een kraan en boven de wasbak enkele vestigingshaken voor een plankje dat ontbreekt. Rechts van de wastafel is een relatief oude, ronde lichtknop en een stopcontact aangebracht. Duiding Net zoals in het voorgaande vertrek, is de dakkapel met het venster niet origineel. Ook de wasbak is een 20ste-‐eeuwse toevoeging. 106
Waardering Deze ruimte heeft geen hoogwaardige of zeldzame interieurelementen. Toch heeft ook deze kamer weer historische waarde vanwege de associatie met het leven van bediendes in de negentiende eeuw. Het interieur krijgt een gemiddelde waardering.
107
3.4 Hoekkamer Deze kamer is gelegen aan de westelijke afgeschuinde hoek van het woonhuis, aan de kant van de tuin. De oorspronkelijke functie was slaapvertrek voor de dienstmeid of knecht. Beschrijving Op de vloer ligt grijze vloerbedekking. De wanden en het plafond zijn bepleisterd, met uitzondering van de grote wand aan de tuinzijde; hier is behangpapier aangebracht. Het motief bestaat uit een klein repetitief patroon van lichtblauwe bloemetjes tegen een witte achtergrond. Het plafond is in zeer slechte staat, en vooral de gebinten zijn behoorlijk aan het rotten. De vensteropening heeft de vorm van een halve cirkel. Voor het middelste deel van de ramen is een houten plank gespijkerd, waardoor alleen de kleinste buitenste ramen zichtbaar zijn. Die worden gescheiden door houten roedes. Zowel de roedes als het kozijn zijn wit geverfd. Boven het raam bevindt zich nog een ijzeren gordijnroede met ringetjes, hoewel de gordijnen zelf verdwenen zijn. Duiding J.B. Pisson liet hier, op de zolderverdieping, de halfronde vensters van de benedenverdieping terugkomen, zoals ook te zien is op het ontwerp voor de tuingevel.119 Dit venster is dus uit het bouwjaar. Het behangpapier is, aan het patroon te zien, een 20ste-‐eeuwse toevoeging. Waardering Er zijn, met uitzondering van het halfronde venster, geen bijzondere of hoogwaardige interieurelementen. Bovendien verkeert het interieur in een slechte conditie. Het heeft 119 Voor dit ontwerp, zie Derom, S. (1995).
108
wel historische waarde vanwege het belang van dienstvertrekken voor de typologie van dergelijke huizen.
109
3.5 Kamer Deze ruimte ligt aan de tuinzijde en grenst aan de westelijke hoekkamer (ruimte 3.4). Ook deze kamer behoorde tot het terrein van de huishoudelijke hulp. Beschrijving Op de vloer liggen kunststof platen. De wanden zijn bekleed met witte triplex platen. Sommige muren zijn wit bepleisterd. Ook het plafond is bepleisterd en wit geverfd, en in zeer slechte conditie. De toegangsdeur is een paneeldeur die wit geverfd is en die geen deurbeslag meer heeft. Het venster, dat in de schuine muur aangebracht is, heeft een wit houten kozijn en wordt door een roede in tweeën gedeeld. Met een verroeste metalen hendel kan het raam geopend worden. In de oostelijke wand is een klein kastje met puntdak ingebouwd. Aan de muren hangen verschillende half afgescheurde posters. Onder het venster staat een radiator. Er is een in het oog springende afvoerpijp aan de oostelijke muur bevestigd. Duiding Aan het interieur – het venster, de wand-‐ en vloerbedekking met platen – te zien, is deze kamer duidelijk nieuwer dan de andere (eerder besproken) vertrekken op de zolder. Het huidige uiterlijk zal uit de 20ste-‐eeuw stammen. Waardering Het interieur bevat geen originele elementen en is in slechte conditie. Er zijn geen hoogwaardige of zeldzame interieurelementen. De ruimte krijgt een lage waardering.
110
3.6 Kamer Deze betrekkelijk kleine kamer ligt aan de straatkant van het huis. Vermoedelijk was dit een zitkamer of kabinetje voor de bediendes. Beschrijving De vloer in dit vertrek bestaat uit brede houten planken. De wanden zijn behangen met een donkerrood tafereel ontleend aan toile de Jouy, maar grote stukken papier komen los van de muur. Op de oostelijke muur is bijvoorbeeld een groot deel van de bovenste laag behang verdwenen, waardoor er een kale muur en/of onderliggend behang zichtbaar is. De vensteropening in de dakkapel bevindt zich aan de straatzijde en bevat twee ramen die in het midden geopend kunnen worden met een pompspanjolet. Zoals in eerdere kamers beschreven, kunnen ook hier de ramen van binnenuit afgesloten worden door houten luiken. Het kozijn, de vensterbank en de luiken zijn wit geverfd. Onder het venster is een witte radiator geplaatst. Duiding Het behang uit dit vertrek is niet oorspronkelijk. Doordat het deels afgescheurd is, kunnen wij de onderliggende krant bekijken en dateren op 1951. In of vlak na dat jaar is het papierbehang dus aangebracht. Daarvoor was er ander papierbehang op de wanden bevestigd, wat blijkt uit de onderliggende lagen (zie afbeelding hieronder). Dit behang is zodanig beschadigd dat het niet goed bestudeerd en dus gedateerd kan worden.
111
Waardering Er zijn in dit vertrek geen hoogwaardige originele interieurelementen. De kamer heeft historische waarde omdat het een dienstvertrek was en het dus associaties heeft met die klasse. Het interieur krijgt een gemiddelde waardering.
112
3.7 Kamer Deze ruimte ligt aan de straatkant en grenst aan de hiervoor besproken ruimte 3.6. Beschrijving Op de vloer liggen houten planken. De wanden, met wit houten plint, zijn met blauw papier behangen, maar de wandbekleding hangt op meerdere plekken los. Onder het venster zijn er witte platen aan de muur bevestigd. Het plafond is bepleisterd en wit geschilderd. Het venster in de dakkapel bestaat uit twee ramen die in het midden geopend kunnen worden met een pompspanjolet. In tegenstelling tot de eerder besproken ruimtes, zijn er hier geen houten luiken om het venster af te dekken. Onder het venster staat een witte radiator. In de oostelijke muur zit achter twee houten deuren een inbouwkast verstopt. Links is de achterwand betegeld met zachtroze keramische tegels. Er is een kleine tl-‐buis en een plankje. Hier bevond zich vroeger ongetwijfeld een wastafel. De rechterkant van de kast heeft alleen een plankje. Duiding Door het loszittende behang kan de onderliggende krant bestudeerd worden: het jaar is 1953. De wandbekleding zal dus in 1953 aangebracht zijn. Ook de dakkapel met het venster is niet oorspronkelijk. Dit geldt ook voor de inbouwkast. Waardering Er zijn geen hoogwaardige oorspronkelijke interieurelementen in dit vertrek. Het interieur heeft historische waarde, omdat dienstvertrekken belangrijk zijn voor de typologie van de woning. Het interieur wordt een gemiddelde waardering toegekend.
113
3.8 Hoekkamer Deze ruimte bevindt zich aan de oostelijke kant van het woonhuis en is waarschijnlijk gebruikt als bergruimte. Beschrijving De vloer bestaat uit houten planken. De wanden zijn beschilderde baksteen. Het plafond is bepleisterd. Ook hier keert het halfronde venster terug. Er zijn houten planken voor getimmerd. Wij zullen deze ruimte verder niet behandelen, omdat er over het interieur nauwelijks iets op te merken valt.
