HOVO-cursus 6 oktober- 24 november (exclusief 13 oktober) Toekomst van de Mensheid, de evolutie gaat door Bewustzijn in wording (2)
Plaats en tijd: de Heerenzaal in het het Heerenhuis, Spilsluizen 9 steeds van 15.00-17.15, steeds afgesloten met een informele borrel Abstracts en literatuur
Deze cursus is een vervolg op de HOVO cursus in 2010: ”Bewustzijn in wording” en stelt de vraag hoe de mens en dus het menselijk bewustzijn zich in de komende eeuwen mogelijk zouden kunnen ontwikkelen… Wie de afgelopen 50 jaar overziet, kan alleen maar vaststellen dat er sprake is van een exponentiële groei van technologie: wie had gerekend op de enorme toename van het snelverkeer, de impact van de computer en internet, het feit dat de mensheid het universum ging verkennen, de brede toepassing van de chemie in materialen en geneesmiddelen, de genetische revolutie en ook het sterk verbeterde inzicht in de microwereld van elementaire deeltjes… Welke lange- termijn effecten hebben deze ontwikkelingen? Wat staat ons in de komende 200 jaar eigenlijk te wachten? Redelijk betrouwbare extrapolaties van deze ontwikkelingen lijken thans mogelijk. De klemmende vraag is: hebben we zelf nog wel grip op deze ontwikkelingen en hun lange termijn gevolgen en waar blijft hierbij, in de om zich heen grijpende cyberspace, de menselijke factor? Lopen we wat betreft de ethische aspecten van deze ontwikkelingen, niet voortdurend achter de feiten aan? Kunnen we de wereld, als ons gezamenlijk product, met een gerust hart aan onze kinderen en kleinkinderen nalaten? In de cursus komen ondermeer ook de volgende vragen aan de orde: is de toekomstige maatschappij alleen nog maak- en beheersbaar door de toevlucht te nemen tot een totale
1
technologische controle naar het model van Orwells roman 1984 en zal een elite haar toevlucht nemen tot genetische verbetering en/of tot een combinatie van mens en machine in een nieuw tijdperk van cyborgs? En zullen we het kader kunnen scheppen om verantwoord te werken aan één van de dromen van de mensheid: verlenging van de levensduur, inclusief een grotere kwaliteit van leven? Hoe evolueert in dit verband het individueel c.q collectief menselijk bewustzijn en wie worden eigenlijk onze opvolgers in de biologische en culturele evolutie ? Er zijn veel aanwijzingen dat de jachtigheid van onze westerse cultuur de behoefte aan bezinning en reflectie zal doen toenemen. Spirituele methoden en systemen, zoals meditatie, vroeger esoterisch, worden geleidelijk een mainstream-aangelegenheid. Deze cursus beoogt de te verwachten korte- en lange termijn ontwikkelingen te schetsen en zal ons met een spectrum van technologische en intellectuele uitdagingen confronteren.
Cursusprogramma HOVO 6 oktober 2011
Inleiding van de cursus door Prof. Dick Meijer
1.
Prof. Hans Mooij: em .hoogleraar Filosofie:
De begrippen toekomst en tijd
Dit college gaat over de begrippen tijd en toekomst in hun algemeenheid. Tijd bestaat als stroom en als dimensie. Bij de tijd als stroom horen heden, verleden en toekomst, bij de tijd als dimensie horen eerder en later en ook de tijdbepaling. Er zijn wel verbindingen tussen die twee, evenzo tussen een lineaire en een circulaire tijdsopvatting. Het bestaan van de toekomst lijkt minder zeker dan dat van het verleden, omdat de laatste onveranderbaar, de eerste beïnvloedbaar lijkt te zijn. Toch is, fysisch gesproken, reizen naar de toekomst gemakkelijker te realiseren dan reizen naar het verleden.In de ethiek zijn sommige systemen sterk op de toekomst gericht, bij andere weegt het verleden even zwaar, of zwaarder.
Literatuur: Lucas, J.R., The Future. Oxford: Blackwell, 1989. Nahin, P. J., Time Machines. Time Travel in Physics, Metaphysics, and Science Fiction. 2d ed. New York: Springer Velag, 1999. Mooij, J.J.A., “Anachronismen en tijdreizen”, in Feit en Fictie jg. 6 nr. 1 (zomer 2005), blz. 67-79. Scarre, G., Utilitarianism. Londen: Routledge, 1996.
