Hoogbouw Weezenhof Duurzame vernieuwing door betrouwbaar organiseren
Talis
Hoogbouw Weezenhof Duurzame vernieuwing door betrouwbaar organiseren
Talis
Inhoud
Voorwoord 5 Weezenhof 6 Weezenhof in cijfers 8 Beelden van de vernieuwing 9 Groot onderhoud en duurzame vernieuwing Weezenhof als HRO project 41 Colofon 48
Voorwoord ‘Hippe Hoogbouw’, een mooie naam voor ons complex de Weezenhof. Begin 2012 besluiten we tot grootschalige onderhoudswerkzaamheden. We starten met installatietechnische werkzaamheden. Wat me bijblijft is, dat het koud, erg koud is en wij aan het verketelen zijn. Alle appartementen krijgen een eigen cv. Dat scheelt veel energiekosten. Maar om dit te doen bij een aantal graden onder nul is voor bewoners erg oncomfortabel. Hier kom ik snel achter als ik met collega’s ter plaatse polshoogte neem. Petroleumkachels verzachten het leed gelukkig enigszins. Na afronding van deze verder uitstekend verlopen eerste fase bereiden we ons voor op fase twee. Al snel blijkt dat een aantal administratieve onvolkomenheden leiden tot hogere kosten dan was voorzien. Dit is het moment dat we besluiten het project opnieuw op te zetten. Er wordt gekozen voor een vernieuwende aanpak waarbij de samenwerking met de verschillende partijen en het betrouwbaar organiseren centraal staan. Zo ondervindt ook de architect. Niet eerder kreeg hij broodjes bezorgd van de opdrachtgever om in het weekend door te werken. Bij de gemeente bezorgden we een taart als blijkt dat de vergunningen op tijd worden afgegeven. Intern hebben we het besluitvormingstraject dan al opnieuw gedaan. Er is een nieuwe projectorganisatie en de aanbesteding is in volle gang. Spannend! Zal het ons lukken om binnen de gestelde tijdslijnen, met een strakke planning 270 appartementen aan te pakken? En houden we de bewoners betrokken? Dit boekje geeft een weergave van de nieuwe manier van werken. Naast het bereikte resultaat, wat zichtbaar is in de fotoreportage, is vooral onze manier van samenwerken met alle partijen de moeite waard om vast te leggen. Voor u als huurder en voor ons als samenwerkende organisaties. Graag bied ik u daarom dit boekje als herinnering aan. Met recht kunnen we de Weezenhof opnieuw Hippe Hoogbouw noemen. Ronald Leushuis, directeur Vastgoed
5
De Weezenhof De appartementen van de Weezenhof zijn in het jaar 1973 opgeleverd en staan lange tijd bekend als de ‘Hippe Hoogbouw’. Het complex is echter niet aan de tand des tijds ontsnapt. Het ontgroeit zijn imago en voldoet niet meer aan de huidige eisen. Talis komt voor de keuze wat te doen met de appartementen en kiest ervoor om de woningen grondig te vernieuwen.
De heer Ton van Dijk, een bewoner die deelnam aan de bewonerscommissie, verwoordt het als volgt: De verbetering is enorm. We zijn van een ‘achterstandswoning’ naar een ‘Jan de Bouvrie-woning’ gegaan. Het is zo mooi geworden! Iedereen is ook erg gecharmeerd van de met de zon en het licht meekleurende platen. Participatie bewoners
Klantparticipatie en klanttevredenheid zijn belangrijke speerpunten voor Talis. In dit soort omvangrijke onderhoudsprojecten kiest de corporatie er bewust voor om bewoners vroegtijdig te betrekken en mee te laten denken. Groot onderhoud is ingrijpend voor bewoners. Daarom wordt er een bewonersprojectgroep opgericht. Samen met hen en architect Pieter Oosterhout Buro voor Architektuur kijkt Talis naar de ontwerpen en maakt keuzes. De bewonersgroep brengt goede ideeën in om het ontwerp te verbeteren. Resultaat is dat de verwarmingsbuizen nu minder opvallend in de ruimtes aanwezig zijn. Een ander resultaat is het glas in de balustrade. In het eerste ontwerp zaten er spijlen op zithoogte. Door de verandering hebben bewoners vanaf de bank nu een veel beter uitzicht.
