HOVO Den Haag. Hoger Onderwijs Voor Ouderen. Studiegids winter en voorjaar 2012

HOVO Den Haag Hoger Onderwijs Voor Ouderen

Studiegids winter en voorjaar 2012

KB en Nationaal Archief presenteren:

Machtige & Mooie n e w u e e l e d d i M ari 2012

Te zien tot en met 8 janu

www.deverdiepingvannederland.nl

Inhoudsopgave HOVO Den Haag, in elk seizoen�� 5 Hoger Onderwijs voor Ouderen Den Haag algemene informatie�� 6 Het studieprogramma van HOVO Den Haag�� 7 Overzicht programma winter en voorjaar 2012 ��8 Winterlezingen�� 10 Cursussen�� 13 De Geschiedenis van de Archeologie, Prehistorie en Geologie. Driedaagse cursus�� 47 Cursussen van HOVO Den Haag in de Openbare Bibliotheek Gouda�� 49 Praktische informatie�� 54 Inschrijfformulier winter en voorjaar 2012�� 57

p. 3

p. 4

HOVO Den Haag, in elk seizoen In 2011 heeft HOVO Den Haag twee nieuwe initiatieven ontplooid, de Winterlezingen en de zomercursussen, die gelukkigerwijze op een positief onthaal hebben mogen rekenen. Gezien de grote belangstelling zullen wij deze activiteiten voortaan als vaste onderdelen aanbieden. Dat betekent, dat onze HOVO met ingang van 2011 in elk seizoen actief is. De titels van de twee studiegidsen die wij per jaar uitbrengen, zijn aan deze nieuwe situatie aangepast. Het eerste deel van het kalenderjaar wordt aangeduid als ‘winter en voorjaar’ en het tweede deel als ‘zomer en najaar’. U heeft nu de studiegids voor winter en voorjaar van 2012 in handen, waarin als eerste activiteit op de pagina’s 10 en 11 de Winterlezingen 2012 vermeld staan. Tot ons groot genoegen zal drs. Pieter Schoonenboom, medeoprichter en docent van het eerste uur van het HOVO aan De Haagse Hogeschool, op 11 januari de openingslezing “Zingeving in een onttoverde wereld” houden. Voormalige cursisten zien ernaar uit deze inspirerende docent weer te ontmoeten. De gerenommeerde Koninklijke Bibliotheek is onze nieuwste Haagse partnerinstelling. Een groep gespecialiseerde conservatoren verzorgt in deze nationale bibliotheek een verrassende cursus over de ontwikkeling van het Nederlandse boek door de eeuwen heen. De relatie met de Koninklijke Bibliotheek blijkt ook uit de advertentie in deze studiegids voor een tentoonstelling in De Verdieping van Nederland over de Middeleeuwen. De Hoge Middeleeuwen, het tijdvak van 1000 tot 1300, staan centraal in het eerste deel van de zesdelige leergang “Duizend jaar Europese cultuur”, die vijf vertrouwde docenten met ingang van 2012 gezamenlijk organiseren. Deze ontdekkingsreis door de fascinerende cultuur van ons werelddeel gaat drie jaar duren. Jaarlijks staan twee delen op het programma, zodat deze cursus volgens plan zal worden afgesloten in het najaar van 2014, honderd jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en tweehonderd jaar na de opening van het Congres van Wenen, welke beide gebeurtenissen sterk ingrepen in de culturele ontwikkelingen in Europa. Om bij de tijd van het eerste deel te blijven, dan zal het ook achthonderd jaar na ‘De zondag van Bouvines’ zijn. Het komende programma bestaat wederom uit 25 cursussen, waarvan drie in Gouda. Ditmaal mogen wij nog twee nieuwe docenten verwelkomen, dr. Jos Walenkamp en dr. Esteban Rivas. Jos Walenkamp, lector Internationale Samenwerking aan De Haagse Hogeschool, ontwierp met docent sociale professies Johan Peeters speciaal voor onze HOVO een cursus over mondialisering. De psycholoog en filosoof Esteban Rivas is specialist op het intrigerende terrein van communicatie en taal bij dieren. Verder bevat ons programma een keur aan nieuwe cursussen. Ik licht er een enkele uit: Marcel Teunissen over Scheveningen, Wim Lintsen over de grote vragen van de kosmos en een nieuwe cursus van het Lectoraat Filosofie en Beroepspraktijk over grote denkers. Ook het literair kwintet mag er zijn: Elsbeth Kröner-Tamboezer over oud-Romeinse teksten, Kees Borkus over Nederlandse historische letterkunde, Jan Voogt over klassieke Engelse romans, Anja-Hélène van Zandwijk over het literaire Parijs en Susanne Onel over hedendaagse Italiaanse schrijvers. Een andere aanwinst is de blokcursus van Tom Reijers over archeologie, prehistorie en geologie. In de vorige studiegids was bij de samenstelling van de HOVO-raad de naam van mevrouw drs. E.H. van Hasselt al vermeld. Zij is de opvolgster van mevrouw A. Keulemans, aan wie wij veel dank zijn verschuldigd voor haar jarenlange positieve betrokkenheid bij onze HOVO. Chris Nigten coördinator HOVO Den Haag

p. 5

Hoger Onderwijs Voor Ouderen Den Haag algemene informatie De Haagse Hogeschool verzorgt sinds 1990 het Hoger Onderwijs Voor Ouderen. Onder deze noemer bieden we cursussen en lezingen aan. HOVO Den Haag maakt deel uit van HOVO Nederland, het netwerk van universiteiten en hogescholen dat hoger onderwijs voor senioren verzorgt. Informatie over HOVO Nederland vindt u op: www.hovonederland.nl.

Hoger onderwijs Kenmerkend voor het hoger onderwijs is de overdracht en het verwerven van wetenschappelijke kennis en vooral het – op een geordende en kritische wijze – ter discussie stellen van meningen en verklaringen. Het onderwijs van HOVO Den Haag kenmerkt zich door het directe contact met de docent(en) en de medecursisten. Er is volop ruimte voor vragen en discussie, omdat de groepen een beperkte omvang hebben.

Vooropleiding Het onderwijs richt zich op mensen van 50 jaar en ouder die zich willen blijven ontwikkelen. Deze motivatie biedt in combinatie met verworven levens- en beroepservaring voldoende waarborg om met succes deel te kunnen nemen aan het onderwijs. Een bepaalde vooropleiding is dan ook niet vereist.

Informatie Informatie over HOVO Den Haag kunt u verkrijgen bij: De Haagse Hogeschool Postbus 13336 2501 EH Den Haag Bezoekadres: Johanna Westerdijkplein 75 tel. 070 445 89 81 (HOVO-bureau) Via het HOVO-bureau kunt u ook in contact komen met leden van de HOVO-raad: de heer B. van Bossum (voor de deelnemers) de heer mr. R.K. Brons (voor De Haagse Hogeschool) mevrouw drs. E.H. van Hasselt (voor de deelnemers) mevrouw drs. M.T.M. Hillege (voor de deelnemers) mevrouw prof.dr. L.M. Huijer (voor De Haagse Hogeschool) de heer A. Minkman (voor De Haagse Hogeschool) mevrouw T. Sterck – Calis (voor de deelnemers) mevrouw drs. T.C. de Vries (voor De Haagse Hogeschool) U kunt informatie over HOVO Den Haag vinden op de website www.dehaagsehogeschool.nl/hovo. Op deze website vindt u ook het volledige programma en het inschrijvingsformulier voor de cursussen. Ons e-mailadres is: [email protected].

Organisatie De organisatie van HOVO Den Haag is in handen van mevrouw R. (Gina) Tromp – Berkhout. Het HOVO-bureau is gevestigd in Strip 3.01. De heer drs. C.M. (Chris) Nigten is de coördinator.

p. 6

Het studieprogramma van HOVO Den Haag Het studieprogramma bestaat uit cursussen en lezingen, die soms – afhankelijk van de behoefte en de mogelijkheden – worden herhaald. In het voorjaar en het najaar – en met ingang van 2011 ook in de zomer – biedt HOVO Den Haag een studieprogramma aan. Verder organiseert HOVO in januari Winterlezingen en is het in september medeorganisator van de Haagse Culturele Verkenningen.

Cursussen Een cursus is een samenhangend geheel van hoor- en/of werkcolleges, verzorgd door een (of meer) docent(en). De cursussen tellen tussen drie en twaalf bijeenkomsten van twee lesuren. De standaardduur van een lesuur is 60 minuten. Ook kan een cursus in compacte vorm worden aangeboden in de vorm als een blok van enkele dagen. In een cursus gaat het om overdracht en verwerving van kennis, maar ook om discussie over meningen en verklaringen. Zelfstudie van doorgaans enkele uren per week is daarbij vereist. In een enkele cursus ligt minder nadruk op het verwerven van wetenschappelijke kennis. Dan wordt meer een beroep gedaan op andere vaardigheden, zoals het vermogen na te denken over jezelf en je eigen levensloop en daarover met anderen in gesprek te gaan. Een cursus kan soms de vorm hebben van een samenhangende lezingenreeks, waarbij een centraal thema door een (of meer) docent(en) wordt behandeld. Dit voorjaar heeft de cursus in de Koninklijke Bibliotheek deze vorm.

Winterlezingen In januari 2011 introduceerde HOVO Den Haag de Winterlezingen, die zich mochten verheugen in een grote belangstelling. De komende Winterlezingen staan in het teken van cultuurfilosofie. Deze drie lezingen vinden plaats op de woensdagen 11, 18 en 25 januari 2012 van 14.00 – 15.30 uur in De Haagse Hogeschool. De informatie hierover vindt u op pagina’s 10 en 11 van deze studiegids.

Zomercursussen In de zomer van 2011 organiseerde HOVO Den Haag voor de eerste maal zomercursussen. Gezien het positieve onthaal van dit initiatief zullen wij ook de komende zomer een programma aanbieden, dat wordt gepubliceerd in de studiegids zomer en najaar 2012.

Haagse Culturele Verkenningen In samenwerking met de Volksuniversiteit Den Haag en de Dienst Openbare Bibliotheek organiseert HOVO Den Haag elk jaar in september een aantal lezingen in het kader van de Haagse Culturele Verkenningen. In 2011 stonden deze lezingen in het teken van reisboeken van de Haagse schrijfster Karin Anema.

p. 7

Overzicht programma winter en voorjaar 2012 Winterlezingen • Cultuurfilosofische lezingen diverse docenten�� 10 Aardwetenschappen • De geschiedenis van Archeologie, Prehistorie en Geologie dr. T.J.A. Reijers�� 47 Biologie • Communicatie en taal bij dieren dr. E. Rivas��18 Cultuurgeschiedenis • Duizend jaar Europese cultuur. Een zesdelige leergang Deel 1: 1000 – 1300 Hoge Middeleeuwen diverse docenten��16

• Wijncursus Spanje. De Nieuwe Wereld in de Oude Wereld M.H. Jans�� 30 Den Haag • Op Scheveningen drs. M.M. Teunissen ��14 Exacte wetenschappen • De grote vragen van de kosmos ir. W.M.H. Lintsen �� 46 Filosofie • Filosofie en Kunst drs. W.J.H. Noot��15 • De Beweging tegen God. De goddeloze denkers Marx, Darwin en Nietzsche en hun wereldschokkende gedachten drs. J. Lagendijk ��22

• Waartoe zijn wij op aarde? prof.dr. L.M. Huijer en drs. F.T. Meester, in samenwerking met docenten van De Haagse Hogeschool �� 34

• Van mythologie naar filosofie drs. P. Franso��40 Kunstgeschiedenis • De rijke cultuur van “Armenië” drs. D.M.D. Krikhaar ��20 • De kunstgeschiedenis van de negentiende eeuw en de start van de moderne kunst drs. J. Holtrop�� 26

• Pelgrims op pad drs. P.L. Kan – van Dishoeck��32 Letteren • De Victoriaanse Tijd en het Fin de Siècle dr. J. Voogt�� 28 • Nederlandse literatuur in de achttiende en negentiende eeuw drs. K. Borkus �� 31 • Geschiedenis van het Klassieke Rome. Een vierdelige cursus Deel 2: Koningstijd en Republiek (754 – 29 voor Christus), II drs. E. Kröner – Tamboezer�� 36

• Het Nederlandse boek door de eeuwen heen diverse docenten�� 38 • Leeskring HOVO Den Haag: vijf hedendaagse Italiaanse schrijvers, vertaald en verfilmd S. Onel�� 42

• Het gebeurde in Parijs … of het literaire Parijs drs. A.H. van Zandwijk�� 44 p. 8

Muziek • Van Lully tot Bizet: de geschiedenis van de Franse opera drs. F.P. Jansen��27 Sociale wetenschappen • De Vele Gezichten van Mondialisering drs. J.C.J. Peeters en dr. J.H.C. Walenkamp �� 24 Cursussen van HOVO Den Haag in de Openbare Bibliotheek Gouda • Over Satellieten en Sondes, Raketten en Telescopen: Programma’s en Projecten drs. H. Wanders �� 49

• Inleiding filosofie drs. W.J.H. Noot�� 51 • Stijlen herkennen: de bouwkunst van Nederland dr. P.W.F. Brinkman�� 52

p. 9

Winterlezingen 2012 In januari 2011 introduceerde HOVO Den Haag een nieuw initiatief: de Winterlezingen. Voortaan zal jaarlijks in de maand januari een serie lezingen over uiteenlopende onderwerpen worden georganiseerd. Wij hopen, dat ook voor de tweede serie in 2012 de belangstelling groot zal zijn. De drie lezingen, ditmaal onder de noemer van cultuurfilosofie, zullen plaatsvinden op de woensdagen 11, 18 en

25 januari 2012 van 14.00 – 15.30 uur in De Haagse Hogeschool, Johanna Westerdijkplein 75.

Winterlezing 1

Elke cultuur kent ‘sleutelwoorden’, die de mogelijkheid bieden toegang te krijgen tot de innerlijke dynamiek van deze cultuur. De begrippen ‘Zingeving’ en ‘Onttovering’ bieden bij uitstek deze mogelijkheid. Met de samentrekking “Zingeving in een onttoverde wereld” begeven we ons in het hart van een uiterst actuele en levendige discussie, waar tal van sociologen, filosofen en theologen aan meedoen.

Woensdag 11 januari 14.00 – 15.30 uur

Zingeving in een onttoverde wereld drs. P.C. Schoonenboom Als medeoprichter van HOVO Den Haag heb ik lange tijd cursussen in het HOVO verzorgd. De titels varieerden, maar altijd was er sprake van ‘cultuursociologische en -filosofische reflectie’ op belangrijke ontwikkelingen in onze cultuur. De titels van de meest recente HOVO-cursussen spreken in dit verband voor zich: • Seizoen 2000/2001: “Wat is er toch met onze cultuur aan de hand?” • Seizoen 2002/2003: “Wereld in beweging” • Seizoen 2005/2006: “Hoe verder?” Vanaf 2007 zette ik, in samenwerking met verwante opinion leaders, mijn zoektochten voort vanuit de Haagse Bibliotheken Schilderswijk en Transvaal. Dat leidde tot twee lezingencycli: • Herfst 2007: een reeks over “Identiteit” • Herfst 2008: een reeks over “Het Nieuwe Nederland”. Alle cursussen en lezingencycli sloten aan bij de actualiteit (‘het culturele debat’), maar beoogden tevens met behulp van recente en klassieke literatuur inzicht in de diepere lagen van onze cultuur te verschaffen. De Winterlezing 2012 “Zingeving in een onttoverde wereld” sluit aan bij deze traditie.

p. 10

U kunt uitsluitend inschrijven voor de serie van drie Winterlezingen, dus niet voor een enkele lezing. De kosten voor het volgen van de gehele serie bedragen € 25. U dient zich aan te melden door middel van het inschrijvingsformulier.