2
Wal, K. van der, Wat is er met de ethiek gebeurd? Over ethisch denken onder laatmoderne omstandigheden. Kampen: Klement, 2008.
6 oktober 2.
Drs. Fred Luider, ex-docent Wis- en Natuurkunde:
In hoeverre is de toekomst, bv. sociaal economisch, kenbaar?
Toekomstvoorspellingen hebben een belast verleden, maar hebben ze zelf ook een toekomst? Kennis van de toekomst zien als panacee tegen gevoelens van onzekerheid, is van alle tijden en de begeerte naar de voorgespiegelde mogelijkheden of remedies bleken een bron van macht en rijkdom te zijn, inclusief vermengingen met persoonlijke en/of groepsbelangen. Thans construeren en toetsen beleidswetenschappers toekomstvisies van strikt van elkaar afgebakende beleidsterreinen en volgens heldere criteria. Het oogt neutraal en objectief: deze klinische blik van trendwatchers en denkkracht van futurologen. Toch blijft er iets knagen. Hoe betrouwbaar is dit alles? Welke en wiens belangen spelen hier mee? Een programma dat laveert tussen irrationele heilsverwachtingen en even irrationele apocalyptische visioenen, rekening houdend met de historiciteit van alle relevante begrippen en processen is hier dringend noodzakelijk. Literatuur: Wright, R.: Non Zero, , Utrecht, Het Spectrum, 2000 Diamond, D.: Collapse. How Societies Choose to Fail or Survive.UK, Penquin,2006 Broer, H., J. van der Craats, F. Verhulst. : Het einde van de voorspelbaarheid. Utrecht, Epsilon, 2008 Achterhuis, H. : De utopie van de vrije markt, Lemniscaat, 2010 Zimmerman, L. J. : Geschiedenis van het economisch denke . Amsterdam .Vrij Nederland, 1947 Cassidy, J. : How Markets Fail. The Logic of Economic Calamities, New York, Farrar, Straus and Giroux, (2009) Ball, P.: Critical Mass, Heinemann,2004
20 oktober 3.
Dr. Fred Keijzer, Univ. hoofddocent Filosofie:
3
Sciencefiction als filosofie van de toekomst
Ondanks het feit dat de toekomst uiteindelijk onvoorspelbaar is, is het wel mogelijk om ideeën te ontwikkelen over de mogelijke richtingen waarin de geschiedenis zich zou kunnen bewegen. Sciencefiction, en dan vooral geschreven sciencefiction, vormt daarbij een rijke bron van scenario‟s die een breed scala aan mogelijke scenario‟s uitwerkt. Sciencefiction blijft vaak beperkt tot scenario‟s die vooral gericht zijn op zaken die wijzelf belangrijk vinden – langer leven, het voortbestaan van onze cultuur, betere gezondheid, oorlog, naast andere verlangens en angsten. SF is dan eerder een spiegel die iets over onszelf zegt dan een instrument om toekomstige mogelijkheden te verkennen. Een manier om enigszins los te komen van die particuliere preoccupaties is door die rijkdom aan sciencefictionscenario‟s te plaatsen binnen een grootschalig lange termijn perspectief. Dit schept een kader om dit soort sciencefictionscenario‟s te ordenen en te gebruiken om enkele globale tendensen van onze toekomst te traceren. Literatuur: Keijzer, F., Filosofie van de toekomst: Over nut en noodzaak van sciencefiction, Lemniscaat, 2010, Rowlands, M., The philosopher at the end of the Universe, Philosophy explained through science fiction films. Random house, 2003 Geschiedenis van Science fiction, Wikipedia http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_sciencefiction
20 oktober 4.