114
Aangebouwde vleugels Oostelijke vleugel (1840-‐1844) Westelijke vleugel (1947)
115
Introductie In 1840-‐1844 werd deze vleugel aan het oorspronkelijke pand gebouwd.120 De begane grond huisvest de stook-‐ en opslagruimtes en zal verder buiten beschouwing worden gelaten. De bel-‐etage (eerste verdieping) is niet te betreden, omdat het oorspronkelijke pand op dit niveau niet intern verbonden is met de aanbouw. Alleen de vertrekken op de tweede verdieping zullen dus besproken worden.
120 Everaert, G. (1993).
116
O.1 Salon Dit grote salon kan betreden worden via de hoekkamer (ruimte 2.8) in het oorspronkelijke woonhuis. De salon vormt een contrast met de vertrekken op dezelfde verdieping in het oorspronkelijke pand, omdat het rijkelijker gedecoreerd is. Het heeft bijvoorbeeld een schouw met spiegel en twee deurstukken. Beschrijving Op de vloer liggen brede houten planken. De noordelijke wand (aan de straatkant) is geheel met triplex platen betimmerd, wat ook geldt voor de korte oostelijke zijde van het vertrek. De zuidelijke wand (aan de tuinzijde) en de westelijke muur zijn ontkleed en laten een kale pleisterlaag zien. Alleen de lichtblauwe lambrisering met zachtgeel rechthoekig lijstwerk is nog intact. Op enkele kleine oppervlaktes is nog wandbekleding terug te vinden, wat bij ‘duiding’ beschreven zal worden. Het plafond is bepleisterd en wit geverfd, maar in abominabele conditie: de pleisterlaag laat los, en in een hoek van het vertrek is een enorm gat ontstaan. De drie deuren in het vertrek zijn identieke eenvoudige paneeldeuren, waarbij de deurstijlen lichtblauw en de panelen zachtgeel geverfd zijn. De deurlijsten zijn zachtgeel. Boven de twee deuren in de oostelijke wand bevindt zich een gestuukte afbeelding. De deurstukken zijn deels hetzelfde: een nimf in een medaillon, bekroond met een strik, en rustend op een liggende olijftak. De nimfen in de medaillons verschillen. Ten eerste zitten ze met de ruggen naar elkaar toe. Daarnaast hebben zij andere attributen. In het linker deurstuk houdt de nimf een tak in haar rechterhand en een verfkwast of misschien een omgekeerde brandende toorts in haar linkerhand. De nimf in het rechter deurstuk houdt in haar linkerhand een krans, in haar rechterhand een passer en een stuk papier met globe op haar schoot. Haar voet rust op een dik boek. Twee identieke vensters aan de tuinzijde verlichten het vertrek. Het betreft twee ramen die in het midden geopend kunnen worden door middel van een ingewerkt
117
pompspanjolet. De greep heeft een slingervorm met aan de uiteindes bronskleurige eikels. De schouw staat tegen de westelijke korte zijde van het vertrek. De mantel is uitgevoerd in beige-‐ en donkerkleurig marmer. De wangen eindigen tegen de schouwbalk in voluten. De stookwand is uitgevoerd in donkere baksteen. Op de boezem van de schouw prijkt een spiegel met sierlijke lijst. De ornamenten bestaan uit palmetten, strikken en rozetten. Technische voorzieningen omvatten twee witte radiatoren onder de vensters en modern ogende lichtknoppen en stopcontacten. Duiding De oorspronkelijke wandbekleding van dit salon is niet meer aanwezig. Er zijn nog wel resten van behangpapier te vinden. Zowel repeterend bloemetjesbehang als behang met verticale lichtblauwe en zachtgele strepen hebben hier gehangen. Vermoedelijk is het papier met verticale banen ouder dan het bloemetjesbehang, en misschien zelfs de oorspronkelijke wandbekleding. Het heeft namelijk dezelfde kleuren als de deuren. De iconografie van de vroeg negentiende-‐eeuwse deurstukken laat zich niet gemakkelijk ontdekken. De rechter nimf, met krans, boek, globe en passer, zou Urania, de muze van de astronomie kunnen zijn.121 Toch lijkt de keuze van attributen arbitrair en geeft analyse ervan geen uitsluitsel over de identificatie. Dit geldt ook voor de linker nimf. De bloeiende tak in haar hand zou kunnen wijzen op haar identificatie als Logica, een van de zeven vrije kunsten.122 Over de verfkwast, dan wel de omgekeerde brandende toorts, is geen informatie te vinden die op deze voorstelling van toepassing is. Kortom, over de iconografie van de deurstukken kan geen uitsluitsel gegeven worden. Wellicht dat het willekeurige nimfen met willekeurige voorwerpen zijn en dat er geen diepere betekenis voorzien is. 121 Hall, J. (1992). 122 Ibid.
118
Waardering Dit salon heeft enkele fraaie interieurelementen: de marmeren schouw, de spiegel erboven, origineel sluitwerk van de vensters en de gestuukte deurstukken. Dit getuigt van inrichting volgens de heersende mode rond 1840-‐1850. De genoemde nagelvaste interieurelementen vormen een ensemble, dat oorspronkelijk ongetwijfeld versterkt werd door de toenmalige wandbekleding. Helaas doet het thans ontbreken van het oorspronkelijke behangpapier en de bekleding met triplexplaten afbreuk aan de belevingswaarde van dit ensemble. Dit wordt versterkt door de slechte toestand van het plafond. Het interieur krijgt een beoordeling van gemiddelde waarde.
119
O.2 Gang Dit smalle halletje verbindt bovengenoemd salon (ruimte O.1) met de twee andere vertrekken (O.3 en O.4) op deze aangebouwde verdieping. Beschrijving De vloer in het halletje loopt door vanuit de salon, en bestaat dus ook hier uit brede houten planken. De wand van de straatkant en van de westelijke korte zijde zijn bepleisterd en donkerblauw geverfd. De gehele zuidelijke afbakening van het halletje bestaat uit inbouwkasten en een deur naar ruimte O.2.3. Aan de oostelijke kant wordt het vertrek niet afgebakend door een muur, maar gaat het terloops over in ruimte O.2.4. Het plafond is gestuukt met een rasterpatroon. Er is een raam dat uitzicht geeft over de straat. Het gaat om twee kleine ramen die in de breedte gescheiden worden door een roede, met daarboven een breder valraam. Het kozijn en de roede zijn wit geverfd. Aan de muur tegenover het venster zijn kasten bevestigd die de hele wand beslaan. De kastdeuren zijn van hout, waarvan de panelen erg slordig blauw geverfd zijn. Duiding Er valt zonder materiaaltechnisch onderzoek geen uitsluitsel te geven over de authenticiteit van de blauwe verf op de muren. Vermoedelijk is dit echter een latere toevoeging, evenals de kleur van de kastdeuren. Precies deze kleur blauw is in Huis Voortman namelijk op andere plekken aangebracht waar voorheen papierbehang zat (denk aan ruimte 2.2 en ruimte 0.4). Waardering Er zijn in deze gang geen kwalitatief hoogwaardige of zeldzame interieurelementen. Het interieur van dit vertrek krijgt een lage waardering.