Communicatie
De werkzaamheden worden uitgevoerd terwijl de bewoners in hun appartementen blijven wonen. Dit zorgt voor overlast. De medewerkers van Talis, Plegt-Vos, architect en andere partijen besteden vanaf het begin van het project veel aandacht aan de belangen van bewoners. Een informatiebrochure en negen inloopbijeenkomsten in de modelwoning dragen eraan bij dat 94% van de bewoners de akkoordverklaring in zeer korte tijd ondertekent. Alle bewoners krijgen vooraf persoonlijk een bezoek van een medewerker van Talis en Plegt-Vos. Vier dagen wordt er gewerkt in de woningen. Om de woningen leeg te maken, kunnen bewoners gebruik maken van de hulp van 2Switch (Sociaal werk- en leerbedrijf). Gedurende de bouw houdt Talis de bewoners op de hoogte via (nieuws)brieven, inloopspreekuren en huisbezoeken.
De hoogbouw Weezenhof bestaat uit 270 appartementen, verdeeld over vijftien woonblokken, die in hoogte variëren van drie, zes, negen tot twaalf bouwlagen. Er zijn twee types woningen, kleinere met één slaapkamer en grotere met twee slaapkamers. Het merendeel van de bewoners is 65+. Velen van hen zijn het huurcontact met Talis, of zelfs met haar rechtsvoorganger, Kolping, al vele jaren geleden aangegaan. Einddoel van het onderhoud is het verbeteren van de woning en het verhogen van de duurzaamheid, veiligheid, leefbaarheid en uitstraling. Betere woningen tegen lagere woonlasten. De zittende bewoners krijgen hiervoor geen directe huurverhoging. Het project kent twee fasen van uitvoering:
Groot onderhoud én duurzame vernieuwing
Fase I Augustus 2012 – Februari 2013
Fase II Juni – december 2013
. Vervangen collectieve CV installatie door individuele energiezuinige hr combiketels . Bouw scootmobielstalling en oplaadruimte . Inrichting gemeenschappelijke huiskamer voor bewoners . . . . . . .
Verwijderen asbesthoudend materiaal Vernieuwen en isoleren buitengevels Aanbrengen kozijnen met isolerende beglazing Aanbrengen schuifpui naar balkon Vervangen voordeuren en galerijhekwerken Dak isolatie Schilderwerk
Ter afsluiting worden de trappenhuizen en entrees van de verschillende gebouwen nog opgeknapt en de omliggende groenvoorzieningen in ere hersteld. Alle maatregelen leiden ertoe dat het energielabel van de woningen gemiddeld genomen van E en F naar B wordt verhoogd. 90 woningen krijgen zelfs het energielabel A.
6
7
De Weezenhof in cijfers Stad: Nijmegen Wijk: Dukenburg Woningen
Aantal woningen: 270 Garageboxen: 45 Scootmobielstalplaatsen: 30 Bouw: 1972 -1973 Eén en twee slaapkamerappartementen. 180 appartementen zijn met lift bereikbaar. Er is geen galerij, maar er zijn drie woningen op een hal/portiek .
Bewoners
Vooral alleenstaanden en tweepersoonshuishoudens. Gemiddelde woonduur: 13,3 jaar. Meer dan de helft van de bewoners woont al langer dan 10 jaar in het complex, 5% al langer dan 30 jaar. Enkele woningen verhuurd aan mensen met autisme.
Werkzaamheden
Investering: 12 miljoen euro Gemiddeld per woning: 44.444 euro
Wetenswaardigheden
Er lopen 3 uitvoeringstreintjes qua planning door elkaar. De opzichters spreken over het spoorboekje. In de piek van ca. 16 weken werken ruim 90 mensen tegelijk aan de Weezenhof. Tijdens de Vierdaagse komen ruim 40.000 passanten langs de Weezenhof . De bouw gaat door en bewoners en medewerkers van Talis en Pleg-Vos hebben een gezamenlijk ontbijt. De laatste pui zit er 2 weken eerder in dan was afgesproken. Talis en Plegt-Vos hebben de opgedane kennis en ervaring gedeeld met collega-corporaties en andere relaties via projectbezoeken.
8
Bewoners: de heer en mevrouw Van Dijk
Dubo keurmerk voor de Weezenhof (90% gerecycled aluminium).
Projectteam fase 2
De bewoners verwelkomen samen met Talis en Plegt-Vos de wandelaars van de Vierdaagse in de Weezenhof.