Dr. C.M. van der Zant
A.I. Robot : helper of vervanger van de mens
Extrapolaties van de huidige ontwikkelingen wijzen op drastische veranderingen in de evolutie van de mens. Wordt deze technologie onze ondergang of onze redding? Onderdelen van ons lichaam blijken nu al vervangbaar door high-tech apparatuur: zijn we cyborgs (bioin-silico mengvormen) in wording? Wordt de mens de eerste soort in de evolutie die haar eigen opvolgers in het leven roept ? Zullen onze ”mind children” uitzwermen in het heelal,
4
niet gebonden aan de beperkingen van het menselijk lichaam en de leiding in de evolutie nemen? Literatuur: de Landa, Manuel, War in the Age of Intelligent Machines, , zone books, NY, USA,1991 de Garis, Hugo., The Artilect War: Cosmists Vs. Terrans: A Bitter Controversy Concerning Whether Humanity Should Build Godlike Massively Intelligent Machines, Palm Springs, CA: ETC Publications, 2005 Moravec, Hans, From mere machine to transcendent Mind, Oxford University Press,1999, Johnston, John, The allure of machinic life: Cybernetiocs, Artificial Life, and the New AI, Bradford Books, 2010 Diamond, Jared, Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Society, W.W.Norton,1997
27 oktober 5.
Prof. Henk Kauffman, em . hoogleraar Medische Biochemie:
Evolutie van het bewustzijn.
Het ontstaan van het menselijke bewustzijn komt tijdens de evolutie tot stand door een toenemende complexiteit van de hersenen, een ontwikkeling die nodig was om de communicatie in grotere groepen/samenlevingen, mogelijk te maken. De evolutie van de hominiden leidde tot een grotere herseninhoud, waardoor communicatie middels taal en muzikale expressie mogelijk werden, en een culturele samenleving in hechte groepen deed ontstaan. Hierbij waren twee krachten van belang: een behoudende kracht die gericht is behoud van eigen vermogens en identiteitsbehoud (atomos), naast de expanderende, creatieve en vrijheidszoekende krachten noodzakelijk voor het aanpassingsvermogen aan de veranderende omstandigheden (het holon). De toekomst van het menselijk bewustzijn en de mens als communicatief wezen zal besproken worden in relatie met de toenemende globalisering die een sterke toename van een empathisch bewustzijn noodzakelijk zal maken. Literatuur: Rifkin, J. "The empathic civilization" The race to global consciousness in a world in crisis. 2009. Wright, R. Non-Zero. De logica van de menselijke bestemming. 2000. Waal, F. de, Een tijd voor Empathie. Wat de natuur ons leert over een betere samenleving. 2009. Mithen, S. The singing Neanderthals. The origins of Music, language mind and body. 2005. Gelder, B. de. Uncanny sight in the blind. Scientific American May 2010. CUP 1992
27 oktober
5
6.
Prof. Albert Gramsbergen, em. hoogleraar Ontwikkelingsneurologie:
De toekomst van de menselijke hersenen
Mensachtigen werden 4 miljoen jaren geleden in staat rechtop te lopen. Later nam het hersenvolume toe, waardoor de taalontwikkeling mogelijk werd en visuele en cognitieve functies zich uitbreidden. De mens kon daardoor bouwen, communiceren, een maatschappij ontwikkelen en wetenschap bedrijven. Tijdens de ontwikkeling van het individu vinden er belangrijke epigenetische aanpassingen plaats. Van de overmaat aan cellen en verbindingen die aanvankelijk aangelegd wordt, blijven slechts die structuren over, die een rol spelen bij het functioneren. Door de evolutie en ontogenetische aanpassingen zullen die structuren die een rol spelen bij cognitieve processen zich verder ontwikkelen en de hersenstructuren, betrokken bij in onbruik geraakte functies (geheugenfuncties ?) zullen hypotrofiëren. De mens is in staat tal van ziekten te bestrijden. Daardoor blijven levensbedreigende ziekten echter sluimerend aanwezig in het mensdom. Voor het voortbestaan van de soort zou het noodzakelijk kunnen zijn door ingrijpen in het genoom de eigen evolutie te sturen. Deze mogelijkheid heeft nog geen ethisch kader gekregen. Literatuur: Jablonka, E., M.J. Lamb, Evolution in four dimensions., MIT press, 2006 Gramsbergen, A., The Cambridge Encyclopedia of Child Development B Hopkins (ed), CUP 2005; p 296: Brain and behavioral development Rose, Hilary and Steven (eds). Alas for Darwin, arguments against evolutionary psychology. Jonathan Cape. London, 2000 S. Jones, R. Martin, D. Pilbeam eds. The Cambridge Encyclopedia of Human Evolution.
3 november 7.