120
O.3 Kamer Aan de tuinzijde ligt deze kamer, die bereikt wordt vanaf het hiervoor besproken halletje (zie O.2). Beschrijving De vloer bestaat uit donkere houten planken. De wanden zijn bepleisterd en beige geverfd, met uitzondering van de oostelijke wand die rood geverfd is. Ook hier is een wit plafond met ruitjespatroon. De toegangsdeur en de deur in de westelijke muur (richting het salon) zijn eenvoudige houten paneeldeuren die wit geverfd zijn. In de zuidelijke wand is er een venster dat uitzicht geeft op de tuin. Het is een zes-‐vlakkenraam gescheiden door wit geverfde houten roeden. Het sluitwerk is een eerder besproken espagnolette à bascule. De S-‐ vormige greep is weer verfraaid met eikels. Onder het raam staat een witte radiator. In de zuidelijke wand is een houten kast gemaakt. Aan de boven-‐ en onderkant heeft zij openslaande deurtjes. Daar tussenin zijn er houten planken. Het hout is gebroken wit geverfd. Duiding De originele elementen, dus stammend uit 1840-‐1844 toen de vleugel gebouwd werd, zijn de houten vloer en het venster met draaispanjolet. Het ligt voor de hand dat de inbouwkast uit het bouwjaar stamt. De kleur van de wanden zal niet oorspronkelijk zijn; waarschijnlijk was ook hier papierbehang bevestigd. Waardering De kamer heeft nog originele elementen uit de bouwtijd. Vooral de espagnolette met S-‐ vormige greep is interessant, omdat het een stilistische continuïteit laat zien van de latere aanbouw met het oorspronkelijke pand.
121
O.4 Badkamer Deze badkamer is het laatste vertrek van de oostelijke aanbouw. Het wordt bereikt via het halletje (ruimte O.2). Beschrijving Opvallend genoeg liggen er op de vloer van deze badkamer houten planken. De wanden zijn bekleed met geelbeige keramische tegels, identiek aan die van de keukens op de bel-‐ etage en op de tweede verdieping. Het hoge plafond is bepleisterd en wit geverfd. Aan de straatkant zijn er twee vensters. Het linker is ingedeeld in zes ramen en heeft een ingewerkte pompspanjolet. De greep heeft een versiering van eikels. Het rechter venster is kleiner en heeft twee ramen met daarboven een valraam. Tegen de zuidelijke wand is een betegelde badkuip ingebouwd. De kranen zijn verwijderd. Rechts van het bad is een kast ingebouwd. Ze heeft drie verdiepingen van kastjes met openslaande deurtjes van verschillende formaten. Twee wastafels met daaronder een kastje zijn tegen de oostelijke wand geplaatst. De wastafels hebben beide twee kranen en een spiegel. Het kastje heeft schuifdeurtjes. Naast de wastafel staat een toilet. Duiding Het interieur is, gezien de opvallende gelijkenis met de keukens van de bel-‐etage en de tweede verdieping, in huidige vorm tot stand gekomen in 1947. Het ligt voor de hand dat de houten vloer wel uit 1840-‐1844 stamt, gezien het feit dat de vloer doorloopt vanaf het salon en de hal. Ook het grote venster met zes-‐vlakkenindeling en ingewerkte pompspanjolet ziet er 19de-‐eeuws uit. De greep van het pompspanjolet met eikels toont weer continuïteit met het oorspronkelijke huis, waar soortgelijk sluitwerk te vinden is. 122
Waardering Het interieur stamt grotendeels uit 1947 en levert daardoor een stijlbreuk op met het interieur van de andere, 19de-‐eeuwse, vertrekken in de oostelijke aanbouw. Het verschil in stijl wordt ietwat opgevangen door de houten vloer en het venster met pompspanjolet, die enige continuïteit laten zien met de 19de-‐eeuwse interieurs van de aanbouw. Toch krijgt het vertrek vanwege het niet-‐oorspronkelijke interieur en het gebrek aan hoogwaardige interieurelementen een lage waardering.
123
Aangebouwde vleugels Oostelijke vleugel (1840-‐1844) Westelijke vleugel (1947)
124
Introductie Deze toevoeging aan het oorspronkelijke pand werd gedaan in 1947. De bouwvallige aangrenzende orangerie werd gesloopt, en in plaats daarvan werd er een vleugel van drie bouwlagen aangebouwd. In wat volgt, zullen we enkel ingaan op de bel-‐etage (eerste verdieping). De vertrekken op de begane grond waren voor dit onderzoek niet te betreden omdat de toegang afgesloten is. De hele tweede verdieping is vanwege instortingsgevaar niet te betreden en kon daarom ook niet beschreven worden.
125
W.1 Salon Deze kamer grenst aan het veelhoekige salon (ruimte 1.5) en ligt enerzijds aan de tuin en anderzijds aan de straat. Hier begint de westelijke vleugel die in 1947 aan het pand gebouwd is. Beschrijving De vloer wordt versierd door een parket met visgraatpatroon. De wanden zijn bepleisterd en grijslila geverfd, met uitzondering van de oostelijke muur die beige is. Het plafond is wit bepleisterd en zonder versiering. De toegang vanaf het oorspronkelijke Huis Voortman bestaat uit een openslaande dubbele deur met in totaal acht ruitjes. De houten deurlijst en roedes zijn wit geverfd. Een eenvoudige witte houten deur leidt naar het achtergelegen halletje. Er zijn alleen vensters aan de tuinzijde. Het gaat om drie vensters met bovenlicht, waarvan de buitenste twee geopend kunnen worden met een niet-‐ingewerkte draaispanjolet. De houten kozijnen zijn wit geverfd. Tegen de westelijke wand is een schouw geplaatst. Het betreft een lichtbruine marmeren mantel met in het midden van de schouwbalk een schelpmotief. De stookwand is opgetrokken in rode baksteen. Op de boezem is een spiegel met eenvoudige lijst geplaatst. De omlijsting heeft bovenaan in het midden een ornament met een schelp en acanthusbladeren. Duiding Wij achten het niet noodzakelijk om verder uit te weiden over het interieur. Waardering Het interieur heeft fraaie elementen, zoals de marmeren schouw en de parketvloer.
126
Toch laat het interieur geen associatie met een bepaalde persoon, stijl of tijd zien, noch is het zeldzaam. Daarom geven wij het interieur een gemiddelde beoordeling.
127
W.2 Gang Deze smalle en korte gang leidt vanaf het salon (ruimte W.1) naar de andere vertrekken in de westelijke aanbouw. Beschrijving Ook op deze vloer prijkt een visgraatparket. Op de wanden zijn restanten zichtbaar van behang met bloemetjesmotief, maar dat is in zoverre afgescheurd dat vooral de witte ondergrond zichtbaar is. Het patroon toont ranken met groene en blauwe bladeren en bloemetjes tegen een witte achtergrond. Het plafond is wit en verder onversierd gelaten. De deur vanaf het salon is een eenvoudige houten deur zonder klink maar met metalen sleutelplaatje. De deurlijsten zijn van hout. In de noordelijke muur is er een rondboogvenster dat uitzicht geeft over de straat. Het gaat om een raam zonder onderverdeling in roedes. Er is in het halletje een personenlift. De houten deur ervan heeft een smal raampje en een metalen greep. Op het kozijn is een knop om de lift te roepen. Hier is ook de fabrikant vermeld (‘Schlieren’). Duiding In onze ogen hoeven de genoemde interieurelementen niet verder verduidelijkt te worden. Waardering Het gangetje heeft geen hoogwaardige of zeldzame interieurelementen, met uitzondering van de relatief oude personenlift met houten deur. Helaas kon niet vastgesteld worden of de lift nog werkt (dit omdat het hele pand geen stroom heeft). Wij geven het interieur een gemiddelde waardering. 128
W.3 Kamer Deze kleine kamer ligt aan de tuinzijde en kan betreden worden vanaf het hiervoor besproken gangetje. Beschrijving Op de vloer liggen houten planken, maar die zijn bijna niet meer te zien door het puin dat er ligt. De wanden zijn bepleisterd en zachtgeel, lichtblauw of rood geverfd. Het plafond is deels bepleisterd en lichtblauw geverfd, en deels doorgebroken. Aan de tuinzijde is er een venster met bovenlicht. De twee openslaande ramen kunnen geopend worden met een niet-‐ingewerkt pompspanjolet. Er is een donkere natuurstenen vensterbank. Onder het raam staat een witte radiator. Duiding Er zijn naar ons inzicht geen interieurelementen die verduidelijking behoeven. Waardering Er zijn in deze kamer geen hoogwaardige interieurelementen. Bovendien is het interieur in zeer slechte staat. De kamer krijgt daarom een lage waardering.