Het projectteam van fase II tijdens een kennismakingsopdracht in de kick-off bijeenkomst.
Beelden van de Weezenhof van voor en na de werkzaamheden.
Groot onderhoud en duurzame vernieuwing Weezenhof als HRO project
. . . . . . . . . .
Het onderhoud en de verduurzaming van de Weezenhof is een groots en belangrijk project. De werkzaamheden zijn ingrijpend en de gevolgen voor de bewoners groot. Talis streeft ernaar dit zo vlekkeloos mogelijk te laten verlopen. De manier waarop het projectteam samenwerkt en zich organiseert heeft grote invloed op het verloop van een project en de prestaties daarvan. Met dit inzicht voor ogen kiest Talis voor een vernieuwende aanpak: High Reliability Organizing (HRO), in het Nederlands: Hoog betrouwbaar organiseren. HRO is een manier van werken die we aantreffen in hoog-risico-organisaties. Denk hierbij aan kerncentrales, vliegdekschepen en bosbrand bestrijdingsteams. Medewerkers in deze organisaties werken op zo’n manier samen en organiseren het werk zodanig dat zij continu zijn voorbereid op onverwachte gebeurtenissen. De HRO aanpak is ook zeer geschikt voor een project als de Weezenhof. Onverwachte gebeurtenissen en incidenten kunnen immers ook hier grote gevolgen hebben. Aan Apollo13, het HRO bureau van Nederland, wordt gevraagd het project Weezenhof fase II te begeleiden. Bert van Dalen en Gaby Erens nemen dat op zich. De begeleiding richt zich op het samengestelde team van Talis, Plegt-Vos en de architecten van Pieter Oosterhout en bestaat grofweg uit drie stappen: 1 de Kick off 2 de tussentijdse reflectie 3 de evaluatie De begeleiders houden gedurende de hele periode contact met projectteamleden. In alle drie bijeenkomsten wordt met het hele team gewerkt aan het ontwikkelen van een hoog betrouwbare samenwerking waarin de projectleden weerbaar en flexibel zijn en gezamenlijk met onverwachte gebeurtenissen kunnen en leren omgaan. De momenten van de verschillende bijeenkomsten worden bewust gekozen en gerelateerd aan de fasen in het project. Voordat we meer over dit proces vertellen, volgt eerst een overzicht van kenmerken en condities van HRO organisaties.
41
HRO kenmerken en condities 1
2
3
4
5
1
2
3
4 Meer lezen: Mindful organiseren Bert van Dalen, Bert Slagmolen, Robert Taen, 2010 ISBN 978 90 13857 1 8
De sleutel voor een echt HRO team ligt in mindful denken, organiseren en handelen. De belangrijkste kenmerken hiervan zijn: Focus op afwijkingen en leren van kleine incidenten. Iedereen is continu alert op ‘zwakke signalen’, zorgpunten, afwijkende situaties. Tijdig bespreken voorkomt escalatie. Niet simplificeren. Voorkom dat te simpele conclusies het beeld bepalen. Medewerkers delen hun beeld op gebeurtenissen en ruimen gezamenlijk oude en hinderlijke veronderstellingen op. Dat bespaart tijd. Focus op het primaire operationele proces. Iedereen verbindt zijn denken en doen aan de primaire operationele processen en kent deze ook werkelijk. Veerkracht en vasthoudendheid. Oefen en leer je op situaties voor te bereiden die kunnen voorkomen en de performance in de weg kunnen staan. Respect voor expertise. Geef mensen de ruimte die de situatie en spelers het beste kennen of de meeste expertise hebben, om snel en alert op onverwachte ontwikkelingen in te spelen. Het is niet vanzelfsprekend en eenvoudig bovenstaande in praktijk te brengen. Dat vraagt om aandacht voor de fundamenten van samenwerking; de condities voor Mindful Organiseren. De belangrijkste zijn: Het creëren van een geïnformeerde cultuur. Men informeert elkaar over alle zaken die belangrijk (kunnen) zijn met betrekking tot het operationele proces. Het creëren van gemeenschappelijke referenties. Blijf in gesprek, ook over de grenzen van de eigen organisatie: Wat is onze gezamenlijke doel en wat is het doel van elke betrokken partij? Zorgen voor redundantie. Creëer bij alle betrokkenen meer ruimte in het hoofd om meerdere wegen naar Rome te kunnen bewandelen. Relaties centraal: zorg voor goede onderlinge relaties. Relaties tussen medewerkers en teams vormen een belangrijk aandachtspunt. Anonimiteit en afstandelijkheid wordt als risico gezien.