In de lezing zullen de volgende invalshoeken verkend worden: • De visie van de oervader van de problematiek rond “zingeving in een onttoverde wereld”: Max Weber (1864-1920) • Zingeving en onttovering in Nederland, anno 2012: ondergang of opkomst van religie? • Humanisme en atheïsme als zingeving • Leefstijlen als zingeving • Levenskunst en zingeving • Betovering via de kunsten • Sociologisch/filosofische reflectie op “zingeving in een onttoverde wereld”. Pieter Schoonenboom was docent psychologie en sociologie aan De Haagse Hogeschool van 1972 tot 1999 en medeoprichter van HOVO Den Haag. Hij was van 1999 tot 2007 bestuursvoorzitter van Alba Theaterhuis en is sinds vijf jaar docent/begeleider van de cursus “Bildung”.

Winterlezing 2

Winterlezing 3



Tijdhorizonten: omzien en vooruitzien in verwondering

Zwaarmoedige tijden - Over de ‘depressieepidemie’ en ander hedendaags onbehagen

drs. J.H. Jaminon

drs. A.J. van den Bergh

De vakwetenschappelijke bemoeienissen met de tijd zijn de laatste halve eeuw van betekenis voor het denken over de menselijke natuur, het menselijk lot en het sociale en culturele leven. Geologie, paleontologie, evolutiebiologie en astrofysica reiken in deze periode tijdschalen aan die voorheen onbekend waren. Deze disciplines ontdekken een tijdbalk met horizonten die haast onmetelijk naar achteren en naar voren kunnen worden geschoven. Tot nu toe sondeerden wij met behulp van de geologische peilstok vooral de diepe tijd die achter ons ligt. Het is echter ook interessant om de blik naar voren te richten en te zien hoeveel diepe tijd er nog voor ons ligt.

Volgens de World Health Organization zal de psychische stoornis ‘depressie’ rond 2020 de tweede plaats innemen op de ranglijst van invaliderende ziekten. En dit zou dan gelden voor beide seksen en alle leeftijden. Dat geeft te denken. Wat is er aan de hand, wat heeft deze depressie-pandemie te beduiden? Zegt de mondiale verbreiding van het fenomeen depressie iets over de staat van onze cultuur? Is er iets er mis met deze cultuur, waardoor mensen steeds meer moeite hebben om ‘mee te komen’? Of is er slechts sprake van een hype, gevoed door hongerige farmaceutische bedrijven en hijgerige hedendaagse media? Bert van den Bergh is filosoof. Aan De Haagse Hogeschool is hij docent van de Academie voor European Studies & Communication Management. Tevens is hij lid van de kenniskring van het Lectoraat Filosofie en Beroepspraktijk.

Vincent van Gogh, Au seuil de l’éternité

Eliot Elisofon, Marcel Duchamp Descending a Staircase (1952)

Jean Jaminon is filosoof. Hij bereidt een proefschrift voor over dit onderwerp. Aan De Haagse Hogeschool werkt hij als strategisch adviseur van het College van Bestuur. Tevens is hij lid van de kenniskring van het Lectoraat Filosofie en Beroepspraktijk.

p. 11

p. 12

Cursussen

p. 13

Op Scheveningen docent: drs. M.M. Teunissen In chronologische volgorde worden de stedenbouwkundige, architectonische en cultuurhistorische ontwikkelingen van Scheveningen behandeld: vanaf het prille begin van de nederzetting van vissers tot de huidige plannen om Den Haag te profileren als wereldstad aan zee. Het zwaartepunt wordt gelegd bij de negentiende en twintigste eeuw, waarin Scheveningen stormachtige ontwikkelingen doormaakte. Vooral het huidige Scheveningen lijkt zich op het snijvlak te begeven van verleden en toekomst, van nostalgie en vergane glorie en anderzijds het dromen over morgen. Dat maakt Scheveningen tot een fenomeen met een geheel eigen identiteit. De laatste 150 jaar was Scheveningen permanent in beweging: de opkomst, bloei en teloorgang van bad, de explosieve groei van dorp gevolgd door grootscheepse saneringen en nieuwbouw, de transformatie tot Sperrgebiet tijdens de Tweede Wereldoorlog, Duindorp als interneringskamp, de wederopbouw en de radicale plannen van projectontwikkelaars in de decennia van welvaart en ten slotte de ambitieuze plannen voor de eenentwintigste eeuw, met de in uitvoering zijnde herinrichting van de boulevard als eerste zichtbaar resultaat.

Kopbebouwing Jurriaan Kokstraat. Saneringsproject van H.P. Berlage

De komende tien jaar moet Scheveningen zich ontwikkelen tot dé badplaats van Noordwest-Europa. Het toekomstig bolwerk van entertainment en recreatie moet de allure van weleer overtreffen. Binnen de vernieuwingsplannen dienen het historische en kleinschalige karakter en de geur van verse vis zoveel mogelijk bewaard te blijven.

p. 14

Veelvuldig is gesteld dat Scheveningen net als Den Haag twee gezichten heeft: bad en dorp, respectievelijk het grote geld en de vaak schrijnende armoede. Op hoofdlijnen klopt dat, maar op een kleiner schaalniveau zijn op talloze plekken ook grote verschillen om de paar strekkende meters. De verschillen gelden niet alleen voor het karakter van de gebouwde omgeving, de sfeer, maar zeker ook voor de identiteit van bewoners, bezoekers en toeristen. Verschillende culturen en subculturen dragen bij aan een kleurrijke heterogeniteit. Tijdens de cursus wordt onderzocht hoe een en ander historisch zo gegroeid is. Maandag 30 januari; 6, 13, 20 februari; 5, 12, 19, 26 maart; 2, 16 april 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 235 Werkvorm: hoorcolleges met ruimte voor discussie Studiebelasting: 10 colleges van 2 uur, enkele uren zelfstudie per week en ter afsluiting een busexcursie Literatuur: De docent verstrekt tegen kostprijs een reader. Bijzonderheden: Na afloop van deze cursus zal een busexcursie door Scheveningen plaatsvinden. De datum hiervan wordt in overleg met de deelnemers vastgesteld. De kosten zijn inbegrepen. Marcel Teunissen studeerde bouwkunde aan de TU Delft en kunstgeschiedenis aan de Universiteit Leiden. Hij is werkzaam als freelance architectuurhistoricus en organiseert architectuurexcursies in binnen- en buitenland. In 2008 verscheen van zijn hand de monografie Schoone Eenheid. De stedenbouw en architectuur van de Nieuwe Haagse School en in 2010 Welstand en Monumentenzorg in Den Haag. Een historische verkenning.

Filosofie en Kunst docent: drs. W.J.H. Noot Vanaf haar begin bij Plato (± 400 v.C.) heeft de Westerse filosofische traditie zich ertoe uitgedaagd gevonden om zich uitdrukkelijk te verhouden tot ‘de kunst’. Waarom en waar heeft dat toe geleid? Heeft het gesprek tussen filosofie en kunst beide niet onaangedaan gelaten? Is de kunst er op haar beurt toe uitgedaagd om te beantwoorden aan de aanspraak van het denken? Of kan de filosofie vanuit de aard der zaak slechts achteraf ideeën formuleren over hoe wij naar reeds gegeven kunst kunnen kijken (en luisteren)? Wat er op het spel staat op beslissende momenten in deze voortgaande dialoog tussen filosofie en kunst, vormt de inzet van deze cursus. We zullen ons daarbij niet beperken tot de historische context van deze denkers, maar uitdrukkelijk vragen naar hun betekenis voor ons en onze huidige situatie – de ‘moderne’ kunst. (Met in het najaar van 2012 de mogelijkheid van een vervolg over even zovele moderne Franse denkers.)

Deze cursus bestaat uit de volgende tien bijeenkomsten: 1. Plato en de mimèsis 2. Aristoteles en de Poëtica 3. Kant – het smaakoordeel en de esthetische ervaring 4. Hegel en ‘het einde van de kunst’ 5. Nietzsche – “De kunst is meer waard dan de waarheid” 6. Freud – kunst en vervulling 7. Benjamin en het auraverlies 8. Heidegger – dichten en denken 9. Adorno – utopie en kunst 10. Gadamer en de gebroken continuïteit van de traditie

Maandag 30 januari; 6, 13, 20 februari; 5, 12, 19, 26 maart; 2, 16 april 10.30 – 13.00 uur

Walter Benjamin

Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 215 Werkvorm: hoorcolleges met mogelijkheid tot vragen en discussie Studiebelasting: 10 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt tegen kostprijs een reader. Wijnand Noot studeerde filosofie in Leiden, met als specialisatie cultuurfilosofie. Sinds 1996 is hij als (filosofie-)docent werkzaam in het VWO, het HBO en het volwassenenonderwijs. Aan De Haagse Hogeschool doceert hij bedrijfsethiek aan ingenieurs in spe. Voor HOVO Den Haag verzorgt hij cursussen filosofie.

p. 15

Duizend jaar Europese cultuur. Een zesdelige leergang Deel 1: 1000 – 1300 Hoge Middeleeuwen docenten: drs. S.M. Burgers, drs. P.L. Kan – van Dishoeck, drs. C.M. Nigten, drs. W.J.H. Noot en dr. G. Vaartjes Deze leergang gaat begin 2012 van start met het openingsdeel over de Hoge Middeleeuwen. In het najaar van 2012 volgt deel twee, in het voorjaar van 2013 deel drie, enzovoorts tot en met het zesde en laatste deel in het najaar van 2014 over de Twintigste eeuw. De tijdvakken van de zes delen zijn: 1. 1000 – 1300 Hoge Middeleeuwen 2. 1300 – 1500 Late Middeleeuwen 3. 1500 – 1650 Vroegmoderne Tijd I 4. 1650 – 1800 Vroegmoderne Tijd II 5. 1800 – 1900 Negentiende eeuw 6. 1900 – 2000 Twintigste eeuw. Elk deel van deze leergang bestaat uit tien colleges, waarvan telkens twee colleges per vakgebied: algemene geschiedenis (Chris Nigten), kunst (Nelleke Kan – van Dishoeck), filosofie (Wijnand Noot), letterkunde (Gé Vaartjes) en muziek (Simon Burgers).

Middeleeuwse schoolklas

Miniatuur met afbeelding van de middeleeuwse standen adel, geestelijkheid en burgerij

Vijf vertrouwde docenten van HOVO Den Haag werken samen in deze nieuwe, breed opgezette leergang over de Europese cultuurgeschiedenis vanaf het jaar 1000. Elke docent behandelt voor het eigen vakgebied de belangrijkste ontwikkelingen, begrippen en opvattingen. Tegelijk maakt de multidisciplinaire benadering het mogelijk verrassende vakoverstijgende verbanden te leggen. Denk aan tijdlijnen door diverse delen van Europa of aan dwarsdoorsneden door cultuurvormen. Waardoor kreeg de Europese cultuur het laatste millennium vorm? Hoe werkt de afwisseling van continuïteit en verandering? Domineren in kunst, filosofie, letterkunde en muziek de overeenkomsten of juist de verschillen? Uiteindelijk gaan deze disciplines over hetzelfde verleden. Door duidelijke keuzes te maken brengen de docenten samenhang aan in de rijk geschakeerde en soms duizelingwekkende Europese cultuur.

p. 16

Het jaar 1000 kan worden opgevat als een waterscheiding in de geschiedenis van Europa. Verlost van eeuwenlange invallen ontwikkelen in het nieuwe millennium met name West-Europese gebieden zich dynamisch. Uit feodale kaders ontstaan centrale autoriteiten. Paus en keizer raken verwikkeld in de investituurstrijd. De bevolking groeit explosief, steden komen op, kunsten bloeien, technische vindingen stimuleren landbouw en economie, Latijns en orthodox Christendom gaan hun eigen weg, in Spanje woedt strijd tegen de Islam, buiten Europa vinden kruistochten plaats. Geestelijkheid, adel en burgerij bevorderen een kerkelijke, ridderlijke en stedelijke cultuur met veel gemeenschappelijke raakvlakken. Kenmerkende begrippen zijn onder meer kloosters, ketters, kathedralen, gilden, Romaans, Gotiek, ridders, kruistochten, hoofse liefde, troubadours, heldensagen, volkstaal, universiteiten, scholastiek en polyfonie. De docenten nemen de deelnemers in het eerste deel van deze leergang mee op een fascinerende ontdekkingsreis door drie eeuwen Europese cultuurgeschiedenis. Ter evaluatie van het eerste deel van deze nieuwe leergang zal een aparte – elfde – bijeenkomst worden gehouden. Deze evaluatie vindt vooral plaats met het oog op de voorbereiding en vormgeving van de overige cursusdelen.

Maandag 30 januari; 6, 13, 20 februari; 5, 12, 19, 26 maart; 2, 16, 23 april 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75, Den Haag Kosten: € 225 Werkvorm: hoorcolleges met gelegenheid voor vragen en discussie Studiebelasting: 11 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: Bij deze cursus hoort een syllabus, die tegen kostprijs wordt verstrekt. Bijzonderheden: De kosten van de syllabus zijn inbegrepen. De laatste bijeenkomst op 23 april staat geheel in het teken van de evaluatie van deze cursus.

Overzicht colleges 30 januari algemene geschiedenis 6 februari algemene geschiedenis 13 februari kunst 20 februari kunst 5 maart filosofie 12 maart filosofie 19 maart letterkunde 26 maart letterkunde 2 april muziek 16 april muziek 23 april evaluatie De delen van deze uitgebalanceerde leergang kunnen ook afzonderlijk worden gevolgd. Belangstellenden dienen zich steeds per deel aan te melden.

De docenten Simon Burgers (muziek) is componist. Daarnaast is hij neerlandicus en docent aan De Haagse Hogeschool. Nelleke Kan – van Dishoeck (kunst) is kunsthistoricus. Zij verzorgt cursussen, lezingen, reizen en excursies. Chris Nigten (algemene geschiedenis) is historicus. Aan De Haagse Hogeschool is hij docent European Studies en coördinator van het HOVO. Wijnand Noot (filosofie) is filosoof. Hij doceert onder meer aan De Haagse Hogeschool. Gé Vaartjes (letterkunde) is neerlandicus. Hij is docent en schreef diverse biografieën van Nederlandse letterkundigen.

p. 17

Communicatie en taal bij dieren docent: dr. E. Rivas

Kunnen chimpansees de menselijke taal leren?