129
W.4 Kamer Deze betrekkelijk grote kamer strekt zich uit vanaf de straatkant tot aan de tuin. Beschrijving Een parket is visgraatpatroon siert de vloer. De wanden en het plafond zijn bepleisterd en wit geverfd, zonder enige versiering. De zuidelijke muur is uitgebouwd in een erker. Twee openslaande ramen in het midden worden geflankeerd door smallere ramen met pompspanjolet. Alle ramen hebben een bovenlicht. De houten kozijnen zijn wit geverfd, maar de verf bladdert vooral aan de onderkant erg af. Onder de vensters is een natuurstenen vensterbank aangebracht; daaronder staan witte radiatoren. De deur vanaf de gang is een eenvoudige wit geverfde houten deur met metalen klink. De deur naar de aangrenzende badkamer is identiek. Tegen de oostelijke wand is een schouw tussen twee inbouwkasten aangebracht. De kasten hebben geen planken of deuren meer en zijn daardoor eerder nissen. De schouw is van een lichtkleurige marmersoort. De mantel is erg strak vormgegeven. De wangen zijn gecanneleerd. Op de plekken waar de wangen de schouwbalk raken is een ornament met bladeren gemaakt. Duiding Het interieur is redelijk eenvoudig, en heeft daarom naar onze mening geen verduidelijking nodig. Waardering Het interieur heeft als kernelementen de marmeren schouw en de parketvloer. Ze vertonen echter geen onderscheidende bijzonderheden. Bovendien is het interieur niet in goede staat. Het vertrek krijgt een gemiddelde waardering. 130
W.5 Badkamer De badkamer grenst aan de hiervoor beschreven kamer (ruimte W.4). Ook de badkamer loopt van de straatzijde tot aan de tuin. Met de behandeling van deze ruimte ronden wij het bespreken van de westelijke aanbouw af. Beschrijving Bij de toegangsdeur zijn er op de vloer beige keramische tegels te zien. De rest van de tegelvloer wordt aan het zicht onttrokken door papier en een plastic zeil. De wanden zijn tot zekere hoogte bekleed met azuurblauwe keramische tegels, boven en onder afgeboord met zwarte keramische tegels. Op twee tegels van de bovenste boord is een smallere zwarte fries ingewerkt. Boven de betegeling is de wand bepleisterd en beige geverfd, zo ook het plafond. Aan de noordelijke wand ontbreekt een rechthoekig vlak tegels, waardoor de onderliggende bakstenen zichtbaar zijn. De houten toegangsdeur is wit geverfd en heeft een metalen klink. Er is aan de tuinzijde een beige venster met twee ramen en twee bovenlichten. Het houten venster heeft een niet-‐ingewerkte metalen pompspanjolet. Onder het venster staat een radiator. Tegen de westelijke wand is een badkuip ingebouwd. De kuip is bekleed met zwarte keramische tegels. Er zijn twee kranen en een metalen wandbeugel. Naast het bad is er een spiegel tegen de wand aangebracht, geflankeerd door bollampen. Duiding Wij willen enkel opmerken dat het interieur, met uitzondering van de wandlampen die waarschijnlijk jonger zijn, uit 1947 stamt.
131
Waardering Het interieur van dit vertrek is niet zeldzaam en toont geen originaliteit, bijzondere creativiteit, of een associatie met een bepaalde persoon of stijl. Wij geven het interieur derhalve een lage waardering.
132
Tussentijds besluit Er zal hier alvast een overzicht worden gegeven van de belangrijkste bevindingen uit deel II van het onderzoek. De indeling van vertrekken op het gelijkvloers – de inkomhal, bibliotheek, keuken, eetkamer, kantoor en entresol – is nog origineel. Het interieur is op deze verdieping in redelijke staat: hoewel alles erg vuil is, zijn er geen onherstelbare beschadigingen. Kernelementen van het interieur op deze verdieping zijn de tuindeuren met gekleurd glas, de manueel bediende goederenlift, de Boch Frères tegelvloer, de halfronde vensters aan de tuinzijde, een schouwstuk in de voormalige eetkamer en het sluitwerk van enkele vensters, de espagnolettes à bascule. De meeste van deze kernelementen zijn oorspronkelijk, andere (zoals de tegelvloer) zijn toevoegingen gedaan later in de negentiende eeuw. Vanwege de historische en artistieke waarden van het interieur, kregen de meeste ruimtes een gemiddelde of hoge beoordeling. Ook op de bel-‐etage zijn er nog veel interessante interieurelementen aanwezig. De marmeren vloer in de vestibule is kenmerkend voor de empirestijl, en ook typisch voor het oeuvre van architect Jean-‐Baptiste Pisson. De architect liet dergelijke vloeren met geometrisch patroon vaker terugkeren in door hem ontworpen woonhuizen, bijvoorbeeld op de Recollettenlei. Het ontvangstsalon heeft een fraaie veelkleurige plafondschildering met saters, vogels, wijnranken en klimop. Er is een mooi stucplafond met klassieke vormentaal in het veelhoekig salon, die helaas met felrode verf overgeschilderd is. Verder heeft de bel-‐etage nog interessante dienstvertrekken, met bijvoorbeeld een beglaasde deur met interessante roedeverdeling. De staat van het interieur op deze verdieping is over het algemeen niet goed. Toch kregen de meeste ruimtes op deze verdieping een hoge waardering, omwille van het interieur met historische en artistieke waarden, De vertrekken op de tweede verdieping hebben door de tijd heen veranderingen ondergaan en zijn vaak niet meer oorspronkelijk. Waarschijnlijk is het vertrek aan de tuinzijde met de drie rondboogvensters met bijzondere roedeverdeling de enige oorspronkelijke ruimte. Alle andere kamers zijn verbouwd en hebben een aangepast
133
interieur, wat stamt uit 1947. Vanwege het gebrek aan historische of artistieke waarden, gaven wij het interieur op deze verdieping een lagere waardering. De derde verdieping heeft kunsthistorisch gezien weinig interessante elementen, maar is vanuit historisch oogpunt interessant. De indeling van de kamers is onveranderd en het een goed beeld geeft van de slaapvertrekken van de bediendes aan het begin van de negentiende eeuw. De vleugel aan oostelijke zijde is aangebouwd in de jaren 1840-‐1844. Hier heeft het grote salon nog enkele interessante interieurelementen, te weten de gestuukte deurstukken met nimfen en een schouw met spiegel. Een klein kamertje heeft een oude espagnolette à bascule als sluitwerk. Helaas is de aanbouw in slechte conditie: op sommige plekken komt het plafond naar beneden en de wanden in het salon zijn deels betimmerd met triplexplaten. De vleugel aan de westelijke zijde is in 1947 aangebouwd. Hoewel de aanbouw enkele fraaie interieurelementen heeft, zoals marmeren schouwen en parketvloeren, is het interieur verder redelijk rechttoe rechtaan, zonder bijzonderheden. Ook hier komt het plafond in één kamer naar beneden. De aanbouw kreeg een gemiddelde beoordeling. In wat volgt zullen we dieper ingaan op de conditie van het interieur en zal aangeven worden wat er precies gerestaureerd moet worden.