Prof. Jan Engberts, Em. Hoogleraar Fysisch-Organische Chemie:
De toekomst van de natuurwetenschappen in relatie tot het proces denken
Door de natuurwetenschappen zijn diepgaande inzichten verkregen in de structuur en het gedrag van materie: (1) in de microwereld (moleculen, atomen, elementaire deeltjes en de krachten tussen deze deeltjes), (2) in de macrowereld (kosmologie, het universum) en (3) in de complexe wereld (levensprocessen, evolutie, de hersenen). Er bestaat echter een
6
diepgewortelde wens om met name de samenhang in de structuur van de kosmos en de werkelijkheid van ons dagelijks leven te leren kennen. Een mogelijk voorbeeld daarvan is de M-(supersnaar)theorie. Brian Greene stelde echter dat men het heelal niet alleen kan kennen door het oplossen van zijn fysische mysteries, maar ook door “onszelf erin onder te dompelen”. We hebben daarbij een wetenschappelijke metafysica nodig, die ook een beschrijving kan geven van onze subjectieve ervaringen als waarnemer van de natuur. De procesfilosofie van A. N. Whitehead (1861-1947) beschrijft een dergelijk gedachtensysteem met creativitet als ultiem metafysisch principe. Literatuur: Engberts, J.B.F.N. The Earth, Life and Process Thinking: China and The West, Chapter 8 in Applied Process Thought II: Following a Trail Ablaze, Dibben, M. and Newton, R., Eds., Frankfurt/Lancaster: Ontos Verlag, 2009. Greene, B. De Ontrafeling van de Kosmos, Houten: Het Spectrum, (2004), 2007. Hawking, S., Mlodinow, L. The Grand Design, London: Bantam Press, 2010. McGilchrist, I. The Mater and his Emissary, New Haven: Yale University Press, 2009. Rees, M. Just Six Numbers. The Deep Forces that Shape the Universe, New York: Basic Books, 1999. Whitehead, A.N. Process and Reality, Corrected Edition, New York: The Free Press, (1929), 1978
3 november 8.
Prof. Pieter J. van Strien, em. hoogleraar Geschiedenis van de Psychologie:
Een betere toekomst dankzij de psychologie?
Ook aan de psychologie kan men een centrale betekenis toekennen in het realiseren van een groter menselijk geluk in de toekomst. Een dergelijke vernieuwing moet, volgens de psycholoog Heymans, komen van een onder de bevolking steeds verdere verbreiding van psychologisch inzicht in de omgang van mensen met anderen en met zichzelf. Ook Maslow propageerde een psychologisch gefundeerde vernieuwing dankzij een ruimere, persoonlijke ontwikkelingskansen biedende, samenlevingsvorm. Een heel andere benadering vanuit de psychologie vinden we bij B.F. Skinner. Bij hem wordt het geluk van de mensheid gerealiseerd met behulp van psychologische “behavioral engineering”. In zijn utopische roman “Walden Two” gebeurt dit op het niveau van een experimentele kolonie. In zijn boek “Beyond freedom and dignity” worden de achterliggende uitgangspunten verder principieel uiteengezet. Niet de eigen vrijheid en waardigheid zijn hier langer bepalend voor het menselijk welzijn, maar goed gemeende, van bovenaf gehanteerde, principes. Alle drie visies zullen aan een kritische analyse worden onderworpen.
Literatuur:
7
Heymans G.. De toekomstige eeuw der psychologie. Rectorale rede Universiteit Groningen 1909. Maslow, A.H., Eupsychian management, a journal. 1965 Skinner, B.F., Walden Two. Eerste druk 1946. De editie van 1976 bevat een voorafgaande beschouwing Walden Two revisited. Skinner, B.F., Beyond freedom and dignity. Carpenter, F., The Skinner Primer; behind freedom and dignity, 1974. Nederlandse vertaling Vrijheid in opspraak. Amsterdam, 1975
10 november 9.