In het dierenrijk vindt communicatie op allerlei manieren plaats. Op een gegeven moment in de evolutie heeft dierlijke communicatie zich ontwikkeld tot menselijke taal. De vraag die wetenschappers en filosofen altijd heeft beziggehouden, is of de mens een eenzame positie heeft als het enige wezen met taal. Vanaf begin twintigste eeuw is er veel onderzoek gedaan waarbij werd getracht dieren, met name grote mensapen, (delen van) de menselijke taal aan te leren. Daarnaast is men steeds verder gekomen in het onderzoek naar de natuurlijke communicatie van dieren.

p. 18

In deze cursus gaan we de stand van zaken behandelen op het gebied van het onderzoek naar communicatie en taal bij dieren. We bespreken de mogelijke filosofische implicaties van dit onderzoek. Zo kijken we naar de kenmerken van menselijke taal en in hoeverre deze ook te vinden zijn in de communicatie van andere dieren. We behandelen de resultaten van het taalonderzoek met grote mensapen, dolfijnen en papegaaien. Ten slotte komen theorieën over de evolutie van menselijke taal aan bod.

Overzicht colleges 1. Communicatie en menselijke taal: kenmerken en definities. Ontwikkeling taal bij kinderen. 2. Natuurlijke communicatie van dieren. Doelen en modaliteiten. De dansen van honingbijen. De alarmkreten van meerkatten en prairiehonden. 3. Natuurlijke communicatie van dieren. De zang van vogels en walvissen. 4. Natuurlijke communicatiesystemen van de grote mensapen: chimpansees, gorilla’s, orang-oetans en bonobo’s. 5. Taalonderzoek met grote mensapen. Experimenten met gesproken taal en gebarentaal. De apentaalcontroverse. 6. Recent onderzoek van de gebarende chimpansees. Het taalonderzoek met de wereldberoemde Kanzi en andere bonobo’s, waarbij door middel van lexigrammen wordt gecommuniceerd. 7. Taalonderzoek met andere dieren: dolfijnen, zeeleeuwen, de papegaai Alex. 8. Hoe is de menselijke taal mogelijk geëvolueerd? De cursus is bedoeld voor alle belangstellenden. Voorkennis op dit gebied is niet noodzakelijk. De onderwerpen zullen door middel van foto’s en filmmateriaal inzichtelijk worden gemaakt.

Maandag 30 januari; 6, 13, 20 februari; 5, 12, 19, 26 maart 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75, Den Haag Kosten: € 200 Werkvorm: hoorcolleges met gelegenheid voor vragen en discussie Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: Bij deze cursus hoort een syllabus, die tegen kostprijs wordt verstrekt. Bijzonderheden: De kosten van de syllabus zijn inbegrepen. Esteban Rivas studeerde psychologie aan de Universiteit Utrecht en filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij specialiseerde zich in de cognitie, de communicatie en het bewustzijn van dieren, en in dierenethiek. In 2003 promoveerde hij aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een onderzoek over het gebruik van gebaren door de beroemde gebarende chimpansees. Rivas heeft jaren in de Verenigde Staten gewerkt, waarbij hij ook de instituten heeft bezocht waar de gebarende gorilla’s, de gebarende orang-oetan Chantek en de met lexigrammen werkende bonobo Kanzi verder worden bestudeerd. Hij geeft nu cursussen en lezingen over de onderwerpen van zijn specialisaties. Zijn website: http://estebanrivas.wordpress.com.

p. 19

De rijke cultuur van “Armenië” docent: drs. D.M.D. Krikhaar

Ark van Noach in het Oude Testament, houtsnede van Christoffel van Sichem (Amsterdam 1666-1668, 260x205)

Armenië is het ‘Land van de Berg Ararat’, waarop volgens de overlevering Noach met zijn Ark strandde. Het huidige Armenië beslaat nog maar een fractie van het oorspronkelijke territorium, dat eens maar liefst drie meren (Van, Sevan en Urmia) en een open verbinding met de Middellandse Zee kende.

p. 20

In de tijd dat Armenië een Romeinse provincie was begint de kerstening van het land, dat in 301 als eerste ter wereld het Christendom als staatsgodsdienst aanvaardt. Een sprookjesachtige bekering van de vorst ligt hieraan ten grondslag. Het resultaat is een enorme bouwactiviteit in de vorm van grootse – nog bestaande– kerken en kloosters, die hun gelijke niet kennen.

De voertaal in Armenië was en is Armeens. In de liturgische taal werden Grieks en Perzisch gebruikt. Omdat in Armenië geen schriftelijke neerslag van de Bijbel, de liturgische teksten of preken in de eigen landstaal mogelijk was, konden de godsdiensten van de buurlanden zonder problemen ‘infiltreren’. Een eigen geschreven taal was dan ook noodzakelijk om het Christendom te laten overleven. In 405/406 openbaart zich het Armeense alfabet aan Mesrop Mashtots’, nog steeds een uniek, alleen in Armenië gebruikt letterschrift. Liturgische teksten worden in groten getale in het Armeens geschreven en verbreid. In de kloosters ontstaan belangrijke scriptoria, waar de manuscripten ook van de prachtigste illuminaties worden voorzien. En interessant voor de betrekkingen tussen Nederland en Armenië: de eerste Armeense gedrukte boeken zijn onder andere in Amsterdam van de drukpers gerold! Behalve het grote culturele belang van Armenië voor de ontwikkeling van de architectuur en de handschriften, was het land ook een belangrijke bufferzone tussen het christelijke Byzantijnse rijk, de Arabieren en de Seldsjuken, die vanaf de elfde eeuw steeds verder oprukten. Maar het land is ook een rustpunt voor de handelaren langs de zijderoute. Ook de kruisridders op weg naar het Heilige Land maken dankbaar gebruik van de gastvrijheid van de Armenen. Armeens Cilicië is in de twaalfde eeuw het machtigste land van de Levant. De invloeden van al deze culturen en volkeren zijn in de hier vrij onbekende kunst van Armenië rijkelijk vertegenwoordigd.

Dinsdag 24, 31 januari; 7, 14, 21 februari; 6 maart 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 160 Werkvorm: hoor- en werkcolleges met diapresentatie Studiebelasting: 6 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt tegen kostprijs een reader. Désirée Krikhaar studeerde kunstgeschiedenis, Oosterse theologie en liturgie en slavistiek aan de Universiteit van Nijmegen. Haar specialisatie is vroegchristelijke, Byzantijnse en Oosters-orthodoxe iconografie. Zij werkt als freelance kunsthistorica en verzorgt lezingen, cursussen en excursies naar landen met een Byzantijnse erfenis. Zij maakt deel uit van keuringscommissies van de grote antiekbeurzen in binnen- en buitenland en is samensteller en gastconservator van belangrijke ikonenexposities.

p. 21

De Beweging tegen God. De goddeloze denkers Marx, Darwin en Nietzsche en hun wereldschokkende gedachten docent: drs. J. Lagendijk Wie al wat ouder is, heeft het karakter van de zondag in de afgelopen decennia onherkenbaar zien veranderen. Vroeger een dag van rust, inkeer en kerkgang (of volgens sommigen: verveling). Tegenwoordig een dag van ontspanning, bedrijvigheid en boodschappen doen (of volgens sommigen: vervelingsbeheersing). Binnen afzienbare tijd verdwijnt ook nog de laatste zondag – de koopzondag. Dan onderscheidt de zondag zich in niets meer van een doordeweekse dag. Het verdwijnen van de zondag is één van de vele alledaagse gevolgen van een gedachte, een eeuwenoude filosofische gedachte, waarvan de uiterste consequenties nog maar nauwelijks tot ons zijn doorgedrongen. Wanneer Descartes aan het begin van de zeventiende eeuw als eerste verklaart dat de zelfbewuste mens het fundament van de kosmos

is, heeft hij er geen flauw vermoeden van, dat hij daarmee een beweging tegen God in gang zet die onherroepelijk is. Wanneer Kant aan het eind van de achttiende eeuw stelt, dat de moderne, verlichte mens zich uit zijn ‘zelfverkozen onmondigheid’ dient te bevrijden, heeft hij er volstrekt geen weet van, dat hij daarmee de dood van God aankondigt. De uiterste consequenties van de moderne verzelfstandiging (emancipatie) van de mens komen pas in de negentiende eeuw voor het eerst aan het licht – in het werk van Marx, Darwin en Nietzsche. Bij Marx, Darwin en Nietzsche is er geen sprake van modieus vrijblijvend atheïsme. Zij beseffen dat het verdwijnen van God wereldschokkend is, omdat vertrouwde, millennia oude tegenstellingen daarmee op hun kop worden gezet of langzaam vervagen: de tegenstellingen tussen mens en dier, tussen goed en kwaad, denken en doen, waarheid en leugen, hemel en aarde, oorlog en vrede, enzovoorts. Marx, Darwin en Nietzsche zien zich geconfronteerd met een immens probleem: het probleem dat de vrijheid van de mens gepaard gaat met een ongelooflijk verlies aan houvast. Hun filosofie is in de eerste plaats een poging om een oplossing te vinden voor dit probleem.

Friedrich Nietzsche

De negentiende en twintigste eeuw kennen heel wat bewegingen (-ismen) die zich direct of indirect tegen God afzetten: liberalisme, socialisme, communisme, fascisme, humanisme, feminisme, enzovoorts. Al deze bewegingen, hoe verschillend verder ook, vinden hun voedingsbodem in het denken van Marx, Darwin en Nietzsche. Deze cursus behandelt diepgaand de filosofische gedachten van Marx, Darwin en Nietzsche en hun blijvende invloed op het hedendaagse denken en doen.

p. 22

De thema’s en vragen die daarbij aan de orde komen, zijn onder meer:

• Is een moraal zonder God mogelijk? Kent Darwins dierenwereld een moraal? Wat wil het zeggen, dat wij ‘voorbij goed en kwaad’ zijn (Nietzsche)?

• Wat heeft de hedendaagse voorrang van het economisch denken (Marx) te maken met de dood van God? Is de Economie onze nieuwe God? Wie is Nietzsches Uebermensch? Is Nietzsches ‘laatste mens’ de huidige ‘boodschappenmens’?

• Onze wereld kenmerkt zich door voortdurende verandering en rusteloosheid. De moderne mens rent van de ene crisis naar de andere – voortdurend dienen zich nieuwe problemen en oplossingen aan, enzovoorts. Is de beweging tegen God uiteindelijk een doelloze beweging?

Godsdienst is de opium van het volk. De kritiek op de religie eindigt met de leer dat de mens het hoogste wezen voor de mens moet zijn. Het einde van God is het begin van de mens. Marx

• Wat is de Verlichting? Hoe is zij ontstaan (Descartes, Spinoza, Kant)? Is de Verlichting omgeslagen in een ‘moderne Verduistering’ (Nietzsches nihilisme)? Is Marx’ (en onze) economische rationaliteit een voortzetting van de rationaliteit van de Verlichting? ….. Van Verlichting tot spaarlamp?

• Gaat het verdwijnen van God hand in hand met de vooruitgang van wetenschap en techniek?

• Is Darwins evolutieleer in strijd met Gods woord? Kan men met behulp van de evolutieleer aantonen dat ‘God een misvatting’ is? Wat zou het atheïsme zijn zonder God?

• Nu er geen leven na de dood meer is, komt er – zegt Nietzsche – een enorm gewicht op ons leven te rusten: het is nu of nooit. Vanwaar dan ‘de ondraaglijke lichtheid van het (moderne) bestaan’?

• De invloed van Marx, Darwin en Nietzsche op de filosofie van de twintigste eeuw is enorm. Er is bijna geen twintigste-eeuwse filosoof (van Heidegger en Sartre tot Arendt en Dennett) die zich niet in hen verdiept heeft. Waarom zijn Marx, Darwin en Nietzsche zo onontkoombaar voor het huidige denken?

De mens is een dier. En verder niets. Darwin

God is dood. En wij zijn Zijn moordenaars. Het nihilisme staat voor de deur. Waar komt deze uiterst onherbergzame gast vandaan? Nietzsche

Dinsdag 7, 14, 21 februari; 6, 13, 20, 27 maart; 3, 17, 24 april 10.30 – 13.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 215 Werkvorm: hoor- en werkcolleges Studiebelasting: 10 colleges van 2 uur en ongeveer 2 uur zelfstudie per week Literatuur: De docent reikt tijdens de cursus teksten uit. Jan Lagendijk is docent filosofie. Hij studeerde filosofie en psychologie in Leiden en Amsterdam.

p. 23

De Vele Gezichten van Mondialisering docenten: drs. J.C.J. Peeters en dr. J.H.C. Walenkamp De eenentwintigste eeuw wordt de eeuw van de mondialisering, naar het Engelse ‘globalisation’ ook wel globalisering genoemd. Mondialisering roept gedachten op aan de snelle wereld van ICT, mondiale markten en productieketens, multinationals en drugshandel. Mondialisering heeft echter meer facetten, die ons sociale leven, ons onderwijs, onze welvaart en welzijn en onze persoonlijke levenssfeer beïnvloeden. In deze cursus worden verschillende facetten van de mondialisering behandeld: geschiedenis, demografische ontwikkelingen,

p. 24

energiegebruik, groeiende behoeften aan voedsel en water, migranten en vluchtelingen, de miljard hardnekkige armen, milieudegradatie en klimaatverandering, gewapende conflicten, slecht en zwak bestuur, cultuur, religie en identiteit, internationale misdaad en terrorisme, ontwikkelingshulp, BRIC-landen en de rol van China in de wereld van morgen, supranationaal bestuur en zwakke internationale organisaties. In deze cursus wordt u informatie geboden en wordt u uitgedaagd na te denken over de verschillende, maar in elkaar grijpende ontwikkelingen en om een gefundeerde mening te vormen.