134
Deel III: Toekomst
135
Na de totstandkoming van Huis Voortman besproken te hebben, en het interieur in huidige staat beschreven te hebben, zal er nu aandacht zijn voor de toekomst. Allereerst zal het belang van het behoud van Huis Voortman onderstreept worden. Vervolgens wordt verder ingegaan op wat nu precies de conditie van het interieur is en welke interieurelementen gerestaureerd zouden moeten worden. Tot slot doen wij enkele algemene aanbevelingen met betrekking tot het voortbestaan van Huis Voortman. Waardering In het voorgaande deel van dit onderzoek is het interieur van Huis Voortman per kamer beschreven en gewaardeerd. Concluderend kan gezegd worden dat met name de vertrekken op het gelijkvloers en die op de bel-‐etage een interieur hebben met hoge waarde, omwille van de artistieke kwaliteiten, historische waarde en/of de associatie met J.B. Pisson en het empire in Gent. Maar de waarde van Huis Voortman is meer dan de som der delen. Als geheel vertegenwoordigt het zeldzame pand het empire in Gent, met een duidelijke herneming van de klassieke vormentaal, zowel in het exterieur als in het interieur. Bovendien is het ontworpen door een belangrijke en beroemde Gentse architect. Er zijn weinig andere overgeleverde huizen uit het oeuvre van Jean-‐Baptiste Pisson in Gent die qua indeling en interieur zo goed bewaard zijn. Ook in het oogpunt van de (sociale) geschiedenis is Huis Voortman belangrijk. Het is ontworpen voor de directeur van een belangrijke Gentse firma, die een niet te onderschatten rol gespeeld heeft in de ontwikkeling van de lokale textielindustrie. Huis Voortman vormt hierdoor niet alleen een herinnering aan deze firma, maar getuigt bovendien van een bepaalde levensstijl, namelijk de rijke industriëlen die buitenhuizen konden laten optrekken. Bovendien heeft de bekende Gentse kunstschilderes Clara Voortman hier gewoond en is zij in en om het huis gefotografeerd.123 Het belang van Huis Voortman werd reeds in 1995 onderkend, toen de woning door de Vlaamse regering beschermd werd “omwille van het algemeen belang wegens de 123 D’Hondt, C. (2012).
136
historische, wetenschappelijke en artistieke waarde als zeldzaam en gaaf bewaard herenhuis in empirestijl opgetrokken […], met bijzondere aandacht voor de stijlvolle tuingevel en het rijk gestoffeerde interieur in empirestijl…”.124 Helaas is er van dit rijk gestoffeerde interieur niets meer over, en het tegengaan van verder verval is des te meer noodzakelijk. Het moge duidelijk zijn: om veel redenen is het essentieel dat Huis Voortman behouden blijft. Om dit te bereiken, moeten er eerst noodzakelijke herstellingen verricht worden. Schadebeeld Huis Voortman heeft zichtbaar in jaren geen regulier onderhoud gehad. In combinatie met vandalisme en verkeerd gebruik van de ruimte is een situatie ontstaan waarin de constructie niet meer gedegen is. Dit heeft grote gevolgen voor het interieur. Vloeren Het voornaamste probleem bij de houten vloeren in bijna alle vertrekken is dat er vochtplekken en verkleuringen optreden. Dit is waarschijnlijk slechts deels te wijten aan menselijk handelen (bijvoorbeeld schoonmaken met te veel water), en vooral het gevolg van een bouwkundige oorzaak door achterstallig onderhoud: opstijgend grondwater, lekkages of condensatie.
125
Resultaat: permanente vlekken, doffe plekken, of
loskomende delen doordat de lijm van het parket oplost.126 Bijkomend probleem is de slijtage van de vloer, die versterkt wordt doordat er objecten harder dan het hout (bijvoorbeeld de lege kogelhulzen) het oppervlak bekrassen.127 In één kamer (ruimte 2.4) is het visgraatparket beschadigd doordat de vloer open gezaagd is. Hoewel de houtdelen teruggelegd zijn, is er onherstelbare schade aangericht. Nader materiaaltechnisch onderzoek (naar de precieze materialen, structuur, afwerking en zo voorts) moet uitwijzen of de houten vloeren in Huis Voortman te redden zijn. Als 124 Ministerieel besluit houdende bescherming van monumenten, stads-‐ en dorpsgezichten, 18
oktober 1995. 125 Meul, V. (2008), pp. 235-‐236. 126 Ibid. 127 Ibid., p. 230.
137
de dikte van de houtdelen het toelaat, zou er bijvoorbeeld een laag afgeschuurd kunnen worden. Waarschijnlijk heeft het jarenlange achterstallige onderhoud echter zijn tol geëist. Het grote probleem bij de marmeren vloeren (in de vestibule en de trapzaal) is dat barsten en ontbrekende delen het patroon verstoren. Ook hier ligt de oorzaak waarschijnlijk weer in de bouwkundige hoek als gevolg van achterstallig onderhoud. Slijtage is een inherent verschijnsel bij (marmeren) vloeren, maar in dit geval wordt het ook weer versterkt door de harde deeltjes (kogelhulzen, harde balletjes) die over het marmer krassen. De combinatie met vuil maakt dat de vloeren erg dof geworden zijn.128 Bij een restauratie zullen de gebarsten delen opgevuld of gelijmd moeten worden, en zal er voor de ontbrekende elementen gezocht moeten worden naar vervangende steensoorten. Het probleem hierbij is dat materialen in oude gebouwen vandaag de dag soms niet meer leverbaar zijn.129 Als dezelfde soort marmer al gevonden kan worden, is het nog een kunst om deze nieuwe stukken op dezelfde manier te bewerken en op een niet-‐storende manier te incorporeren in de bestaande vloer.130 De bestaande vloer heeft namelijk door slijtage een bepaald afwijkend oppervlak gekregen dat niet makkelijk te reproduceren is.131 De keramische tegelvloeren in Huis Voortman (bijvoorbeeld op het gelijkvloers in de voormalige eetzaal of de keuken, of op de eerste en tweede verdiepingen in de keukens) zijn in relatief goede staat. De tegels zelf vertonen geen barsten maar zijn vaak alleen vuil. Er is bij deze vloeren dus geen sprake van onherstelbare schade. Wanden De wanden zijn over het algemeen in redelijke staat. Betegelde wanden (in keukens en badkamers) zijn vaak in goede conditie, zonder barsten of verstoringen. Wandpapier, bijvoorbeeld in het ontvangstsalon en in de vertrekken op de zolder, heeft wel vaak beschadigingen of is deels afgescheurd. 128 Meul, V. (2008), p. 230. 129 Tolboom, H.J. (2008), p. 173. 130 Ibid. 131 Ibid., p. 174.