Drs. Katalin Herzog, oud- docente Kunstgeschiedenis:
De toekomst van de beeldende kunst
Er rust een zware hypotheek op de toekomst van de kunst, sinds Hegel in de 19 de eeuw het einde van de kunst aankondigde. Sindsdien zijn vele eindes voorspeld, hoewel kunstenaars kunst bleven maken. Men zou zelfs kunnen beweren dat de beeldende kunst meer dan ooit in een bloeiperiode verkeert. Toch wordt er vanaf het einde van de 20 ste eeuw, met de komst van het postmodernisme veelvuldig over een crisis in de kunst gesproken. Over welke crisis gaat het hier? Zou de beeldende kunst de 21 ste eeuw inderdaad niet kunnen overleven en wat zijn de tekenen daarvoor? Zijn er eveneens tekenen voor een interessante voortzetting van de kunst en hoe zien die eruitzien? In deze bijdrage zal het probleem van het mogelijke einde van de kunst behandeld worden, en getoond worden welke zaken en gebeurtenissen, zowel binnen de kunst als in de maatschappij, op dit moment de kunst „bedreigen‟. Vervolgens wordt de vraag behandeld of er nog een toekomst voor de beeldende kunst te verwachten valt en hoe die er dan uit zou kunnen zien. Literatuur: Baricco, A., De barbaren, De Bezige Bij, Amsterdam 2010, Danto, A., De komedie van de overeenkomsten, Historische Uitgeverij, Groningen 2002, Doorman, M., Steeds Mooier, Bert Bakker, Amsterdam 1994, Gielen, P. and P. De Bruyne, Being an Artist in Post-Fordist Time, NAi Publishers, Rotterdam 2009, Kuspit, D., The End of Art, Cambridge University Press, Cambridge 2004, Mul, J. de, Cyberspace Odyssee, Uitgeverij Klement, Zoetermeer 2006, Van de Veire, F., Als in een donkere spiegel, SUN, Amsterdam 2002,
10 november 10. Remco Ekkers, Dichter:
8
De toekomst van de literatuur
Wat betekent de exponentiële ontwikkeling van de computertechnologie voor de literatuur? Bestaan er in 2030 nog wel boeken? Natuurlijk worden er in de toekomst nog verhalen verteld, maar gaat de lezer een grotere rol spelen, door de schrijver te sturen? Zullen er programma's komen die inspelen op de behoeften van de massa? Er zijn eenvoudig populaire regels op te stellen. Het kind van de toekomst zal anders denken. Het zal snel zijn weg vinden in steeds wisselende informatiebeelden, waarbij alles aaneengeschakeld is. Stemgestuurde computers zullen het intypen van tekst overbodig maken. Tekst zal niet meer worden gelezen, maar beluisterd. En waarom zou je boekenkasten aanschaffen als alle verhalen gemakkelijk op te roepen zijn via je scherm? Misschien zullen de studenten van 2020 sneller overweg kunnen met cognitieve processen, maar wellicht zijn ze minder goed in overpeinzingen en fantasie. Wie rusteloos moet reageren op alles wat nu wordt aangeboden, heeft minder aandacht voor bespiegelingen.
Literatuur: Mul, J. de: Cyberspace Odyssee. Kampen: Klement, 2002. Greenfield, S.: Tomorrow's People. How 21st-century technology is changing the way we think and feel. Penguin Books, 2004. Marx, W., Het afscheid van de literatuur, de geschiedenis van een ontwaarding 1700-2000, Querido, 2008 Kurzweil R., The Singularity is Near, Viking Books, 2000 Baricco A., I Barbari, Feltrinelli, 2006
17 november 11. Prof. Walter Schönau, em .hoogleraar Duitse Letterkunde:
De toekomst van religie en spiritualiteit
Nog maar kort geleden leek de religie, althans het Christelijk geloof, geen toekomst meer te hebben. Men dacht dat de wetenschap de godsdienst tot een bijgeloof zou maken. Deze verwachting is niet uitgekomen. De religie is, mede onder invloed van de komst van de Islam, teruggekeerd in het publieke debat en in de persoonlijke belevingswereld van talloze tijdgenoten. Zij heeft onmiskenbaar een toekomst. Religie blijkt een universeel antropologisch en dus transhistorisch verschijnsel te zijn. Hoewel de ontkerkelijking in het Westen voortschrijdt en zeker de Katholieke kerk een crisisperiode doormaakt, lijkt de secularisering
9
tot staan gekomen. Religie gaat wel, althans in onze cultuur, geleidelijk aan een andere plaats innemen. Wat we zien is een ontwikkeling van een geïnstitutionaliseerd kerkelijk geloof naar een individuele geloofsbeleving zonder sterke behoefte aan groepsvorming. De spreker zal trachten in kort bestek te schetsen, hoe men in de toekomst over de 'kwestie God' (Armstrong) zal denken. Literatuur: Armstrong, K.: The Case for God. What religion really means. London 2009. Nedl. vert. De kwestie God. Amsterdam, 2009. Bakas, A. & M. Buwalda: De toekomst van God. Schiedam, 2006. Hoogerwerf, A.: De toekomst van het Christendom. Van instituut naar beweging. Budel, 2007. Stark, R. & W. Sims Bainbridge: The future of religion. Secularization, revival and cultformation. Berkeley, 1985. Vestdijk, S.: De toekomst der religie (Arnhem) , 1947).