42
Organisaties presteren beter door aan deze kenmerken en condities te werken. Mensen vervallen snel in oude routines en opvattingen. Daarvoor is expliciete en regelmatige aandacht nodig, zoals in het project Weezenhof is gebeurd. De kick-off
De kick-off is één maand voor de start van fase II. Deelnemers zijn kernspelers van Plegt-Vos, Talis en Pieter Oosterhout Buro voor Architektuur. Vanzelfsprekend is de samenstelling van de groep multidisciplinair. Er zijn technische en bouwkundige mensen, de wijkadviseur, een projectleider sociale innovatie en een wijkbeheerder van Talis. De sessie vindt deels in de ‘De huiskamer’ van de Weezenhof plaats. Twee bewoners verzorgen de catering. Zij zijn getuige van het samenzijn en kunnen hun inbreng daarin hebben. Het doel van de kick-off is de projectleden bekend te maken met het HRO gedachtegoed en de aanpak. Er is gewerkt aan het leggen van een stevig fundament voor de samenwerking en de teamgeest. Een weerbare en standvastige organisatie vraagt om mensen die elkaar kennen en vertrouwen. Mensen zoeken elkaar gemakkelijker op, delen zorgen en feedback eerder als ze meer weten van de mens achter de functionaris. In een ontspannen sfeer delen de deelnemers op speelse wijze informatie waardoor ze elkaar beter leren kennen en begrijpen. Ook wordt gewerkt aan gemeenschappelijke referenties. Hiertoe wordt in gemengde subgroepen met elkaar gedeeld hoe ieder tegen het project aankijkt en waar ieder zich vooral zorgen over maakt. In de plenaire terugkoppeling delen we die beelden en zorgen met elkaar. Het gesprek in de grote groep leidt tot een rijk en gedeeld beeld van de grote gezamenlijke opdracht. Er worden kleinere groepen geformeerd die zich daarna over de meest belangrijke zorgpunten buigen voor het geval dat nodig blijkt. Een andere uitkomst van de bijeenkomst is een verzameling van spelregels waar iedereen zich aan wil houden. De kick-off bestaat uit twee dagdelen en een gezamenlijke maaltijd. We sluiten af met een groepsfoto voor één van de gebouwen van de Weezenhof. Die foto wordt later, voorzien van de gezamenlijke spelregels, aan iedereen uitgereikt.
43
Intermezzo
Uit het verslag van de kick-off, april 2013 Alle flappen zijn uitvoerig toegelicht en besproken. Er zit uiteraard veel overlap in. De belangrijkste acties en afspraken die uit de discussie zijn gekomen:
De start van de werkzaamheden
Afspraak 1 Groep onverwachte gebeurtenissen Er komt een groepje ‘Onverwachte gebeurtenissen’ dat zich nog eens buigt over het proces en met elkaar scenario’s doorspreekt m.b.t. mogelijk optredende onverwachte gebeurtenissen. Zij lopen alle genoemde zorgpunten nog eens langs en houden de zaak scherp.
Op 20 juni start de uitvoering van fase II. Bewoners zijn betrokken en goed geïnformeerd middels een brochure en inloopbijeenkomsten. Er is een actieve bewonersprojectgroep. Als reactie op signalen van een aantal bewoners wordt een enquête uitgezet over de balkonafscheidingen. De keuze die de bewoners daarin uitspreken, leidt tot aanpassingen in de uitvoering, een voorbeeld van veerkracht en geïnformeerde cultuur in de projectorganisatie. Al snel verandert de omgeving van aanzien. Overal komen werkwagens, steigers, bouwmaterialen en er ontstaan lastige parkeersituaties. Toch blijft de sfeer behoorlijk goed. Ondanks alle hinder en druk zijn er weinig conflicten en irritaties. Bij klachten van bewoners wordt samengewerkt door elkaar snel te informeren en actie te ondernemen. De bouw verloopt voorspoedig en volgens planning. Tegenslagen en lastige thema’s zoals bijvoorbeeld rondom asbest, worden voortvarend, snel en doeltreffend opgepakt. Het team functioneert als een echt HRO team, pakt zwakke signalen snel op en voorkomt daarmee dat grote problemen ontstaan.