Overzicht colleges 1) 7 februari docent: Johan Peeters De vele gezichten van mondialisering: kernthema’s in hun onderlinge samenhang De geschiedenis van mondialisering. Inleiding tot de cursus. 2) 14 februari docent: Jos Walenkamp Demografische ontwikkelingen, groeiende behoeften aan energie, voedsel en water. 3) 6 maart docent: Johan Peeters Een miljard chronisch armen, migranten, vluchtelingen. 4) 13 maart docent: Johan Peeters Mondialisering en moderne media. 5) 20 maart docent: Jos Walenkamp Oorlogen, gewapende conflicten, vrede, recht en veiligheid, (schijn)democratie, slecht bestuur. 6) 27 maart docent: Johan Peeters De invloed van mondialisering op cultuur, religie en identiteiten. 7) 17 april docent: Jos Walenkamp Ontwikkelingshulp, helpt het? 8) 24 april docent: Jos Walenkamp Wereldbestuur en de zwakte van internationale organisaties. Afsluiting

Dinsdag 7, 14 februari; 6, 13, 20, 27 maart; 17, 24 april 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 190 Werkvorm: hoorcolleges met ruimte voor vragen en discussie Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur en ongeveer 2 uur zelfstudie per week Literatuur: De volgende drie boeken worden aanbevolen: J.C.J. Peeters, Globalisering en Identiteit. Ruward 2007, Den Haag, 176 p. M. Steger, Globalization. A very short introduction. Oxford University Press 2009, 147 p. J.J.C. Voorhoeve, Negen plagen tegelijk. Hoe overleven we de toekomst? Contact 2011, Amsterdam, 367 p. De docenten Johan Peeters heeft sociologie en filosofie gestudeerd. Hij heeft aan De Haagse Hogeschool gewerkt als docent sociale professies. Hij heeft eerder een HOVO-cursus “Globalisering en Identiteit” gegeven aan de Erasmus Universiteit en aan De Haagse Hogeschool, en hij was instrumenteel in het vormgeven aan de minor “The Many Faces of Globalisation”, die aan De Haagse Hogeschool wordt gegeven vanuit het lectoraat Internationale Samenwerking. Johan Peeters is auteur van het boek Globalisering en Identiteit. Jos Walenkamp is lector Internationale Samenwerking aan De Haagse Hogeschool. Hij is bioloog, ooit gepromoveerd op de systematiek en zoögeografie van zeesterren. In de jaren tachtig was hij als docent en later decaan verbonden aan de Eduardo Mondlane Universiteit in Maputo, Mozambique. In Nigeria heeft hij voor de Europese Commissie de training en research programma’s helpen uitvoeren. Voor hij aan De Haagse Hogeschool lector werd, werkte hij bij de Nuffic als directeur Ontwikkelingssamenwerking en Kennis & Innovatie.

p. 25

De kunstgeschiedenis van de negentiende eeuw en de start van de moderne kunst docent: drs. J. Holtrop Schilders die aan het begin stonden van de moderne kunst in de negentiende eeuw, zoals Manet, Degas en Van Gogh, ervaren we nog steeds als kunstenaars van onze tijd. Niettemin is er nu een historische distantie gegroeid waardoor de negentiende eeuw meer op haar eigen merites kan worden beoordeeld. In het verleden werden grote kunstenaars als Turner, Courbet en Manet beschouwd als genieën die onafhankelijk van maatschappelijke ontwikkelingen de eerste schreden zetten op weg naar de moderne kunst. Tegenwoordig is er meer kennis van de industriële, wetenschappelijke en politieke revoluties die de condities voor artistieke productie sterk hebben beïnvloed. De kunst van de negentiende eeuw toont een divers beeld: van het strenge moralisme van het neoclassicisme rond 1800 tot de wetenschappe-

lijke kleurexperimenten van Seurat na 1885 en de art nouveau rond de eeuwwisseling. Ondanks de vernieuwingen voert de ‘academische’ kunst in de tweede helft van de eeuw nog steeds de boventoon, een waardering die pas in de volgende eeuw dramatisch zou omslaan. Technische uitvindingen zoals de fotografie en lithografie grijpen diep in en aan het eind van de eeuw zien we openlijk de toepassing van de nieuwe materialen ijzer en glas in de architectuur. De stad Parijs wordt wel eens het ‘Florence van de negentiende eeuw’ genoemd vanwege de parallel met de unieke artistieke ontwikkelingen in het vijftiende-eeuwse Florence. Deze cursus biedt een kunsthistorisch raamwerk voor de grote verscheidenheid die de schilder- en beeldhouwkunst en de architectuur van de negentiende eeuw kenmerkt, waarin de ontwikkeling van de moderne kunst de leidraad is.

Claude Monet, De kathedraal van Rouen (1891-1892)

Dinsdag 31 januari; 7, 14, 21 februari; 6, 13, 20, 27 maart; 3, 10 april 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 215 Werkvorm: hoorcolleges Studiebelasting: 10 colleges van 2 uur en enige uren zelfstudie Literatuur: De docent verstrekt tegen kostprijs ongeveer 110 kopieën. Bijzonderheden: De collegestof wordt toegelicht met behulp van veel visueel materiaal waaronder elk college filmfragmenten. Johan Holtrop is kunsthistoricus. Hij werkt(e) onder andere als tentoonstellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals het HOVO vanaf 1996.

p. 26

Van Lully tot Bizet: de geschiedenis van de Franse opera docent: drs. F.P. Jansen

Georges Bizet

Toen de opera als genre al ruim een halve eeuw oud was, deed zij vanuit Italië haar intrede in Frankrijk aan het illustere hof van Lodewijk XIV. De Zonnekoning, in zijn jonge jaren een begenadigd danser, gelastte dat in het Franse muziektheater ballet een centrale rol zou gaan spelen en men afstand nam van de Italiaanse spektakelstukken. Aldus geschiedde. En daarmee sloeg de opera in Frankrijk een geheel eigen weg in, ironisch genoeg onder aanvoering van de Italiaan Jean-Baptiste Lully. Deze eigenzinnigheid wist men de komende eeuwen vast te houden met Parijs als het onbetwiste centrum. Desondanks deden de Italiaanse opera en haar aanhangers onverminderd verwoede pogingen om het land te veroveren, wat soms lukte maar wat ook geregeld aanleiding was voor verhitte discussies in het culturele circuit. Uiteindelijk bleef de Franse opera overeind en verwierf aanzien tot ver over de landsgrenzen.

In deze vijfdelige cursus zal op deze en tal van andere aspecten van de Franse opera nader worden ingegaan. Uiteraard zullen alle grote componisten en hun belangrijkste werken vanaf circa 1650 tot aan het begin van de vorige eeuw de revue passeren. Daarbij zal nader bestudeerd worden wat nu zo typisch Frans is aan dit repertoire en wat de belangrijkste verschillen zijn met de Italiaanse opera. De cursus zal rijkelijk worden geïllustreerd met beeld- en geluidsfragmenten uit spraakmakende, internationale producties, die naderhand gedownload kunnen worden van de website van de docent.

Dinsdag 6, 13, 20, 27 maart; 3 april 15.00 – 17.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 140 Werkvorm: hoorcolleges met gelegenheid voor vragen en discussie Studiebelasting: 5 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt een literatuurlijst. Frans Jansen begon zijn loopbaan in de gezondheidszorg. In 2000 ging hij muziekwetenschap studeren aan de Universiteit Utrecht, waar hij zich specialiseerde in de muziek uit de achttiende eeuw en die van Bach in het bijzonder. Sinds zijn afstuderen combineert hij zijn werk als verpleegkundige met activiteiten als freelance muziekjournalist. Zo schrijft hij artikelen en recensies voor onder andere Klassieke Zaken, Luister en Mens & Melodie, verschijnen er programmatoelichtingen van zijn hand en geeft hij concertinleidingen. Tevens is hij docent aan diverse HOVO-instellingen in Nederland.

p. 27

De Victoriaanse Tijd en het Fin de Siècle docent: dr. J. Voogt De negentiende eeuw in Engeland is een tijd van grote verandering. In de jaren 1840 is die verandering tastbaar aanwezig. De eerste tekenen zijn er al veel eerder, maar eerst in dit decennium is men zich ervan bewust. Opvallend is dat in 1847 en 1848 - in minder dan twintig maanden - de volgende romans worden gepubliceerd: Charles Dickens, Dombey and Son; Emily Brontë, Wuthering Heights; William Makepeace Thackeray, Vanity Fair; Charlotte Brontë, Jane Eyre; Elizabeth Gaskell, Mary Barton; Benjamin Disraeli, Tancred or The New Crusade en Anne Brontë, The Tenant of Wildfell Hall.

Het is niet verbazingwekkend dat juist in deze tijd vernieuwende literatuur ontstaat in de vorm van de roman. De novel als literair genre bestaat al veel langer, maar staat (nog) niet in hoog aanzien. Dat de roman in deze tijd belangrijk wordt, heeft vooral te maken met het feit dat er meer gele-

Charles Dickens, Hard Times

J.M.W. Turner, Rain, Steam and Speed – The Great Western Railway (1844), National Gallery, Londen

De publicatie van een dergelijk aantal major achievements binnen een zo kort tijdsbestek kan niet los worden gezien van de turbulente maatschappelijke ontwikkelingen in deze periode. De bloeiperiode van de roman die hier een aanvang neemt en die tachtig jaar zal duren, komt tot stand nadat, incidenteel, uiteenlopende vormen van de roman zijn verschenen. Deze verkennende fase van de roman als literair genre heeft een aantal uitzonderlijke werken opgeleverd: Daniel Defoe, Robinson Crusoe (1719); Henry Fielding, Tom Jones (1749); Samuel Richardson, Pamela or Virtue Rewarded (1740); Jane Austen, Pride and Prejudice (1813) en Walter Scott, The Heart of Midlothian (1818).

De Engelse samenleving verandert onder invloed van de Industriële Revolutie, de democratie en de stedelijke ontwikkeling; in de jaren 1840 dringen al die veranderingen tot ieders bewustzijn door. De twaalf jaar tussen het verschijnen van de eerste roman van Charles Dickens (The Pickwick Papers, 1837) en de publicatie van het innovatieve Dombey and Son in 1848, zijn ook de jaren van het Chartisme (in essentie de eerste grote arbeidersbeweging). De allereerste industriële samenleving ter wereld komt dan in een belangrijke fase. Tegen het midden van de negentiende eeuw is Engeland het eerste land met een hoofdzakelijk stedelijke bevolking. Music-halls, Sunday newspapers, parken, musea en bibliotheken vormen nieuwe elementen in de steden van het industriële Engeland. Er komt wetgeving op het gebied van de werktijden in fabrieken en de gezondheidszorg. En op economisch gebied wordt door het opheffen van de Corn Laws [importheffingen op buitenlands graan (1815-1846)], de vrije handel bevorderd.

p. 28

Charlotte Brontë, Jane Eyre

zen wordt. (Tussen 1820 en 1860 stijgt het aantal uitgebrachte boeken van 580 tot 2600, voor het overgrote deel romans). Het lezen wordt bevorderd door de opkomst van bibliotheken. Tegelijkertijd verschijnen er meer kranten en tijdschriften. Toch vormt het aantal lezers dan nog een minderheid en dat geldt zeker voor de roman. Belangrijk voor de ontwikkeling van de roman is het feit dat Charles Dickens en anderen uit commercieel belang hun verhalen als feuilleton in tijdschriften laten verschijnen. Hierdoor neem het aantal lezers snel toe. De verklaring is dat steeds meer mensen behoefte hebben aan het soort kennis en informatie dat te vinden is in het fictieve werk van met name Charles Dickens. De romans van Dickens zijn urban novels; ze beschrijven de sociale misstanden die het gevolg zijn van de Industriële Revolutie. Thomas Hardy daarentegen situeert zijn romans in het fictieve graafschap Wessex; hij verwijst daarmee naar het roemruchte, verre verleden, toen de koningen van Engeland daar woonden en het West-Saxon het belangrijkste dialect was dat in Engeland gesproken werd. Thomas Hardy reageert tegen de veranderingen die het gevolg zijn van de Industriële Revolutie. Zoals in zijn andere romans, overheerst in Tess of the D’Urbervilles de Griekse noodlotsgedachte. Jane Eyre van Charlotte Brontë is een compositorisch gelaagde roman en is meer dan een romantisch verhaal. Het is een Bildungsroman en maakt veelvuldig gebruik van symbolisme. Jane Eyre schildert heel indringend de positie van de vrouw in de Victoriaanse periode.

Als Mark Twain in 1897 tijdens het zestigjarig regeringsjubileum van Koningin Victoria in Londen is, merkt hij op dat Engeland al tweeduizend jaar bestaat, maar dat de wereld sinds de dag dat Koningin Victoria geboren is meer veranderd is dan in alle jaren die daar in de historie van Engeland aan voorafgaan. Isabel Colegate beschrijft in The Shooting Party een essentieel deel van het leven van de landed gentry. Het verhaal speelt zich af aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Colegate schetst haarscherp de verhoudingen in de Engelse klassenmaatschappij zoals die gelden tot het begin van de twintigste eeuw, maar waarvan de eerste tekenen van verandering in deze roman zichtbaar worden. Het is een wereld die door de impact van de oorlog, die in Engeland bekend staat als The Great War, blijvend zou veranderen. We lezen en bespreken de volgende romans: week 1 en 2: Charlotte Brontë, Jane Eyre week 3 en 4: Charles Dickens, Hard Times week 5 en 6: Thomas Hardy, Tess of the D’Urbervilles week 7 en 8: Isabel Colegate, The Shooting Party Woensdag 1, 8, 15, 22 februari; 7, 14, 21, 28 maart 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 190 Werkvorm: werkcolleges met een inleiding door de docent en discussie Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur en als zelfstudie het lezen van vier romans Literatuur:. De romans kunnen in het Engels of in een Nederlandse vertaling worden gelezen. Het is raadzaam om voor aanvang van de cursus alvast een aantal hiervan te lezen. Bijzonderheden: Er wordt geen speciale voorkennis verondersteld. Jan Voogt is voormalig docent Engels aan diverse instellingen in Nederland en de VS. Voor HOVO verzorgde hij eerder een cursus over de Vietnam oorlog en over het Amerikaanse Zuiden.

p. 29

Wijncursus Spanje. De Nieuwe Wereld in de Oude Wereld docent: M.H. Jans Spanje is het land met het grootste wijnareaal ter wereld. Het kent veel inheemse druivenrassen en heeft een relatief lage opbrengst per hectare. Dat komt door het in het algemeen gesproken droge klimaat en de nog altijd traditionele wijze van bewerken van veel wijngaarden. Spanje wordt ook wel het toonbeeld van de ‘Nieuwe Wereld’ in de ‘Oude Wereld’ genoemd, vanwege die vele oude wijngaarden, maar het land produceert tegelijkertijd uiterste moderne wijnen. Er is in Spanje veel variatie in het klimaat en in de bodemgesteldheid. Dit maakt het verbouwen van bijna alle bekende internationale druivenrassen mogelijk. Spanje is de derde wijnproducent ter wereld – na Frankrijk en Italië – en scoort op de internationale markten zeer goed. Italië is de grootste wijnexporteur, maar Spanje volgt, met Frankrijk, als tweede. Voldoende redenen om een cursus te wijden aan het proeven van Spaanse wijnen. Naast de wereldwijd bekende druivenrassen komen ook heel veel wijnen van de inheemse druivenrassen aan bod. Tijdens elk werkcollege zullen zo’n zes wijnen geproefd en besproken worden. U maakt kennis met de Spaanse wijnwetgeving en de diverse inheemse druivenrassen naast de internationale druivenrassen. Ook leert u de invloed

van het klimaat, de wijnbouw en de vinificatiemethoden op een wijn te proeven en te herkennen. Er is ruim aandacht voor alle streken van Spanje, van de klassieke wijnen tot de moderne wijnen. Onderdeel van het proeven van wijnen is geuren en smaken herkennen en benoemen, hiertoe zal ook elke keer met geurenflesjes geoefend worden. Woensdag 15, 22 februari; 7, 14 maart 16.30 – 18.30 uur (zonder pauze) Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 115 Werkvorm: werkcolleges met wijnproeverij. Tijdens elke bijeenkomst worden ongeveer zes wijnen geproefd en besproken. Studiebelasting: 4 werkcolleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt een reader met onder andere afdrukken van de PowerPoint presentatie. Bijzonderheden: Het maximum aantal deelnemers is 14, minimum aantal deelnemers is 10. Aan deze cursus zijn € 35 extra kosten verbonden voor het lesmateriaal en de te proeven wijnen. Het bedrag voor de extra kosten dient bij de eerste bijeenkomst rechtstreeks aan de docent betaald te worden.