17 november
12. Prof. Mary Kemperink, hoogleraar Ned. Letterkunde
Een christelijke erfenis. Utopisme in de Nederlandse literatuur rond 1900’
De overgang naar de twintigste eeuw betekende voor veel negentiende-eeuwse kunstenaars en intellectuelen een nieuw elan. De gloednieuwe eeuw beloofde een betere wereld. Dit utopistische vertrouwen vulde het gat dat voor velen met het verlaten van de christelijke geloofsovertuiging gevallen was. Een heel caleidoscopisch scala aan alternatieven dienden zich aan, van theosofie en neo-spinozisme tot christen-anarchisme en socialisme. Een groot deel van deze stromingen en bewegingen was utopistisch gekleurd. Centraal daarin stond het werken aan een nieuwe, betere wereld en het geloof dat de realisatie daarvan op termijn haalbaar was. In de literaire representaties van het utopisme is er echter meer aan de hand dan een louter leentjebuur spelen bij de christelijke traditie. In dit college zal de docente laten zien hoe in de literaire representatie van het utopisme veel van deze oude christelijke ingrediënten stuk voor stuk naar de eigen idealen toe werden vertaald en ook voor de vormgeving van die idealen werden ingezet.
Literatuur: Felix Ortt, Felica. Deel 2: Het boek der vervulling. Den Haag, 1905. Bellamy, Edward, Looking backward. [eventueel in vertaling]
10
Heyting, Lien, De wereld in een dorp. Schilders, schrijvers en wereldverbeteraars in Laren en Blaricum 1880-1920. Amsterdam, 1994. Labrie, A., „Utopie en utopiekritiek‟. In: A. Labrie e.a., Einde van de utopie? Speciaalnummer van Groniek, jg 26 vol. 120, 8-27. 1993 Manuel, Frank E./Manuel, Fritzie P., Utopian thought in the western world. Cambridge, Massachusetts, 1979
24 november 13.
Prof. Dick Meijer, em.hoogleraar Farmacologie en Farmacotherapie:
Onsterfelijkheid, mythe of wordende werkelijkheid?
Onsterfelijkheid kan vanuit vele invalshoeken worden beschreven en de opvattingen erover representeren een breed spectrum van zeer uiteenlopende beelden. Zo onderscheidt men individuele overleving (van het Zelf) versus collectieve onsterfelijkheid (de mensheid), voortleven in de ander (genetisch/memetisch) of middels de door het individu voortgebrachte werken (bijvoorbeeld de digitale onsterfelijkheid). Daarnaast vigeren de hoop op ”onsterfelijkheid” via technologische en biomedische levensverlenging en geloof in de overleving van de ziel in een hiernamaals en/of reïncarnatie. Anderen putten hoop uit een mogelijke terugkeer van het individueel bewustzijn naar een, transpersoonlijk, universeel bewustzijn. Sommige futuristen claimen zelfs een kosmologische hergeboorte als eindpunt van de evolutie van het universum. De mens is een symbool en metafoor scheppend wezen, die de wereld kent door zijn imaginair vermogen. Het menselijk verlangen om aan de onontkoombaarheid van de dood een plaats te geven heeft zo geleid tot vele krachtige onsterfelijkheidsymbolen, waarvan een aantal van de belangrijkste zal worden besproken. Literatuur: Tipler F. J . De Fysica van de Onsterfelijkheid. Moderne kosmologie. 1994 , (Anthus) Kurzweil R., The Singularity is Near. When humans transcend biology. 2005, (Viking) Mul J. de, Cyberspace Odyssee. 2002, (Klement) Bergen C. van, Verlangen naar Onsterfelijkheid. 2002, (Damon) Beauregard M. en D. O‟Leary, Het spirituele brein, 2008, (Ten Have)
Uitleiding van de cursus door Dick Meijer, gevolgd door een
14. Forumdiscussie van cursisten en sprekers. Afsluitende Grote borrel
11