138
Waarschijnlijk als gevolg van de deels kapotte daken, is bij de wanden op de overloop (2.1) en de trapzaal (1.3) grote schade vastgesteld. Dit betreft het loskomen en sterk verkleuren en vlekken van de bepleistering. Dit schadebeeld is eerder uitzonderlijk te noemen, omdat vrijwel alle andere bepleisterde wanden in redelijke conditie zijn. Plafond Een terugkerend probleem bij de plafonds is dat de pleisterlaag los laat. Dit is nagenoeg in alle ruimtes het geval, met name op de hogere verdiepingen. Ook hier ligt de oorzaak weer bij het gebrek aan regelmatig onderhoud. Op sommige plekken is de conditie slechter. Op de tweede verdieping in de hoekkamer (ruimte 2.8) is er sprake van schimmels. Dit is het gevolg van de waterinfiltratie door de lekkages in het dak. In de aangrenzende kamer, in het salon van de oostelijke aanbouw (ruimte O.1), zit er zelfs een groot gat in het plafond. Dit is ook het geval bij een kamer in de westelijke aanbouw en bij de vertrekken op de zolder. De slechte staat van de constructie geeft echte problemen bij de plafondschildering in de trapzaal. In de directe omgeving van de decoratie zijn er plekken met schimmels door waterinfiltratie. Het gevolg is materiaalverlies van de drager, de pleisterlaag en de picturale laag. Dit leidt weer tot totaal verlies van de schildering door de witte lacunes. 132 Alsof de plafondschildering nog niet genoeg geteisterd wordt, zorgt de verkeerde relatieve vochtigheid en verkeerde temperatuur voor barsten in de schildering.133 De daken van Huis Voortman moeten hersteld worden, opdat de waterinfiltratie gestopt wordt. Een goed klimaat met de juiste relatieve vochtigheid en weinig schommelingen in de temperatuur zal verdere schade aan de plafondschildering voorkomen.134
132 Jacobs, E. (2015), pp. 46-‐49. 133 Ibid, pp. 62-‐72. 134 Ibid.
139
De andere plafondschildering in Huis Voortman, die in het ontvangstsalon (ruimte 1.4), is in minder slechte staat, maar kent ook het probleem van barsten. Om verlies van de schildering te voorkomen, zal ook deze gerestaureerd moeten worden. Deuren en vensters Het grootste probleem bij de deurenpartijen in Huis Voortman, is dat de klinken vrijwel allemaal verdwenen zijn, waarschijnlijk als gevolg van diefstal. Hier valt dus weinig te restaureren: er zal eerder gereconstrueerd moeten worden. Beglaasde deuren missen een enkele keer een ruit, bijvoorbeeld in het ontvangstsalon of in de inkomhal op het gelijkvloers. De paneeldeuren zijn over het algemeen in goede conditie. Deuren die naar buiten leiden, bijvoorbeeld de voordeur in de vestibule of de tuindeuren, zijn in slechtere conditie door blootstelling aan vocht in combinatie met achterstallig onderhoud. Hier zal het hout echt goed onderhanden genomen moeten worden en van een nieuwe verflaag moeten worden voorzien. Hetzelfde geldt voor de vensters en de kozijnen. Neem bijvoorbeeld de vensters op de tweede verdieping, die wij als waardevol beoordeelden. Barsten in de verflaag, onthechting van de verflaag, loslaten van delen van het houten: allemaal kenmerken van aangetast hout.135 Spoed is geboden om onherstelbare schade te voorkomen. Een ander probleem bij de vensters en deuren is dat zij op het gelijkvloers en op de bel-‐ etage zijn dichtgetimmerd met planken. Vanzelfsprekend doet dit afbreuk aan de beleving, doordat er niet meer naar buiten kan worden gekeken. Maar dit betekent ook materiaalverlies voor de oude houten vensters en deurpartijen. Hoe groot de schade precies is, wordt pas duidelijk als de platen verwijderd worden. Trappen De drie diensttrappen zijn in goede staat, in tegenstelling tot de representatie empiretrap die enkele zware beschadigingen heeft. Zo is één houten baluster afgebroken en verdwenen. Bovenaan de trap is de metalen bevestiging van de trapleuning omgebogen, waardoor de houten leuning gespleten is. De houten treden zijn versleten 135 Rooden, M. van (2004), p. 3.
140
en bekrast. Al deze technische mankementen zouden nog hersteld kunnen worden. Echt (permanent) waardeverlies van de trap komt door het ontbreken van de oorspronkelijke bekroning van de trappaal. Stookplaatsen Er is bij de schouwen in Huis Voortman geen grote of permanente schade vastgesteld. Technische voorzieningen Er zijn in veel vertrekken op erg onsubtiele wijze moderne lichtknoppen en stopcontacten aangebracht. Deze springen erg in het oog en doen daardoor afbreuk aan de beleving van de ruimte. Wij willen aanbevelen om deze moderne technische voorzieningen te vervangen door ronde lichtknoppen die meer stroken met de rest van de binnenruimte. Nog aanwezige oudere lichtknoppen, in kamers op de zolderverdieping, zouden het best behouden moeten blijven. Algemene aanbevelingen De slechte staat van het interieur is voornamelijk te wijten aan verwaarlozing en verkeerd gebruik van de ruimte. Sinds de aankoop in 1995 heeft de beheerder AZ Sint-‐ Lucas helaas geen functie voor Huis Voortman kunnen vinden. Om krakers buiten te houden zijn de ramen en deuren op een onsubtiele wijze dichtgetimmerd met planken en laten de beheerders politietrainingen doorgaan in het pand. Ongetwijfeld is dit niet uit kwaadwillendheid, maar ten gevolge van onwetendheid over de zeldzaamheid van het pand. Het voornaamste advies is dus ook om het pand een geschikte herbestemming te geven, opdat de leegstand en het verkeerd gebruik van de ruimtes beëindigd wordt. De eigenaar heeft immers een onderhoudsplicht, in het Erfgoeddecreet actiefbehoudsbeginsel genoemd (art. 6.4.1): “De zakelijkrechthouders en gebruikers van een beschermd goed behouden het in goede staat door de nodige instandhoudings-‐,
141
beveiligings-‐, beheers-‐, herstellings-‐ en onderhoudswerken.” 136 Kortom, met de subsidies die de eigenaar ontvangt voor het bezitten van een monumentaal pand, kan en moet de eigenaar Huis Voortman in goede staat houden. Een complicerende factor is dat het AZ Sint-‐Lucas de beheerder is, maar dat een vzw de wettelijke eigenaar is.137 Mogelijk is er tussen beide partijen geen goede afstemming over de verantwoordelijkheden. Er zijn op korte termijn al enkele noodzakelijke reparaties te verrichten, zoals het vervangen van gebroken ruiten en het herstellen van de daken. Op deze manier kan verder verval gestopt worden.138 Wij adviseren bij elke interventie in de toekomst, vooral met het oog op de te gebeuren restauratie, nauwe samenwerking met de Dienst Monumentenzorg en Architectuur van de Stad Gent. Zo wordt toekomstige schade of het verloren gaan van originele elementen door onwetendheid voorkomen.