Afspraak 2 Groep planning 3 dagen en vakantieperiode Er komt een groepje (T & PV) dat zich nog eens uitvoerig buigt over de haalbaarheid van de drie dagen per woning. In dat groepje worden ook alternatieve scenario’s besproken die gevolgd kunnen worden bij tegenslag. Ook bespreekt dit groepje mogelijkheden om de vakantieperiode te overbruggen. Afspraak 3 Kaartje Er komt een geplastificeerd kaartje met daarop onze spelregels en de namen/telefoonnummers van de diverse medewerkers. Ieder lid van het team ontvangt dit kaartje. Spelregels Ieder meldt twijfels, zorgen of andere zwakke signalen. Zwakke signalen worden altijd besproken. We houden ons aan de afgesproken lijn van wie waarvoor verantwoordelijk is (zie telefoonlijst). Als er incidenten zijn, evalueren we die zo spoedig mogelijk op een blamefree wijze, zodat we er van kunnen leren. We zien elkaar aanspreken en het geven van feedback als positief gedrag. Ieder houdt zich aan de afspraken die we met elkaar maken.
44
Naarmate het begin van de uitvoering dichterbij komt, wordt het spannender. De motivatie om te starten is groot, iedereen staat in de startblokken. Talis en Plegt-Vos kiezen ervoor om dicht bij elkaar te zitten en niet ieder in een aparte bouwkeet. De modelwoning wordt daarvoor ingericht. Door dicht bij elkaar te zitten, kunnen mensen onderling snel schakelen. Bovendien ademt dit de sfeer van samenwerken uit voor ieder die de bouwplaats bezoekt.
Voortgang projectteam: de tussentijdse reflectiebijeenkomst
Iedereen is hard aan het werk om onder hoge tijdsdruk alles goed te laten slagen. Toch is ook niets menselijks dit team vreemd; gedurende het werk ontstaan lichte irritaties, zaken lopen niet helemaal zoals gedacht, er is een en ander dat opnieuw met elkaar geregeld moet worden of aandacht vraagt. Vandaar dat een aantal weken na de kick-off een tussentijdse reflectiebijeenkomst is georganiseerd. Tijdens deze sessie kijken de projectleden terug op het proces van de afgelopen weken en worden irritaties en onduidelijkheden uitgesproken. We staan met elkaar stil bij alles wat goed gaat én we onderzoeken samen wat toch beter zou kunnen.
45
Intermezzo 1 2 3 4
Uit het verslag van de reflectiebijeenkomst Thema: Communicatie blijft veel aandacht vragen. Zoek (nog) meer het persoonlijk gesprek i.p.v. alleen te communiceren via de email. Het contact tussen de projectleiders en manager moet worden versterkt. Er moeten huisregels komen in de ‘directiekeet/woning’. Het is er soms te druk om rustig te kunnen werken. De overlegstructuur (Hoe vaak bij elkaar? Wie aanwezig? etc.) moet nog eens onder de loep worden genomen en eventueel aangepast.
Een ander kenmerk van het project is dat er veel aandacht is geweest voor ontspanning en leuke evenementen. Tijdens het Nijmeegse vierdaagse wandelevenement staat een tribune klaar voor het complex. Bewoners, medewerkers, en gasten moedigen samen de wandelaars aan. Er is een barbecue voor alle medewerkers van de bouw. Op een ander moment wordt een frietkraam geregeld. Bewoners en medewerkers ontmoeten elkaar en voelen zich gewaardeerd. De evaluatie
Andere belangrijke actiepunten zijn nog: – Signalen van en m.b.t. onderaannemers moeten we nog beter oppikken en bespreken. – Er moet meer inzicht komen in de besluitvorming: Tijdlijn opstellen wat wanneer besloten moet worden. – Er moet duidelijke info komen voor bewoners o.a. m.b.t. parkeren, vergoedingen etc. Als meerdere mensen in een groot project werken, zoals de verduurzaming van de Weezenhof, is tijd nemen voor reflectie heel belangrijk. Zeker als de samenwerking bestaat uit mensen die afkomstig zijn uit verschillende organisaties en er een variëteit aan belangen in het spel is. De mensen worden geleefd door de waan van de dag en nemen vaak geen tijd om samen stil te staan en te reflecteren. Ook het projectteam van de Weezenhof ondervindt deze druk. Juist daarom zijn er reflectiemomenten ingebouwd die hun vruchten afwerpen doordat er nieuwe afspraken worden gemaakt en acties gepland en uitgevoerd worden. Gedurende de zomerperiode wordt er hard gewerkt om de planning te halen. Omdat mensen met vakantie gaan, worden vervangende teams op werkvloer ingezet. Plegt-Vos en Talis besteden tijd en aandacht aan het inwerken van en informatievoorziening aan deze teams. De noodzaak van het zorgen voor een geïnformeerde cultuur en redundantie raakt verankerd in het team.