Bodegas Ysios, Rioja

Maria Jans woonde een aantal jaren in ZuidFrankrijk waar zij een deel van haar studie Wiskunde deed. Zij is werkzaam als docent aan De Haagse Hogeschool bij de opleiding Bedrijfseconomie. Zij doorliep de Wijnacademie, is vinologe en geeft professionele wijncursussen. Eerder verzorgde zij voor HOVO de cursussen “De historie van de wijncultuur en wijnen uit Frankrijk” en “Inheemse druivenrassen en eigenwijze wijnen uit Italië en Spanje”.

p. 30

Nederlandse literatuur in de achttiende en negentiende eeuw docent: drs. K. Borkus

Een parelduiker vreest den modder niet Multatuli, Idee 1209a De literatuur in het Nederland van de achttiende en het grootste deel van de negentiende eeuw komt er in de literatuurgeschiedenissen en de (contemporaine) literaire kritieken nogal bekaaid af: pruikentijd, potverteren, vergane glorie, ondergang van V.O.C. en W.I.C., middelmaat en gezapigheid, slaafse navolging van buitenlandse voorbeelden, het verlies van politieke en economische Europese macht, de ‘Jan Saliegeest’ die welig tiert: dat is het beeld dat geschetst is en soms nog bevestigd wordt van deze periode. Het lijkt wel of die twee eeuwen niets anders hebben opgeleverd dan de bekende werken Sara Burgerhart, Max Havelaar en de Camera Obscura én dat de ‘moderne Nederlandse’ literatuur pas echt begint met de Tachtigers rond 1880.

Johannes Jelgerhuis, De winkel van boekhandelaar Pieter Meijer Warnars op de Vijgendam te Amsterdam (1820), Rijksmuseum Amsterdam

Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw be-

staat er gelukkig steeds meer belangstelling voor deze boeiende periode, waarin het leven van de Nederlanders door allerlei ontdekkingen en uitvindingen maar ook door culturele en internationale, maatschappelijke ontwikkelingen (bijvoorbeeld de Franse Revolutie) grote veranderingen doormaakt. Begrippen als Verlichting, Sentimentalisme, Romantiek, Patriotisme, Realisme en Naturalisme spelen daarbij een grote rol en die vinden hun weerklank ook in de literatuur. En met een beetje speuren levert dat veel verrassende en nog steeds goed leesbare werken op. In een reeks van zes hoorcolleges wordt aan de hand van een PowerPoint presentatie met honderden foto’s met tekst- beeld- en geluidsfragmenten dieper ingegaan op stromingen, vernieuwingen, schrijvers en hun werken, met als doel grote en kleinere parels op te poetsen en die toe te voegen aan de schatkist van de Nederlandse literatuur. De reeks wordt begeleid door een syllabus met literatuurlijst en een overzicht van interessante websites.

Woensdag 21, 28 maart; 4, 11, 18, 25 april 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 160 Werkvorm: hoorcolleges met gelegenheid tot stellen van vragen Studiebelasting: 6 colleges van 2 uur Literatuur: De docent verstrekt een syllabus. Kees Borkus, Neerlandicus/literatuurhistoricus, studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en verzorgde eerder de “Introductiecursus Nederlandse literatuurgeschiedenis” voor onder meer HOVO Den Haag.

p. 31

Pelgrims op pad docent: drs. P.L. Kan – van Dishoeck

Monte de Gozo

Hoewel hij al zo’n duizend jaar bestaat, is de pelgrimsroute naar Santiago de Compostela in het noorden van Spanje hoogst actueel. Elk jaar zijn er meer wandelaars, die de uitdaging aangaan om honderden kilometers te lopen naar deze heilige

p. 32

plek, het graf van de apostel Jacobus de Meerdere. De tentoonstelling Pelgrims. Onderweg naar Santiago de Compostela in het Utrechtse Catharijneconvent geeft een veelzijdig beeld van deze tocht. Hier komt een mengeling naar voren van volhar-

den en ontberingen, van genieten en onverwachte ontmoetingen, van geloof en spiritualiteit en een prachtige rijkdom aan legenden vol wonderen. Zij komen tot uitdrukking in vele kunstwerken langs de route, maar evenzeer elders in heel Europa. Jacobus is een wijd en zijd vereerde heilige. Santiago is niet de enige bestemming voor pelgrims. Jeruzalem is van groot belang, en ook Rome, de stad waarheen de Via Francigena, de weg der wonderen voert. Minder verre tochten zijn – afhankelijk van waar men woont – te maken naar Aken en Keulen, Czstochowa, Einsiedeln of Loreto. Zij hebben allemaal een middeleeuwse oorsprong. Van later datum zijn bij voorbeeld de Wieskirche in het zuiden van Beieren of Lourdes. Wat brengt een pelgrim ertoe om zijn gewone bestaan te onderbreken en zo’n tocht te ondernemen? Tijdens de riskante reis kan er van alles gebeuren. Wat gaat er door hem heen, als hij zijn doel bereikt? Hoe staat hij daarna in het leven? Ten slotte is elk mensenleven een pelgrimstocht op zich.

Donderdag 26 januari; 2, 9 februari 10.00 – 12.30 uur

Nacho Calonge, Spanje

Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 90 Werkvorm: hoorcolleges met PowerPoint presentatie Studiebelasting: 3 colleges van 2 uur Literatuur: een syllabus met een schets van het tijdperk, de belangrijkste kunstenaars, lijsten met de getoonde afbeeldingen, een literatuuropgave en een internetgids Nelleke Kan - van Dishoeck studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit Leiden en was werkzaam in het HBO. Zij verzorgt cursussen, lezingen, rondleidingen en reizen voor diverse groepen.

p. 33

Waartoe zijn wij op aarde? docenten: ing. D. Hassanpur Golriz, prof.dr. L.M. Huijer, drs. F.T. Meester, drs. W.J.H. Noot, drs. J.C.J. Peeters, P. de Regt, drs. A. de Ruiter, drs. A. Smits, ir. M.A. Williams – Schreurs eeuwig in vrede kunnen leven? Of hebben wij nauwelijks invloed op de loop van de geschiedenis en kunnen we beter genieten van het moment zoals Khayyan ons in zijn gedichten aanraadt? Een van de manieren om het denken te scherpen is door zich te verdiepen in wat denkers vóór ons hebben uitgedacht. Wie voor het eerst klassieke filosofische teksten leest zal niet alleen verbaasd zijn over de actualiteit van sommige teksten, maar ook over het hoge niveau ervan. Dat bepaalde teksten de menselijke geschiedenis overleven, en eeuw na eeuw worden herlezen, heeft alles te maken met de hoge kwaliteit van die teksten. In deze cursus worden aan de hand van zes thema’s twaalf klassieke teksten gelezen van filosofen die elk op een eigen manier het denken over dat thema in een nieuw licht hebben gezet. In de reader die bij de cursus hoort, zijn deze

Rene Descartes

Martin Heidegger

Waartoe zijn wij hier op aarde? Een vraag die mensen zich door de eeuwen altijd hebben gesteld en waarop zeer verschillende antwoorden zijn gegeven. Misschien is het stellen van deze vraag wel wat de mens tot mens maakt en is het een consequentie van het typisch menselijke zelfbewustzijn. Maar hoe vrij zijn wij in het beantwoorden van die vraag? Volgens Freud is er een onderbewuste dat ons bewustzijn ondermijnt. Zijn wij daarom wel, zoals Sartre beweert, vrij om op onze eigen manier zin te geven aan ons leven zonder af te gaan op God of extern gebod? Of heeft Heidegger gelijk en maakt Sartre de mens daarmee tot een God? Kunnen wij daar zekere kennis over verkrijgen of moeten we genoegen nemen met bruikbare kennis? En door die bruikbare kennis telkens aan te passen als blijkt dat hij niet bruikbaar is, komen we wellicht steeds dichter bij de waarheid en bij de ideale organisatie van de maatschappij. Zouden we zo uiteindelijk oorlogen kunnen voorkomen en

p. 34

teksten door de docenten van een toelichting voorzien. Daarin wordt uitgelegd wat de actualiteit van de tekst is, wie de filosoof is die de tekst heeft geschreven en waar de tekst over gaat. De thema’s zijn: • Over het bestaan – Heidegger en Sartre • Over zelfbewustzijn – Hegel en Freud • Over kennis – Descartes en Popper • Over oorlog en vrede – Hobbes en Machiavelli • Over het moment – Benjamin en Khayyan • Over het echte leven – Zhang Ze en Lotus Sutra

Jean Paul Sartre

Een goede manier om het denken te trainen is door aandachtig te lezen. Vaak zijn we geneigd om een tekst al met een mening in ons achterhoofd te lezen. Dat belemmert ons echter om een tekst ook echt goed te lezen. Willen we een gedachte goed begrijpen dan is het van belang om na een eerste snelle lezing, een tekst langzaam te lezen: Wat zegt de schrijver precies? Kun je zijn of haar gedachte in eigen woorden samenvatten? Stel dat iemand je zou vragen om de tekst te verdedigen, welke argumenten zou je dan gebruiken?

Donderdag 9, 16, 23 februari; 8, 15, 22, 29 maart; 5, 12, 19, 26 april; 10 mei 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 270 Werkvorm: Elk college bestaat uit twee delen. Het eerste deel is een hoorcollege over de achtergrond van de tekst en de filosoof. Het tweede gedeelte is een werkcollege: een gezamenlijke ‘close reading’ van de tekst en discussie over de actualiteit ervan. Daarvoor is het ook van belang dat de studenten de tekst die behandeld gaat worden van te voren steeds aandachtig lezen. Studiebelasting: 12 colleges van tweemaal 2 uur en 2 tot 3 uur zelfstudie per week. Literatuur: Bij deze cursus hoort een reader, die tegen kostprijs wordt verstrekt. De reader bevat 12 primaire teksten van filosofen plus uitleg bij de tekst. Bijzonderheden: Het maximum aantal is 15 deelnemers. De kosten van de reader zijn inbegrepen. De docenten Alle docenten zijn werkzaam aan De Haagse Hogeschool. Marli Huijer (filosoof en arts) en Frank Meester (schrijver, filosoof) begeleiden de colleges. Marli Huijer werkt als lector Filosofie en Beroepspraktijk aan De Haagse Hogeschool en als Civis Mundi hoogleraar Filosofie van Cultuur, Politiek en Religie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Frank Meester werkt als assistent lector Filosofie en Beroepspraktijk aan De Haagse Hogeschool. De hoor- en werkcolleges zijn georganiseerd door het Lectoraat Filosofie en Beroepspraktijk.

p. 35

Geschiedenis van het Klassieke Rome. Een vierdelige cursus Deel 2: Koningstijd en Republiek (754 – 29 voor Christus), II docent: drs. E. Kröner – Tamboezer Romes vroegste geschiedenis is een rijke bron van verhalen waarin het ‘goddelijke’ en het ‘menselijke’ door elkaar lopen – dat daarin de zuivere waarheid niet meer te achterhalen is, vindt de geschiedschrijver Livius (Vanaf de Stichting van de Stad, eerste eeuw voor Christus) niet zo belangrijk: als de morele inhoud van deze verhalen maar tot lering kan strekken, hebben ze een belangrijke functie. Een zo groot volk als het Romeinse mag zijn begin wel bij de goden zoeken! Die eerste periode (754 – 510 v.Chr.), toen Rome door koningen geregeerd werd, kennen we dus vooral uit ‘sterke’ verhalen: iedereen weet bijvoorbeeld wel dat de tweeling Romulus en Remus door een wolvin is gezoogd. Dat de jongens daardoor heel sterk werden en een stad stichtten die voorbestemd was om de wereld te veroveren, zal dan niet verbazen!

links Scipio Africanus en rechts Hannibal

Na het verdrijven van de laatste koning werd de staatsvorm die van een ‘Republiek’; nooit meer

p. 36

wilden de Romeinen de onderdanen zijn van een koning. Ze waren zeer trots op hun recht om hun eigen staat te besturen. De hoge functionarissen waren even bekwaam in het civiele bestuur als in het oorlogvoeren; Rome ging daar gestaag mee door tot het aan het eind van de eerste eeuw voor Christus een gebied beheerste waar Frankrijk, Spanje, Noord-Afrika, het Midden-Oosten en Griekenland toe behoorden. Toen kwam er een einde aan de ‘Republiek’: de macht kwam na harde strijd in handen van één man: Octavianus/Augustus. Dat was het begin van de ‘Keizertijd’, die in WestEuropa nog tot 476 zou duren. Aangezien de docente de uitgebreide geschiedenis van het klassieke Rome met enige diepgang en levendigheid wil behandelen, is gekozen voor de opzet van een vierdelige cursus. De geschiedenis van het oude Rome valt uiteen in twee periodes: enerzijds de Koningstijd en de Republiek en ander-

zijds de Keizertijd. Per cursusjaar wordt een periode behandeld in twee delen, per semester een deel. In het najaar van 2011 is deel 1 (Koningstijd/Republiek, I) afgesloten. In het voorjaar van 2012 staat deel 2 (Koningstijd/Republiek, II) op het programma. In het cursusjaar 2012-2013 volgen twee delen over de Keizertijd. De vier delen van deze cursus bieden samen een overzicht van de geschiedenis van het klassieke Rome. Tegelijk vormt elk deel een afgebakende eenheid, zodat men er ook voor kan kiezen een afzonderlijk deel te volgen. In het voorjaar van 2012 worden in deel 2 (Koningstijd/Republiek, II) de volgende onderwerpen behandeld: de oorlogen met Carthago toen Hannibal Rome bijna op de knieën dwong (derde eeuw v.Chr.); het contact met de Griekse wereld en de grote invloed daarvan op het culturele leven in Rome; het optreden van Tiberius en Gaius Gracchus (133 en 123 v.Chr.); de poging tot staatsgreep door Catilina en Cicero’s optreden daartegen (63 v.Chr.); de machtsstrijd tussen Caesar en Pompeius en daarna Octavianus en Marcus Antonius (periode van burgeroorlogen, eerste eeuw v.Chr.).