136 Onroerenderfgoeddecreet, van kracht per 1 januari 2015. 137 Dit werd mij duidelijk gemaakt door dhr. Danny Van Hove, hoofd van het departement
Infrastructuur van het AZ Sint-‐Lucas, in een gesprek op 27 februari 2015. 138 Jacobs, E. (2015), pp. 46-‐49
142
Besluit Met dit onderzoek is getracht een duidelijk beeld te geven van de huidige staat en de zeldzaamheid van het interieur van Huis Voortman. De enige eerdere publicatie over Huis Voortman behandelde het interieur erg beknopt en was bovendien achterhaald: dit was voordat het pand leeg kwam te staan. In deel I van het onderzoek werd de ontstaanscontext behandeld. De Vogelenzang, de straat waar het huis ligt, was in het vroege 19de-‐eeuwse Gent dé plek voor de snel opkomende textielindustrie. Bouwheer Abraham Voortman liet zijn directeurswoning bouwen direct naast zijn firma, een groot en succesvol textielbedrijf. De Gentse architect J.B. Pisson ontwierp de woning in 1810 bij wijze van uitzondering, omdat hij omstreeks deze tijd eigenlijk niet meer voor particulieren werkte. Pissons cliënteel bestond voornamelijk uit personen als Abraham Voortman: rijke handelaren en industriëlen. Huis Voortman is typisch voor Pissons latere carrière, toen hij in empirestijl ontwierp. Wel heeft het enkele merkwaardigheden die uniek zijn binnen zijn architecturale oeuvre, zoals de merkwaardige plattegrond en de rijk gedecoreerde tuingevel. Ook was er in dit deel van het onderzoek aandacht voor de bewoners, gekoppeld aan de bouwgeschiedenis. Sinds 1816 tot 1991 is het huis in handen gebleven van nakomelingen van Abraham Voortman, die overleed voordat de bouw van het pand aanving. De bouwvergunning is in 1816 dan ook aangevraagd door zijn weduwe, Marie De Vos. Het huis zoals J.B. Pisson dit ontwierp, is door enkele grote verbouwingen uitgebreid met een vleugel in zowel oostelijke als westelijke richting, respectievelijk gebeurd omstreeks 1840 en in 1947. Het zwaartepunt van het onderzoek, deel II, bestond uit het beschrijven, duiden en het waarderen van het interieur. Na een feitelijke beschrijving werd getracht het interieur te duiden aan de hand van achtergrondinformatie en vergelijkbare voorbeelden in Gent. Tot slot werd aan elke ruimte een waardeoordeel verbonden, gebaseerd op historische, artistieke en/of sociale waarden. Geconstateerd werd dat met name het interieur van het gelijkvloers en van de bel-‐etage hoge historische en artistieke waarde heeft,
143
vanwege de vaak nog originele en hoogwaardige elementen als plafondschilderingen, een tegelvloer en het sluitwerk van vensters. De tweede en derde verdieping kregen een lagere beoordeling, omdat het interieur minder historische en artistieke waarde heeft. De oostelijke en westelijke vleugels kregen een gemiddelde waardering. De latere aanbouwen hebben interessante interieurelementen, maar de staat van het interieur is dikwijls erg slecht. In deel III werd als afsluiting een blik op de toekomst gegeven. Allereerst werd benadrukt waarom het van algemeen belang is om Huis Voortman te behouden en te behoeden tegen verder verval. Niet alleen zijn interieurelementen waardevol, ook het pand als zodanig is belangrijk omwille van haar artistieke en historische associaties (met het empire in Gent, met architect J.B. Pisson, met de familie en de firma Voortman). Het schadebeeld van het interieur werd opgemaakt. Er werd vastgesteld dat het interieur van Huis Voortman sterk in verval is. Wandbekleding en sluitwerk van deuren is vaak verdwenen. Bovendien zijn er problemen met de constructie van het pand door achterstallig onderhoud, waardoor er vochtinfiltratie is. Dit heeft nadelige effecten op bijvoorbeeld marmer-‐ en parketvloeren en plafondschilderingen. Ook werden in dit deel van het onderzoek enkele aanbevelingen gegeven. Er moeten zo snel als mogelijk de noodzakelijke reparaties aan het dak uitgevoerd worden. Om de leegstand te beëindigen, moet Huis Voortman een geschikte herbestemming krijgen. Bij een eventuele restauratie kan het best nauw samengewerkt worden met de Gentse Dienst Monumentenzorg om verder verlies ten gevolge van onwetendheid te voorkomen. Bij de aanvang van het onderzoek stelden wij ons tot doel het interieur uitgebreid te beschrijven, documenteren en fotograferen. Naast dit feitelijk beschrijven moest het interieur geduid worden: onderzoeken wat oorspronkelijk is, wat verdwenen is en of er soortgelijke interieurelementen elders in Gent te vinden zijn. Dit zou ons een beeld van de zeldzaamheid geven, en zo van de waarde van het interieur.
144
Het onderzoeksdoel is grotendeels bereikt. Het fotograferen en het feitelijk beschrijven van het interieur is gelukt. Het duiden ervan bleek een grotere uitdaging met wisselend succes. Er is weinig literatuur voorhanden over Gentse empire-‐interieurs; het beperkt zich tot de studies van G. De Leye, L. Dochy en M. Sabo. Van sommige interieurelementen in Huis Voortman, zoals de kleurige plafondschildering in de ontvangstsalon, werd in deze onderzoeken geen vergelijkbaar voorbeeld gevonden. Maar betekent dit dan dat de plafondschildering in Huis Voortman uniek is, of dat dergelijke interieurdecoraties wel bestaan in Gent maar om de een of andere reden niet in eerdere onderzoeken zijn opgenomen? Huis Voortman werd immers zelf in eerdere studies niet behandeld, dus misschien zijn er nog meer intacte vergelijkbare empire-‐interieurs niet onderzocht. Er moet dus eigenlijk eerst meer (vergelijkend) onderzoek gedaan worden naar Gentse empire-‐interieurs, alvorens we ons met volle zekerheid over de uniciteit en zeldzaamheid kunnen uitlaten. Hopelijk kan deze studie voor anderen een aanleiding zijn om dit thema verder uit te diepen en tot een volledig overzicht te komen. Doch staat vast dat er niet veel nog bestaande Gentse interieurs als Huis Voortman zijn. Een ander heikel punt is dat er in deze studie geen mogelijkheid was tot materiaaltechnisch onderzoek, terwijl dit eigenlijk onontbeerlijk is voor betrouwbare uitspraken over de datering en authenticiteit van interieurelementen. Wij zien hier dan ook nog veel mogelijkheden tot nader onderzoek en nieuwe ontdekkingen over dit bijzondere pand.
145
Epiloog Terwijl dit onderzoek reeds in volle gang was, werd mij bekend dat het AZ Sint-‐Lucas concrete plannen heeft om Huis Voortman nu echt te verbouwen en te restaureren. Vanwege het beperkte tijdsbestek en de beperkte omvang van dit onderzoek, heb ik besloten de plannen van het AZ Sint-‐Lucas en het verantwoordelijke architectenbureau niet inhoudelijk te behandelen. Bovendien wilde ik niet dat mijn onafhankelijkheid op wat voor manier dan ook in het geding zou komen. Desalniettemin hoop ik van harte dat dit eindresultaat, waarin ik heb aangetoond dat er interieurelementen zijn die belangrijk zijn om te behouden, in de toekomst bruikbaar mag blijken als een vooronderzoek. Moge dit helpen bij een bewust en kundig verloop van de aankomende restauratie en bij het veiligstellen van de onzekere toekomst van het voortbestaan van Huis Voortman.