46
Over Apollo13 en de adviseurs Apollo13 (www.a13c.nl) is een adviesbureau dat zich heeft gespecialiseerd in het begeleiden van organisaties bij het leren managen van onverwachte gebeurtenissen. Zij werken daarbij samen met de grondleggers van het HRO gedachtegoed in de VS, Karl Weick en Kathleen Sutcliffe. In 2013 heeft Apollo13 de HRO Academy Nederland opgericht (www.hroacademy.nl). Deze academie ontwikkelt en verzorgt opleidingen en cursussen op het gebied van HRO.
Twee weken voor de deadline is het grootste deel van het project gerealiseerd. Alle werkzaamheden in de woningen zijn gereed voor de winterperiode. We kunnen spreken van een groot succes en het team mag trots zijn op dit succes. Het is ook belangrijk om samen terug te kijken en te evalueren om te leren voor de toekomst. In de HRO benadering staat leren centraal. Het is belangrijk om samen terug te kijken en te evalueren om te leren voor de toekomst. Aan het eind van het project op 21 november is daarom een uitvoerige evaluatiebijeenkomst waarin de teams van Talis, Plegt-Vos en Pieter Oosterhout Buro voor Architektuur elkaar weer ontmoeten. We spreken met elkaar en onderzoeken hoe het komt dat veel goed ging, maar ook waarom andere zaken toch nog beter hadden gekund. Welk aandeel heeft het team en haar leden daarin? Waar zijn zwakke signalen onvoldoende opgepakt? Alle leerpunten en verbeterpunten zijn vastgelegd en de deelnemende organisaties nemen deze mee, zodat ook andere projecten van die ervaringen kunnen profiteren. Dat de HRO benadering heeft gewerkt is door alle betrokkenen bevestigd.
Bert van Dalen is partner bij Apollo13 en managing director van de HRO Academy. Gaby Erens is organisatieadviseur en coach (www.gabyerensadvies.nl). Gaby werkt nauw samen met Apollo13 en de HRO Academy.
47
Colofon Ik bedank alle bewoners voor hun begrip tijdens de werkzaamheden. Daarnaast bedank ik alle medewerkers van de aannemers, ondernemers en Talis die zich hebben ingezet voor de werkzaamheden voor de Weezenhof. In het bijzonder bedank ik: Bewonersprojectgroep De heer Van Dijk De heer Jacobs De heer Brunt De heer Velthuysen De heer Sustrunck De heer Van Berkel Mevrouw Cornelissen De heer Hermens De heer Van der Plaats Mevrouw De Bruijn Mevrouw Verreijt- Gijsbers Medewerkers Plegt-Vos o.a. Martin Weghorst Johan Timmer Jos Evers Danny Peters Michel Wijenberg Eric Kraayvanger Steffen Kersten Kemkens Installatieburo: o.a. Ivo Hanssen Hendriks Onderhoud en Beheer : o.a. Gerrie Arts Wesso elektro Wijchen bv: o.a. Joris Maas Pieter Oosterhout, Buro voor Architektuur: o.a. Pieter Oosterhout, Giel Sengers Medewerkers Talis: o.a. Sietse Jager Jan Koning Jan Janssen Maaike van Orsouw Johan Jansen Hilda Menke René Arnts Richard Waltman
48
En verder: Myron Jacobs Charl Geven Anneke Hers Bert van Dalen Gaby Erens Ronald Leushuis
eindredactie Talis fotografie Thea van den Heuvel (omslag, 9, 10, 13, 18, 19, 22-38), Recticel Insulation (16, 40), Bert van Dalen (15, 20) ontwerp Robbert Zweegman, Malden druk Thoben Offset Nijmegen binden Patist, Den Dolder oplage 1000 © Talis, 2013