Donderdag 9, 16, 23 februari; 8, 15, 22, 29 maart; 5 april 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 190 Werkvorm: hoor- en werkcolleges Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: De cursisten wordt gevraagd Sinds de Stichting van de Stad van Livius aan te schaffen (vertaling H. van Rooijen-Dijkman en F.H. van Katwijk-Knapp, Athenaeum - Polak & Van Gennep 2010, paperback, € 7,95). Men kan overigens ook voor een andere uitgave kiezen. Verder verstrekt de docente tegen kostprijs (€ 5 à 10) een reader met andere relevante teksten. Bijzonderheden: Kennis van het Latijn is niet nodig; de teksten worden in vertaling gelezen. Elsbeth Kröner – Tamboezer studeerde Klassieke Letteren aan de Universiteit Leiden en was lerares Oude Talen aan het Rijnlands Lyceum te Wassenaar.

links Pompeius en rechts Caesar

Bij de bespreking van deze onderwerpen zal de docente ingaan op de eisen die de antieke schrijvers aan geschiedschrijving stelden, en zoveel mogelijk gebruik maken van de beschikbare bronnen, bijvoorbeeld Livius, Vanaf de Stichting van de Stad; Sallustius, De Samenzwering van Catilina; Cicero, Redevoeringen tegen Catilina en Brieven; Caesar,

De Oorlog in Gallië en De Burgeroorlog. De lessen zullen gedeeltelijk ‘geschiedenisles’, gedeeltelijk ‘literatuurles’ zijn. Het geheel zal worden geïllustreerd met afbeeldingen uit de Oudheid en de latere Europese kunst.

p. 37

Het Nederlandse boek door de eeuwen heen docenten: P.A. van Capelleveen, drs. M.T.G.E. van Delft, dr. A.M.Th. Leerintveld en drs. E.T. van der Vlist

Aan bod komen: 1. “Middeleeuwse handschriften” door Ed van der Vlist In dit college komen de Middeleeuwen wel heel dichtbij. Aan de hand van originele voorbeelden wordt uitgelegd en getoond welke boeken er voor wie zijn geschreven. Boeken voor kerkelijk gebruik komen op tafel, maar ook prachtwerken die voor vorsten werden vervaardigd. Ook zal aandacht geschonken worden aan de boeken voor leken, met name de getijdenboeken. 2. “Vroege drukken uit de vijftiende eeuw” door Marieke van Delft Halverwege de vijftiende eeuw deed Johannes Gutenberg zijn belangrijke vinding: de boekdrukkunst. In deze bijeenkomst wordt ingegaan op de uitvinding van de boekdrukkunst. Wat was de essentie? Wat waren de gevolgen? Aan de hand van bijzondere incunabelen (boeken gedrukt tussen 1450 en 1501) wordt getoond wat de kenmerken zijn van die vroege drukken en wat voor onderzoek ernaar gedaan is. 3. “Moderne handschriften” door Ad Leerintveld “Modern” noemen we die handschriften die zijn ontstaan na 1550. De boekdrukkunst bestond toen al een eeuw, maar toch bleef het handschrift populair. De brief, het reisverslag, het album amicorum, het dagboek, zijn tot op de dag van vandaag blijven bestaan. Maar ook handgeschreven en getypte teksten, al dan niet bestemd om gedrukt te worden

p. 38

(kopij-handschriften), zijn in de KB-collectie opgenomen. Deze grote verscheidenheid aan handschriftelijk materiaal is het onderwerp van dit college. 4. “De gouden eeuw van het gedrukte boek” door Marieke van Delft Tot aan 1800 vond de productie van gedrukte boeken vrijwel uitsluitend handmatig plaats. Toch werden er heel wat boeken gedrukt, zeker in Nederland. In dit college wordt de geschiedenis van het boek in Nederland aan de hand van bijzondere boeken uit de zestiende tot en met de achttiende eeuw uit de doeken gedaan. Er wordt ingegaan op de techniek, drukkers en boekhandelaren, verboden boeken, ‘het Hollandse wonder’ en prachtwerken.

Getijdenboek gedrukt door Wolfgang Hopyl, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

De Koninklijke Bibliotheek (KB) te Den Haag biedt in een reeks van zes colleges een verrassend overzicht van het Nederlandse boek door de eeuwen heen. Aan de hand van bijzondere stukken uit de KB-collecties maken conservatoren de geschiedenis van het Nederlandse boek zichtbaar. De stukken komen hierbij echt op tafel.

5. “Massaproductie en private presses, 1850-1950” door Paul van Capelleveen De industrialisatie had grote invloed op het gedrukte boek. Productiewijzen veranderden het uiterlijk van het boek en de manier van distributie. Onder invloed van de Arts and Crafts-beweging kwam de ‘boek-kunst’ tot bloei en tegen 1950 was een nieuwe standaard van boektypografie bereikt. In dit college wordt aandacht geschonken aan goedkope boeken, gelithografeerde boeken, tijdschriften, private press-boeken en het modernisme (onder andere De Stijl).

Donderdag 8, 15, 22, 29 maart; 5, 12 april 10.30 – 12.30 uur Locatie: Koninklijke Bibliotheek, Prins WillemAlexanderhof 5, Den Haag Kosten: € 160 Werkvorm: hoor- en kijkcolleges met de mogelijkheid tot vragenstellen Studiebelasting: 6 colleges van 2 uur Literatuur: Cursisten kunnen ter voorbereiding op de colleges kennisnemen van: • Ed van der Vlist, Schitterende schatten. Verluchte handschriften in de Koninklijke Bibliotheek. Amersfoort/Brugge, Bekking & Blitz Uitgevers, 2011. • Honderd hoogtepunten uit de Koninklijke Bibliotheek. Zwolle, Waanders Uitgevers, 1994. Ook digitaal beschikbaar via de website van de KB: http://www.kb.nl/ galerie/100hoogtepunten/index.html • Bibliopolis. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Website: http://www.bibliopolis.nl/ Ook in boekvorm uitgebracht door Waanders Uitgevers te Zwolle in 2003. • Clemens de Wolf en Paul van Capelleveen, ‘De opkomst van de private press’, in: Het ideale boek: honderd jaar private press in Nederland,1910-2010. Nijmegen 2010, p. 19-43. Alle publicaties te bestellen zijn via de webwinkel van de KB: http://webwinkel.kb.nl/ Bijzonderheden: Deelnemers aan deze college-

6. “Van lood naar i-pad; het moderne boek vanaf 1950” door Paul van Capelleveen In dit laatste college van deze reeks wordt besproken en getoond hoe de typografie zich na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde. Het lood van de zetterij maakt plaats voor offset en digitale ontwerppraktijken. De gevolgen voor het uiterlijk van het boek – het verlies van drukkwaliteit, de winst van het digitale – worden getoond aan de hand van voorbeelden: onder andere populaire series, encyclopedieën, best verzorgde boeken, stencils, printing on demand, interactieve kinderboeken, i-pad.

reeks ontvangen voor € 7,50 een jaarpas van de Koninklijke Bibliotheek (50 % korting, studententarief). Ook wordt de cursisten een rondleiding door de KB aangeboden. Wegens de kwetsbaarheid en de kostbaarheid van de originele stukken is de maximale groepsgrootte bepaald op 15 personen. De docenten Ed van der Vlist is historicus. Hij is conservator middeleeuwse handschriften bij de KB. Hij publiceerde onder meer over middeleeuwse (boek) geschiedenis en over de geschiedenis van Leiden. Marieke van Delft studeerde geschiedenis en boekwetenschap in Leiden en Amsterdam. Zij is bij de KB conservator oude drukken en redacteur-coördinator van Bibliopolis. Zij publiceert over allerlei aspecten van het gedrukte boek in Nederland in verschillende eeuwen. Ad Leerintveld is conservator na-middeleeuwse handschriften bij de KB. Hij studeerde historische Nederlandse letterkunde en boekwetenschap. Hij publiceert over zeventiende-eeuwse literaire en boekhistorische zaken met name betreffende Constantijn Huygens. Paul van Capelleveen is boekhistoricus en als conservator bij de KB verantwoordelijk voor het moderne boek. Zijn laatste publicatie is Het ideale boek: honderd jaar private press in Nederland,1910-2010. Nijmegen 2010.

p. 39

Van mythologie naar filosofie docent: drs. P. Franso

“Homerus verdient het van de concoursen verdreven en afgeranseld te worden ...” Heraclitus

Johann Morseelse, Heraclitus (c. 1660) Art Institute of Chicago

Als Thales in 585 voor Christus een zonsverduistering voorspelt die uitkomt, is het gedaan met de mythologie. Waren eerst de goden debet aan de natuurverschijnselen, nu begint men in te zien dat de natuur is zoals die is. Met Thales begint de

p. 40

filosofie. Filosofie (klassiek Grieks) betekent liefde voor de wijsheid. Niet in de zin van de wijsheid in pacht hebben, maar van de wijsheid hoogachten. In deze cursus maakt u kennis met de filosofie van de oudheid (ca. 600 – 200 v. Chr.), een reactie daarop van de middeleeuwse filosofen Avicenna, Averroes, Thomas van Aquino en Willem van Ockham (ca. 1100 – 1400) en van de Renaissancefilosoof Pico della Mirandola (vijftiende eeuw).

Evenals Thales was Heraclitus een natuurfilosoof, bekend van de uitspraak dat alles in beweging is (pantha rei). Waar Heraclitus de filosoof van het worden is, is Parmenides de filosoof van het Zijn(de). Het werkwoord worden was voor Parmenides zoiets als vloeken in de kerk, aldus Luciano de Crescenzo. Met zijn introductie van het Zijn als enige waarheid c.q. werkelijkheid, wordt de ontologie (zijnsleer) onderdeel van de filosofie. Met Socrates begint de omwenteling van de filosofie. Niet langer staat de algemene natuur centraal in de filosofie, maar de natuur van de mens. Wat de ethiek betreft echter, is Socrates meer geïnteresseerd in de betekenis van een begrip als goed, mooi, e.d. Als filosoof van de ironie stelde hij vragen, waarop hij een juist en precies geformuleerd antwoord verlangde. Uit het antwoord ontstond weer een nieuwe vraag. Wie eerst zeker was van zijn antwoord, kwam tot het besef dat zijn oorspronkelijke mening niet de juiste was. Plato borduurt met zijn theorie over de ideeën (entiteiten) verder op de ontologie van Parmenides. Kennis van de ideeën is de enige ware kennis, omdat die gerelateerd is aan het onveranderlijke zijn. Daartegenover staat de mening, kennis gerelateerd aan dat wat voortdurend verandert. Ook Aristoteles maakt in zijn epistemologie (kennisleer) onderscheid tussen het hebben van een mening en kennis. Van ideeën moest hij echter niets hebben. Ideeën waren naar zijn mening niets anders dan vormen. De deugdethiek van Aristoteles is een ethiek van het midden, gericht op het vermijden van uitersten. Komende bij de filosofie van Epicurus leren we wat te doen en te laten om gelukkig te zijn. Geluk in de zin van: tel je zegeningen en verlang niet naar het onmogelijke. Voor de Stoa was leven zonder meer niet genoeg, het moest ook zin hebben. Bekende uitspraak van de Stoa is dat de mens moest leven in overeenstemming met de natuur. Zowel de ethiek van Epicurus als die van de Stoa borduurt verder op de deugdenleer, aangereikt door Aristoteles.

Via Arabische filosofen en wetenschappers maakte men in het Westen kennis met de filosofie van Plato en Aristoteles. Bekende Arabische filosofen zijn Avicenna en Averroes. Thomas van Aquino baseerde zijn zijnsmetafysica op die van Avicenna. Om aan te geven dat je niet te veel woorden moet gebruiken om iets duidelijk te maken verwijst menigeen naar het scheermes van Willem van Ockham. In De naam van de roos van Umberto Eco speelt hij een centrale rol in de discussie over het armoedebeginsel. Tot slot het mensbeeld van de Renaissancefilosoof Pico della Mirandola. In zijn Rede over de menselijke waardigheid presenteert hij de vrije mens, die zijn lot in eigen handen neemt. Terug naar de Oudheid is het devies, de grote klassieke denkers, onder wie Plato, in plaats van de middeleeuwse betweters. Vanaf die tijd staan de Middeleeuwen bekend als een duistere periode, een tijd van stilstand wat het denken betreft.

Donderdag 2, 9, 16, 23 februari; 8, 15, 22, 29 maart; 5, 12 april 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 215 Werkvorm: hoor- en werkcolleges Studiebelasting: 10 colleges van 2 uur en 2 uur zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt tijdens het eerste college een syllabus tegen betaling van € 5. Paula Franso heeft filosofie en theologie gestudeerd aan de Universiteit Utrecht en verzorgt cursussen.

p. 41

Leeskring HOVO Den Haag: vijf hedendaagse Italiaanse schrijvers, vertaald en verfilmd docent: S. Onel Italië staat volop in de belangstelling. Vakanties in Italië, Italiaans eten, Italiaanse kleding, Italiaans design: alom wordt Italië beschouwd als toonaangevend, als het land dat weet hoe het moet. Hoe zit het met de Italiaanse literatuur? Is die ook zo populair in Nederland? Het antwoord luidt: ja!

In deze cursus lezen we – vertaalde – romans van vijf bekende hedendaagse Italiaanse auteurs: Paolo Giordano, Niccolò Ammaniti, Margaret Mazzantini, Sandro Veronesi en Alessandro Baricco.

De laatste jaren verschijnen in Nederland veel vertalingen van Italiaanse literatuur, soms zelfs nog eerder dan de originele versie in Italië. Wat is de verklaring van die populariteit? Hebben Italiaanse boeken iets speciaals wat ze voor Nederlandse lezers aantrekkelijk maakt?

Van de vijf te lezen boeken zijn er vier verfilmd. Het vergelijken van een film met het boek waarop deze is gebaseerd, kan tot verrassende inzichten leiden. Daarom – en opdat de cursisten voldoende tijd hebben om de boeken te lezen – wordt in drie cursusbijeenkomsten, in de week na de bespreking van het betreffende boek, een film vertoond en besproken.

Deze en andere vragen komen aan bod in de HOVO Leeskring voorjaar 2012.

Het programma is als volgt samengesteld: Na de introductie bespreken we als eerste roman De eenzaamheid van de priemgetallen (La solitudine dei numeri primi, 2008), de debuutroman van Paolo Giordano. Van dit boek zijn in Nederland inmiddels meer dan 250.000 exemplaren verkocht. Daarom vormt het een geschikt beginpunt van deze cursus over moderne Italiaanse literatuur, ook, of juist, als veel cursisten het boek al kennen. (De film op basis van dit boek acht de docent niet geschikt voor vertoning.) In de tweede week komt de productieve schrijver Niccolò Ammaniti aan de beurt, met Ik ben niet bang (Io non ho paura, 2001). Aanbevolen wordt hiernaast zijn novelle Jij en Ik (Io e te, 2010) te lezen ter vergelijking. In week drie wordt dan de film Io non ho paura vertoond. In cursusweek vier en vijf krijgt de schrijfster Margaret Mazzantini alle aandacht: we lezen haar roman Ga niet weg (Non ti muovere, 2001) en bekijken de film naar het boek met dezelfde titel.

p. 42

In de zesde en zevende bijeenkomst richten we ons op de zeer bekende schrijver Sandro Veronesi. We bespreken diens dikke roman Kalme chaos (Caos calmo, 2005) en kijken naar de film met dezelfde titel.

De deelnemers dienen het boek voor de bespreking gelezen te hebben en dit mee te nemen naar de bijeenkomst. Alle te bespreken boeken zijn goed verkrijgbaar, onder andere tweedehands via www.boekwinkeltjes.nl.

In de laatste bijeenkomst komt de ‘moeilijkste’ schrijver aan de beurt: Alessandro Baricco. Uit zijn werk lezen we Emmaüs (Emmaus, 2009). Baricco is in Nederland al langer bekend door zijn kleine roman Zijde (Seta, 1996). Uiteraard kunnen enthousiaste cursisten dit boekje naast Emmaüs lezen, wederom ter vergelijking. (N.B. Op basis van Seta/ Zijde is de film Silk gemaakt.)

De Italiaans gesproken films hebben Nederlandse ondertiteling.