146
Literatuur en bronnen BERGMANS, A. Sous son pinceau les appartements se métamorphosaient en Elysées. Vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht. In: ‘Een belvedère aan de Schelde: paviljoen de Notelaer in Hingene’, Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (2010) BOGAERT, C. et. al. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het cultuurbezit in België. 4NC: Stad Gent, 19de-‐ en 20ste-‐eeuwse stadsuitbreiding (1983). Gent: Snoeck-‐Ducaju BOGAERT, C. et. al. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het cultuurbezit in België. 4NB: Stad Gent, noord-‐oost (1979). Gent: Snoeck-‐Ducaju BOGAERT, C. et. al. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het cultuurbezit in België. 4NA: Stad Gent (1976). Gent: Snoeck-‐Ducaju CHARLES, L. et. al. Huizenonderzoek in Gent. Een handleiding. Stadsarchief Gent. Gent: de Stadsdrukkerij (1994). COPPEJANS-‐DESMEDT, H. Bijdrage tot de studie van de gegoede burgerij te Gent in de XVIIIe eeuw. Brussel: Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België (1952). COPPEJANS-‐DESMEDT, H. Bedrijfsarchieven op het Stadsarchief van Gent: inventaris van de fondsen De Hemptinne en Voortman. Leuven: Nauwelaerts (1971) D’HONDT, C. Clara Voortman-‐Dobbelaere (Gent, 1853 – Menton, 1926). Een burgerlijk leven in artistieke kringen vereeuwigd via houtskool-‐ en pasteltekeningen, olieverfschilderijen en sierkunsten (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 2011-‐2012)
147
DE LEYE, G. Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 1982-‐1983). DEROM, S. Het huis Voortman te Gent, een prachtige directeurswoning in Empire-‐stijl. In: ‘De woonstede door de eeuwen heen’, vol. 106 (1995), pp. 2-‐15, DESEYN, G. Bouwen voor de industrie. Gent: Museum voor Industriële Archeologie en Textiel (1989). DOCHY, L. Het Gentse oeuvre van decoratieschilder Antoine Plateau. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling
Universiteit
Gent,
Vakgroep
Kunst-‐,
Muziek-‐
en
Theaterwetenschappen, 2011-‐2012). ELIENS, T.M. 1800-‐1850, in: FOCK, C.W. (red.) Het Nederlandse interieur in beeld 1600-‐ 1900. Zwolle: Waanders (2001) EVERAERT, G. Het moderne venster. De negentiende eeuw. In: Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1993) EVERAERT, G. De moderne deur. De negentiende eeuw. In: Deuren en poorten: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1995) FOCK, C.W. (red.) Het Nederlandse interieur in beeld 1600-‐1900. Zwolle: Waanders (2001) GOETGHEBUER, P.J. Choix des monumens, édifices et maisons les plus remarquables du Royaume des Pays-‐Bas. Gent: Stéven (1827) HASLINGHUIS, E.J. Bouwkundige termen: verklarend woordenboek van de Westerse architectuur-‐ en bouwhistorie. Leiden: Primavera (2005)
148
HOSKINS, L. (red.) The papered wall. History, Pattern, Technique, Londen: Thames & Hudson (1994) JACOBS, E. Op het netvlies van een monument. Een beheersgerichte blik op muurschilderingen in Vlaanderen. Brussel: Agentschap Onroerend Erfgoed (2015) JACQUE B. (red.) Stemmen uit het behang: vier eeuwen geschiedenis van het behangpapier. Brussel: ASLK (1997) KNUIJT, M.J.F. Stijl en gebruik van papierbehang in de 18de en 19de eeuw. In: KOLDWEIJ, E.F. (red.) Achter het behang: vierhonderd jaar wanddecoratie in het Nederlandse binnenhuis. Amsterdam: Simons & partners (1991) KOLDWEIJ, E.F. (red.) Achter het behang: vierhonderd jaar wanddecoratie in het Nederlandse binnenhuis. Amsterdam: Simons & partners (1991) KOLDEWEIJ, E.F. (red.) Over de vloer: met voeten getreden erfgoed. Zwolle: Waanders (2008) LANGEDIJK, A. (red.) Hulpmiddel bij de waardering van historische interieurs. Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2011) LOOSVELDT A. De trap in de privéwoningen te Gent tijdens de 18de-‐eeuw en het empire (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 1995-‐1996). MEUL, V. Behoud en preventief onderhoud van historische vloeren. In: KOLDEWEIJ, E.F. (red.) Over de vloer: met voeten getreden erfgoed. Zwolle: Waanders (2008) Nationaal Biografisch Woordenboek, deel 3 (1968). Brussel: Paleis der Academiën. Nationaal Biografisch Woordenboek, deel 4 (1970). Brussel: Paleis der Academiën.
149
NICKL, P. (red.) Parkett: historische Holzfussböden und zeitgenössische Parkettkultur. Munchen: Klinkhardt & Biermann (1995). NOUVEL, O. Französische Papiertapeten 1800-‐1850. Tübingen: Wasmuth (1981) ROODEN, M. van et. al. (2004) Het conserveren en repareren van historische houten vensters en deurpartijen, Gids Techniek 14 (2004), Uitgave van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed SABO, M. De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene karakteristieken van de Gentse empire-‐interieurs (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-‐, Muziek-‐ en Theaterwetenschappen, 2008-‐2009). SCHOLLIERS, M. De Gentse textielarbeiders in de 19e en 20e eeuw, dossier II: Bedrijfsgeschiedenis van de firma A. Voortman -‐ N. V. Texas. Brussel: VUB (1977). THUMMLER, S. Die Geschichte der Tapete: Raumkunst aus Papier. Eurasburg: Minerva (1998). THUMMLER, S. Tapetenkunst: französische Raumgestaltung und Innendekoration von 1730-‐1960. Wolfratshausen: Minerva (2000) TOLBOOM, H.J. Natuurstenen vloeren. In: KOLDEWEIJ, E.F. (red.) Over de vloer: met voeten getreden erfgoed. Zwolle: Waanders (2008) VAN CAUWENBERGH, I. De Belgische parketindustrie in de 19de-‐eeuw en het begin van de 20ste-‐eeuw: historiek en materiele sporen. In: ‘Monumenten en Landschappen’, jaargang 17 (1998), nr. 3, pp. 6-‐55 VAN DOORNE, G. (red.) Deuren en poorten: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1995)
150
VAN DOORNE, G. (red.) Vensters: zeven eeuwen techniek en esthetiek. Gent: Dienst Monumentenzorg (1993) VAN TYGHEM, F. Jean-‐Baptiste Pisson (1763-‐1818). Architect, meester-‐timmerman en aannemer. In: Relicta 8 (2011), pp. 251-‐376 VAN TYGHEM, F. De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van architect Jean-‐Baptiste Pisson (1763-‐1818) in de Drabstraat te Gent. In: Gentse bijdragen tot de interieurgeschiedenis, vol. 33 (2004) VANDENBREEDEN, J. et al. De 19de eeuw in België. Architectuur en interieurs. Tielt: Lannoo (1994) ARCHIVALIA Rijksarchief Gent (RAG) Inventaire des archives de la famille Hooreman, toegang FM 68, map 1, map 6 Modern notariaat, Depot Notaris J.F. Hellebaut 219/C16
219/D01
Stadsarchief Gent, De Zwarte Doos (SAG) Atlas Goetghebuer: L155/41a
L155/28
Moderne bouwaanvragen: G12/1816/4916
G12/1900/Q10
G12/1947/V19
Universiteit Gent Collectie Fonds Vliegende Bladen: Map Voortman Wegwyzer der Stad Gent en der provincie Oost-‐Vlaanderen: vol. 48 (1818), vol. 54 (1824), vol. 56 (1826)
151
INTERNETBRONNEN Inventaris Onroerend Erfgoed https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/19497 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/19963 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/24929 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/25128 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/25696 http://beeldbank.gent.be, zoekterm: Vogelenzang Geoportaal Onroerend Erfgoed http://geo.onroerenderfgoed.be Auction Info Lot 144 http://ragoarts.auctionserver.net/view-‐auctions/catalog/id/19/lot/3817/ -‐ Nationaal Biografisch Handboek resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/nbwv/ Onroerend Erfgoeddecreet https://www.onroerenderfgoed.be/nl/beleid-‐en-‐regelgeving/decreten/
152