Zoals bij iedere leeskring staat uiteraard ook hier het plezier van het lezen centraal. Daarnaast vergt lezen inzet om het boek te doorgronden en de bereidheid open te staan voor de denkbeelden die het boek te bieden heeft. In een leeskring kunnen de deelnemers bovendien hun eigen visie op het boek toetsen aan die van anderen. Aldus wordt het eigen inzicht verdiept en verbreed, wat het leesplezier weer ten goede komt. Verdere leerdoelen zijn het verwerven van kennis omtrent de cultuurhistorische context en het vormen van een oordeel over thema en motieven; over structuur en stijl; over kwaliteit en betekenis van het boek.

Kort overzicht: 1. Introductie plus boek De eenzaamheid van de priemgetallen 2. Boek Ik ben niet bang (naar keuze + boek Jij en ik) 3. Film Io no ho paura 4. Boek Ga niet weg 5. Film Non ti muovere 6. Boek Kalme chaos 7. Film Caos calmo 8. Boek Emmaüs

Donderdag 9, 16, 23 februari; 8, 15, 29 maart; 12, 19 april 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 190 Werkvorm: werkcollege en discussie Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur, het vooraf lezen van de opgegeven boeken en het formuleren van een eigen oordeel. Literatuur: de genoemde boeken. De cursisten zijn uiteraard vrij zelf secundaire literatuur te lezen. Bijzonderheden: Het maximum aantal deelnemers is 15. De duur van de films is 105 (week 3), 121 (week 5) en 112 minuten (week 7). Susanne Onel is neerlandica. Tot september 2009 was zij als docent Nederlands en Taalbeheersing verbonden aan De Haagse Hogeschool, opleiding European Studies. Zij is redactielid van twee literaire tijdschriften.

p. 43

Het gebeurde in Parijs … of het literaire Parijs docent: drs. A.H. van Zandwijk Sinds lang spreekt Parijs tot de verbeelding van schrijvers en cineasten, al wordt de stad pas vanaf de negentiende eeuw in de literatuur uitvoerig beschreven. Victor Hugo beschrijft het Île de la Cité gezien vanaf de Notre-Dame als de wieg van Parijs en wandelt door de volkswijken in Les Misérables. Balzac doorkruist Parijs op zoek naar materiaal voor zijn omvangrijke Comédie Humaine, waarin hij een uitvoerig beeld schetst van het moderne leven in deze grote stad, waar geld, invloed en mode meer garant staan voor succes dan talent. Baudelaire is de eerste moderne flaneur van de grote stad, die zijn melancholie dichterlijk verwoordt in Les Fleurs du Mal en Spleen de Paris. De surrealisten en de nieuwe generatie schrijvers verkennen het nachtelijke, geheimzinnige Parijs en onthullen ons het leven in minder bekende stadsdelen.

p. 44

Daarnaast vormt Parijs het decor voor talrijke literaire evenementen en debatten over literatuur en filosofie, zoals de boeiende tentoonstelling over Gallimard liet zien. Het literaire Parijs dat wij verkennen omvat de volgende thema’s: • Het veranderende Parijs voor en na Haussmann en bij Emile Zola • Het ondergrondse Parijs tijdens de Occupation (de bezetting) • Paris Saint-Germain van de existentialisten, van Perec, van Gallimard • Het poëtische Parijs met hedendaagse dichters die zich door Baudelaire laten inspireren • Het Parijs gezien door de ogen van cineasten

Programma: 1. Introductie met een terugblik op het veranderende Parijs zoals waargenomen, verdicht en bezongen in de Franse literatuur. 2. Le Ventre de Paris van Emile Zola* / een gastoptreden door een kunsthistorica over het Parijs voor en na Haussmann. 3. Het ondergrondse Parijs tijdens de Tweede Wereldoorlog met getuigenissen van Simone de Beauvoir (Les mandarins) en uit het Dagboek van Hélène Berr, de film Le dernier métro van Truffaut. 4. De bezetting van binnenuit bekeken: Dora Brüder van Patrick Modiano* en de film Lacombe Lucien. 5. Parijs jaren ’60 en ’70: Saint-Germain van de existentialisten met de literaire wereld van Gallimard en met Le réprouvé van Mikaël Hirsch. Het Parijs van het verlangen: Les choses van Georges Perec*. 6. Het Parijs van de dichters met een compilatie van: ‘petits poèmes en prose’ uit de Spleen de Paris van Baudelaire, prozagedichten van Jacques Réda (Les ruines de Paris), en Roubaud (‘La forme d’une ville change plus vite, hélas, que le cœur des humains’). Deze worden tijdens de eerste bijeenkomst uitgereikt. 7. Parijs door de ogen van cineasten: ieder schept zijn eigen Parijs. Wat is uw favoriete Parijs (wandeling, stadswijk, uitzicht, …)? 8. Afsluiting met een film naar keuze over Parijs, met introductie en korte bespreking. * Graag deze titels lezen, die alle beschikbaar zijn in een Nederlandse vertaling. De boeken zijn onder andere verkrijgbaar bij www.boekwinkeltjes.nl, www.bol.com of www. amazon.fr.

Vrijdag 27 januari; 3, 10, 17, 24 februari; 9, 16, 23 maart 10.00 – 12.30 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 190 Werkvorm: hoor- en werkcolleges. De colleges vinden plaats in het Nederlands. Ook worden filmscènes vertoond. Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur en enige uren zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt kopieën tegen kostprijs en per e-mail. Verder lezen de cursisten de vet vermelde boeken van Zola (college 2), Modiano (college 4) en Perec (college 5). Bijzonderheden: Alle teksten worden in het Nederlands besproken en de vet vermelde boeken zijn in een Nederlandse vertaling verkrijgbaar. Aanbevolen wordt te beschikken over een passieve kennis van het Frans, aangezien enkele passages in het Frans worden voorgelezen (en vervolgens vertaald). Anja-Hélène van Zandwijk is gastdocente Franstalige literatuur, in het bijzonder Afrikaanse literatuur en dramaturgie, bij de Alliance Française en op hogescholen en universiteiten.

p. 45

De grote vragen van de kosmos docent: ir. W.M.H. Lintsen Het moderne verhaal van de kosmos is volop in ontwikkeling. We weten veel, maar nog lang niet alles. We weten hoe oud de kosmos is: 13,7 miljard jaar! En we weten waaruit de kosmos is samengesteld: 4% gewone materie, 22% donkere materie en 74 % donkere energie. We weten dit, omdat we beschikken over een ‘babyfoto’ van het heelal. Deze foto werd voor het eerst genomen in 1965 door twee radioastronomen. Sindsdien is de babyfoto steeds scherper geworden, met als resultaat een steeds nauwkeuriger kennis over het vroege heelal. Maar de foto kan nog scherper! Eind 2012 (begin 2013) komen de resultaten van de Planck satelliet vrij en dan zullen we mogelijk weten hoe de big bang (de inflatie van het heelal) precies in zijn werk is gegaan.

Kortom, het zijn spannende tijden voor de kosmologie. Maar wordt nu ook het raadsel van de kosmos opgelost? Zullen we het ooit (kunnen) oplossen? Daarover gaat deze cursus. De eerste drie bijeenkomsten zijn gewijd aan de structuur en dynamiek van de kosmos. Het gaat om basiskennis die op een toegankelijke manier (zonder formules) zal worden gepresenteerd. Vervolgens pakken we de grote vragen aan:

• Waarom bestaat er überhaupt een kosmos? • Hoe komt het dat het heelal zo ontzettend nauwkeurig is ‘afgesteld’?

• Waarom zijn de natuurwetten precies goed voor het ontstaan van leven? Het zijn vragen die horen bij een verrassende wisselwerking tussen wetenschap en filosofie, tussen kennis en reflectie.

Vrijdag 3, 10, 17, 24 februari; 9, 16 maart 13.30 – 16.00 uur Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 160 Werkvorm: 5 hoorcolleges en een afsluitende open discussiebijeenkomst Studiebelasting: 6 colleges van 2 uur Literatuur: Paul Davies, Perfect universum. Waarom er leven is op aarde, Spectrum 2007, ISBN 9789027455277, € 29,95. Wim Lintsen is ingenieur en gebruikt deze achtergrond voor een heldere en exacte analyse van complexe filosofische vraagstukken. Hij geeft cursussen aan verschillende HOVO’s.

p. 46

De Geschiedenis van de Archeologie, Prehistorie en Geologie docent: dr. T.J.A. Reijers Driedaagse cursus Deze cursus richt zich op Europa, met uitzondering van de bespreking van de vondst van onze landgenoot Eugène Dubois in Nederlands OostIndië. Naarmate er meer menselijke skeletresten en (on)gepolijste werktuigen van steen werden gevonden werd het mogelijk ze te classificeren. Er wordt speciale aandacht gegeven aan Europese voorhistorische kunst, een deel waarvan we zullen zien op een excursie in Noord-Spanje. Ook wordt kort stilgestaan bij de chronologische rangschikking van menselijke culturen uit het Meso- en Neolithicum. Dan volgen conclusies. De cursus beoogt een overzicht te geven over de raakvlakken in de ontwikkeling van drie typische ‘Verlichtingswetenschappen’ die een rol hebben gespeeld bij het reconstrueren van de ontwikkeling van de Europese mens. Deze cursus biedt een unieke kans om deze drie ‘exotische’ wetenschappen in hun samenhang te leren zien.

Bizons Altamira

Geologie, prehistorie en archeologie zijn wat exotische wetenschappen. Zou dat zo zijn omdat juist deze wetenschappen ons mensbeeld in tijd en ruimte zo ingrijpend hebben bijgesteld? Bij het beantwoorden van die vraag worden ook onze (on)zekerheden door de eeuwen heen besproken. Het denken over tijd en ons wereldbeeld evolueerde. Vroege archeologische en prehistorische vondsten en waarnemingen speelden een rol vanaf de Verlichting. Toen werd ook de paleoantropologie belangrijk, zeker nadat menselijke fossielen waren gevonden. Wat waren dat voor mensen? Preadamiten? Konden zulke ‘vroege mensen’ begrepen worden door etnografische vergelijkingen met huidige primitieve mensen? Het besef groeide dat Neanderthalers dicht bij ons staan, maar de Cro Magnon mensen (homo sapiens) nog dichter.

p. 47

Programma driedaagse cursus Dinsdag 24 april 09.30 – 10.30 Inleiding: Zekerheden de mens ontnomen 10.30 – 10.45 Koffiepauze 10.45 – 12.00 Ontwikkeling van het denken over de mens op aarde 12.00 – 13.00 Lunchpauze 13.00 – 14.30 Archeologie en prehistorisch onderzoek 14.30 – 14.45 Theepauze 14.45 – 16.30 Archeologie en prehistorisch onderzoek (slot) Paleoantropologie tot het midden van de 19de eeuw: etnografisch historische vraagstukken over vroege mensen Woensdag 25 april 09.30 – 10.30 Paleoantropologie vanaf het midden van de 19de eeuw: vroege en late Neanderthalers 10.30 – 10.45 Koffiepauze 10.45 – 12.00 Paleoantropologie vanaf het midden van de 19de eeuw: stenen werktuigen en Homo sapiens 12.00 – 13.00 Lunchpauze 13.00 – 14.30 Menselijke skeletten in Europa gedateerd en geclassificeerd 14.30 – 14.45 Theepauze 14.45 – 16.30 Menselijke skeletten in Europa gedateerd en geclassificeerd (slot) Donderdag 26 april 09.30 – 10.30 Voorhistorische kunst in Europa 10.30 – 10.45 Koffiepauze 10.45 – 12.00 Voorhistorische kunst in Europa (slot) Chronologische rangschikking van prehistorische menselijke aanwezigheid in Europa 12.00 – 13.00 Lunchpauze 13.00 – 14.30 Culturen in het Meso- en Neolithicum 14.30 – 14.45 Theepauze 14.45 – 16.30 Cursusevaluatie, discussie, vragen, en inleiding in de excursie naar Noord-Spanje

p. 48

Locatie: Johanna Westerdijkplein 75 Kosten: € 180 Werkvorm: driedaagse cursus Literatuur: De docent verstrekt bij aanvang een syllabus tegen betaling van € 20. Bijzonderheden: Het minimum aantal is 12 deelnemers. De syllabus is niet inbegrepen in de cursusprijs. Excursie: Een optioneel vervolg op deze cursus is de negendaagse excursie “De Prehistorie, Geologie, Geschiedenis en Cultuur van NoordSpanje” van 27 september tot en met 5 oktober 2012. Zie voor het programma van deze excursie en boekingsmogelijkheid: www.marcopoloreizen.nl. Deze excursie is een activiteit buiten verantwoordelijkheid van HOVO Den Haag. Deelname aan deze excursie is facultatief. Door te boeken accepteren deelnemers mee te gaan op eigen risico. De reisbegeleider aanvaardt geen aansprakelijkheid. Tom Reijers is geoloog. Meer informatie in de beschrijving van de excursie. Afgelopen zomer verzorgde hij voor HOVO Den Haag de driedaagse cursus “Landschappen voor reizigers”.

Cursussen van HOVO Den Haag in de Openbare Bibliotheek Gouda

Over Satellieten en Sondes, Raketten en Telescopen: Programma’s en Projecten docent: drs. H. Wanders De hedendaagse sterrenkunde wordt gekenmerkt door een vruchtbare uitwisseling tussen theorie en praktijk. De theorie zoekt naar oplossingen voor vraagstukken, waar het klassieke Big Bang model geen antwoorden op heeft. Quantumgravitatie, snaartheorie, inflatiemodellen zijn maar een paar ontwikkelingen die in dit veld thuishoren. De praktijk manifesteert zich door complexe technische systemen, die het vinden van de bedoelde antwoorden mogelijk maakt. De inzichten die de hoogwaardige instrumenten genereren zijn dan een volgende sport op de ladder van theorieontwikkeling. Een indrukwekkend voorbeeld van deze wisselwerking vormen de deeltjesfysica aan de ene kant en de grote deeltjesversneller van het Europese Centrum voor Kernfysica in Genève aan de andere kant.

De Hubble Space Telescoop

Ook in de meer ‘gewone’ sterrenkunde maken technische ontwikkelingen revolutionair nieuwe inzichten mogelijk. De Hubble telescoop heeft donkere materie in kaart gebracht en een blik geworpen op de tot dusverre verste sterren op een

Cursuscode: G1 afstand van 13,2 miljard lichtjaar. De opvolger, het James Webb instrument, gaat naar verwachting nog verder kijken en enkele raadselen van het vroege heelal ontwarren. Kepler is een telescoop, die op zoek is naar planeten bij andere sterren dan onze zon. In de eerste vier maanden van zijn operatie heeft hij er al meer dan duizend gevonden. Het is hierbij verrassend dat die sterrenstelsels er totaal anders uitzien, dan tot dusverre werd vermoed. New Horizons is op weg naar Pluto, het International Space Station is gereed en het wetenschappelijk werk in dit ruimtelaboratorium kan nu op volle kracht worden voortgezet. De cursus behandelt een aantal projecten en programma’s van de grote ruimte-organisaties, NASA (de National Aerospace Administration van de USA), de European Space Agency en de Japanse organisatie JAXA. Programma’s die de wetenschap verder moeten helpen, zoals onder andere: 1. New Horizons 2. Rosetta, op weg naar een komeet 3. Planck, bezig de achtergrondstraling die na de oerknal ontstond nauwkeurig in beeld te brengen 4. Kepler, de jacht op zogenaamde exoplaneten 5. Messenger en Mercurius Express 6. Het Mars Science Laboratory 7. Stereo, het in kaart brengen van de dynamiek van het magnetisch veld van de zon 8. Het International Space Station 9. Het Atacama Large Millimeter Array, een gigantisch antennepark, hoog in de Andes 10. De Hubble en de James Webb Telescopen 11. Venus Express

p. 49

Het International Space Station

Maandag 30 januari; 6, 13, 27 februari; 5, 12, 19, 26 maart 13.30 – 15.30 uur Locatie: Openbare Bibliotheek, Spieringstraat 1, Gouda Kosten: € 190; voor leden van de Openbare Bibliotheek Gouda € 175 Werkvorm: hoorcolleges met mogelijkheid tot vragen en discussie Studiebelasting: 8 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: Aan de hand van uitgebreide PowerPoint presentaties zullen de diverse projecten worden behandeld. De docent verstrekt tegen betaling een cd-rom met de presentaties.

p. 50

Routebeschrijving: zie www.bibliotheekgouda.nl Heinz Wanders studeerde wiskunde, natuurkunde en elektrotechniek aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. Na afsluiting van zijn opleiding vervulde hij diverse functies in binnen- en buitenland bij de Koninklijke Luchtmacht. In 1971 slaagde hij in Leiden voor de onderwijsakte Duits MO-A en van 1972 tot 1977 studeerde hij sociologie in Utrecht en Leiden. Hij verliet de luchtmacht in 1998 en is werkzaam als consultant in de wereld van de luchtvaart die hem blijft boeien.

Inleiding filosofie docent: drs. W.J.H. Noot Deze cursus biedt een systematische inleiding in de filosofie. We beginnen met wat traditioneel als het ‘instrumentarium’ van het denken wordt beschouwd: ons ‘begrippenapparaat’ en de regels voor het juiste redeneren, ofwel de logica (les 1). Omdat filosofie letterlijk ‘het verlangen naar inzicht’ is, begint het eigenlijke denken met een bezinning op dat merkwaardige fenomeen: ‘inzicht’. Wat kan ik weten? Wanneer weet ik (dat ik) iets (weet)? Wat is de bron der kennis? Oftewel kennisleer (les 2). Dat onderzocht zijnde, richten we onze blik naar buiten. Hoe zit de wereld in elkaar? Waar komt het allemaal vandaan en waar gaat het heen? Wat betekent dit alles? Metafysica (les 3).

Cursuscode: G2 Hoe zijn wij daar zelf bij betrokken? Wat voor keuzes moeten we maken? Wat is een goed leven? Een juiste beslissing? Ethiek (les 4). En wij zijn niet alleen. We zitten samen in hetzelfde schuitje. (Wellicht na met z’n allen de boot in te zijn gegaan…) Hoe moeten we samenleven? Wat is een rechtvaardige maatschappij? Politieke filosofie (les 5). Na aldus te zijn meegevoerd op de vleugels van het denken, doen we onze ogen (en oren, … onze zintuigen) weer open en merken dat we behalve denkende, ook zinnelijke, lijfelijke wezens zijn. Wat heeft al dat denken betekend voor wat we horen, zien, voelen – en wat betekent dit horen, zien en voelen (om van reuk en smaak nog te zwijgen!) voor het denken? Esthetica (les 6).

Dinsdag 6, 13, 20, 27 maart; 3, 10 april 13.30 – 15.30 uur Locatie: Openbare Bibliotheek, Spieringstraat 1, Gouda Kosten: € 160; voor leden van de Openbare Bibliotheek Gouda € 145 Werkvorm: hoorcolleges met mogelijkheid tot vragen en discussie Studiebelasting: 6 colleges van 2 uur en enkele uren zelfstudie per week Literatuur: De docent verstrekt een literatuurlijst. Routebeschrijving: zie www.bibliotheekgouda.nl Wijnand Noot studeerde filosofie in Leiden, met als specialisatie cultuurfilosofie. Sinds 1996 is hij als (filosofie-)docent werkzaam in het VWO, het HBO en het volwassenenonderwijs. Aan De Haagse Hogeschool doceert hij bedrijfsethiek aan ingenieurs in spe. Voor HOVO Den Haag verzorgt hij cursussen filosofie.

p. 51

Stijlen herkennen: de bouwkunst van Nederland docent: dr. P.W.F. Brinkman

Cursuscode: G3

Wanneer je door een stad loopt en de gevelwanden bekijkt, of je fietst in het buitengebied langs gebouwen, kunnen allerlei vragen opkomen zoals: wanneer is dit gebouwd, welke bouwstijl heeft de architect toegepast en hoe zie je dat? Of: kan ik hier voor deze bouwstijl bijzondere materialen en constructies ontdekken? Kortom, je wilt de gebouwde omgeving beter begrijpen. Dat is zeker geen moeilijke opgave, die alleen is weggelegd voor deskundigen. Integendeel kan iedereen al na een paar lessen vrijwel alle gebouwen in hun tijd plaatsen, aan de hand van hun uiterlijke kenmerken. Deze korte cursus wil dat begrip bijbrengen. We nemen een groot aantal gebouwen bij de kop en gaan iedere keer na: waarom zien ze er uit zoals ze er uitzien? En wat zit er achter die “vormwil”? Ook gaan we met elkaar een ochtend of middag de stad in, en gaan kijken wat de lessen ons hebben geleerd. Je zult merken dat je heel anders naar de gebouwen en dus naar je omgeving leert kijken.

Woensdag 14, 21, 28 maart 20.00 – 22.00 uur Locatie: Bibliotheek Bloemendaal, Lekkenburg 1, Gouda Kosten: € 115; voor leden van de Openbare Bibliotheek Gouda € 100 Werkvorm: interactieve colleges met ruimte voor vragen en discussie Studiebelasting: 3 colleges van 2 uur en één praktijkles (stadswandeling) van ca. 2,5 uur in Gouda Literatuur: De docent verstrekt een reader. Bijzonderheden: Ter afsluiting van deze cursus zal in een weekeinde een stadswandeling plaatsvinden. Datum en tijdstip zullen in overleg met de cursisten worden vastgesteld. Pim Brinkman is kunsthistoricus. Hij was onder meer werkzaam bij de Rijksuniversiteit Leiden, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en als Lector Monumentenzorg bij de Hogeschool Utrecht. Zijn huidige werkkring is de Onderwijsinspectie.

p. 52

p. 53

Stadhuis Gouda

Praktische informatie Cursusduur en kosten De cursusduur kan variëren van drie tot twaalf weken. In een week heeft u een college van twee lesuren onderbroken door een pauze (tenzij anders vermeld). De standaardduur van een lesuur is 60 minuten. Afhankelijk van het aantal weken en van de aard van de cursus variëren de kosten doorgaans van € 90 tot € 310. In de cursusprijs zijn de kosten van syllabi, readers of een excursie doorgaans NIET inbegrepen. Een enkele keer is de cursusprijs hoger, doordat de kosten van studiemateriaal of andere bijzondere kosten wel zijn inbegrepen. Dit wordt dan vermeld.

Reductie op cursusgelden Inwoners van de gemeenten Den Haag, Leidschendam-Voorburg en Rijswijk kunnen, als ze over de Ooievaarspas beschikken, 50% reductie op de cursusprijs krijgen tot een maximum van € 150 per persoon per jaar. Op de website www.ooievaarspas.nl en bij de gemeentelijke advies- en informatiepunten kunt u nagaan of u in aanmerking komt voor deze pas. HOVO Den Haag verstrekt deze korting uitsluitend aan houders van de in 2011 ingevoerde elektronische pas. Als pashouder dient u zich persoonlijk met uw pas te vervoegen bij het HOVO-bureau. Een kopie van uw pas geldt niet langer als bewijsstuk. Leden van de Openbare Bibliotheek Gouda dienen op het inschrijfformulier aan te geven dat zij lid zijn om reductie te kunnen krijgen op de cursussen in Gouda.

Inschrijving en annulering U kunt zich inschrijven door het invullen van het inschrijfformulier op onze website of door het inschrijfformulier in deze studiegids ingevuld naar ons toe te sturen. Inschrijvingen vinden plaats op volgorde van binnenkomst. Uw aanmelding wordt schriftelijk bevestigd. Voor het voldoen van het cursusgeld ontvangt u van ons een factuur. In verband met deze betaalwijze wordt u verzocht op het inschrijfformulier het nummer van uw bankrekening te vermelden. Inschrijven is mogelijk tot 15 werkdagen voor aanvang van de cursus. Bij annulering van uw inschrijving (dit kan alleen schriftelijk) vanaf drie weken tot één week voor aanvang van de cursus, berekenen wij € 25 administratiekosten. Vanaf één week voor aanvang van de cursus, is annuleren niet meer mogelijk. Alleen in geval van overmacht kan het al betaalde cursusgeld geheel of gedeeltelijk worden gerestitueerd. Of sprake is van overmacht, is ter beoordeling van de coördinator van HOVO Den Haag.

Een alternatieve keus Het is raadzaam om een alternatieve keuze op te geven. Alleen wanneer u niet geplaatst kan worden in de cursus van uw keuze, gaat de alternatieve keuze in.

Waar en wanneer De cursussen in De Haagse Hogeschool worden, tenzij anders vermeld, gehouden in het gebouw Johanna Westerdijkplein 75 (zie de kaart op p. 55). Wanneer u in verband met invaliditeit problemen hebt met de toegankelijkheid van dit gebouw, verzoeken we u daarover contact met ons op te nemen. De cursussen vinden plaats in de periode van 24 januari tot en met 10 mei 2012. De Winterlezingen beginnen al eerder. Tijdens de voorjaarsvakantie (in Den Haag in week 9 van 27 februari tot en met 2 maart) zijn er geen colleges.

p. 54

Het lokalenrooster van de HOVO-cursussen is te raadplegen op een elektronisch informatiescherm op de derde etage van bouwdeel Strip, bij de trap tussen de lokalen 3.24 en 3.26. De afkortingen van de bouwdelen zijn: ST voor Strip, SL voor Slinger en OV voor Ovaal. De cursussen vinden doorgaans plaats op de derde etage van de Strip. U kunt ook naar het lokaal van uw cursus informeren bij de receptie, of in Strip 3.01 aan het einde van de gang op de derde etage in de Strip. De cursussen G1 en G2 vinden plaats in de Openbare Bibliotheek, Spieringstraat 1, Gouda en de cursus G3 in Bibliotheek Bloemendaal, Lekkenburg 1, Gouda. Voor een routebeschrijving zie www.bibliotheekgouda. nl. Tijdens de voorjaarsvakantie (in Gouda in week 8 van 20 tot en met 24 februari) zijn er geen colleges.

Aankopen doen Om aankopen zoals koffie en thee te doen, dient u in het gebouw van De Haagse Hogeschool te beschikken over een chipknip.

Bereikbaarheid De Haagse Hogeschool ligt direct achter station Hollands Spoor. Vanaf station Hollands Spoor (uitgang Laakhaven) is het slechts enkele minuten lopen naar het gebouw van De Haagse Hogeschool. Vanaf station Den Haag Centraal is de hogeschool bereikbaar met de trein (3 minuten naar station Hollands Spoor) en met verschillende trams en bussen. Komt u toch liever met de auto? Dan kunt u gebruik maken van de parkeergarage die naast de hogeschool ligt (betaald parkeren). De ingangen bevinden zich aan de Rijswijkseweg en het Leeghwaterplein.

A B

p. 55

p. 56

INSCHRIJFFORMULIER WINTER EN VOORJAAR 2012 Ik schrijf mij in voor de volgende cursus(sen) en/of lezing(en): Winterlezingen 2012 De geschiedenis van Archeologie, Prehistorie en Geologie

Communicatie en taal bij dieren Duizend jaar Europese cultuur. Deel 1: 1000 – 1300

Wijncursus Spanje Op Scheveningen De grote vragen van de kosmos Filosofie en Kunst De Beweging tegen God Waartoe zijn wij op aarde? Van mythologie naar filosofie De rijke cultuur van “Armenië” De kunstgeschiedenis van de negentiende eeuw

Pelgrims op pad De Victoriaanse Tijd en het Fin de Siècle Nederlandse literatuur in de achttiende en negentiende eeuw

Geschiedenis van het Klassieke Rome. Deel 2 Het Nederlandse boek door de eeuwen heen Leeskring HOVO Den Haag: vijf hedendaagse Italiaanse schrijvers

Het gebeurde in Parijs … of het literaire Parijs Van Lully tot Bizet De Vele Gezichten van Mondialisering G1: Over Satellieten en Sondes, Raketten en Telescopen

G2: Inleiding filosofie G3: Stijlen herkennen: de bouwkunst van Nederland

Mijn alternatieve keus is als er geen plaats meer is in de door mij gekozen cursus(sen): �� Naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M / V Adres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postcode/Woonplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Telefoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E-mailadres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geboortejaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vooropleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nummer bankrekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ik heb wel/geen bezwaar tegen vermelding van (e-mail)adres/telefoonnummer aan de medecursisten. Alleen voor de cursussen G1 t/m G3: ik ben wel/geen lid van de Openbare Bibliotheek Gouda. NB. Wanneer u meer personen wilt inschrijven, kunt u dit formulier kopiëren. Inschrijving is mogelijk tot 15 werkdagen voor de aanvangsdatum van de cursus.

p. 57

A.u.b. zo spoedig mogelijk invullen en opsturen in een gefrankeerde envelop aan:

HOVO – De Haagse Hogeschool T.a.v. HOVO-bureau (Strip 3.01) Postbus 13336 2501 EH Den Haag

p. 58

“Het bevorderen van de leefbaarheid van Den Haag met behoud van zijn karakteristieke waarden” dàt is de doelstelling van de vereniging

Vrienden van Den Haag

De Vrienden - komen op voor de historie en de identiteit van het Haagse stadsbeeld; - zetten zich in voor een leefbare stad; - vernieuwen waar nodig - behouden wat waardevol is; - organiseren voor hun leden regelmatig excursies in en lezingen over Den Haag; -geven een eigen blad uit: Ons Den Haag dat 6 x per jaar verschijnt; - communiceren ook via hun website: www.vriendenvandenhaag.nl - vragen een kleine contributie: per jaar €€ 16,= 12,= per persoon of €€ 15,= 20,= per (echt)paar.

U bent een Hagenaar? U woont met plezier in onze stad? U voelt zich verbonden met Den Haag? Word dan lid van de Vrienden van Den Haag: www.vriendenvandenhaag.nl postbus 85977 – 2508 CR Den Haag p. 59

www.dehaagsehogeschool.nl/hovo

De Haagse Hogeschool Hoger Onderwijs Voor Ouderen Bezoekadres: Johanna Westerdijkplein 75 2521 EN Den Haag Postadres: Postbus 13336 2501 EH Den Haag Tel: 070 - 445 89 81 E-mail: [email protected]

HOVO Den Haag. Hoger Onderwijs Voor Ouderen. Studiegids winter en voorjaar 2012

Recommend Documents