Hoofdstuk 6 De goede advocaat: over ethisch gedrag en integriteit in law firms

Hoofdstuk 6 De goede advocaat: over ethisch

gedrag en integriteit in law firms

Theoretische inleiding In het boek De ondernemende advocaat hebben we aandacht besteed aan rattengedrag en corporate scandals in de advocatuur. De insteek daarbij was te kijken wat voor soort ‘rattengedrag en corporate scandals’ aanwezig zijn in de advocatuur en hoe een advocatenkantoor moet handelen wanneer er sprake is van een ‘scandal’. In dit hoofdstuk borduren we hierop voort en bespreken we het belang van ethiek en integriteit voor advocaten. De afgelopen jaren is, mede als gevolg van de economische crisis en de vele corporate scandals, de aandacht voor ethiek en integriteit in onze maatschappij toegenomen. Verschillende beroepsgroepen van professionals hebben hierop ingespeeld door beroepsattitude en beroepsethiek hoog op de agenda te zetten. Zo heeft de nba, de beroepsorganisatie van accountants, in 2012 de training ‘Professioneel Kritische Instelling’ en in 2014 de training ‘Zeg wat je ziet’ verplicht gesteld voor alle accountants.1 Bij de Amerikaanse Orde van Advocaten zijn dubbele opleidingspunten te behalen met Ethics courses. Toegenomen aandacht voor ethiek en integriteit bij de Nederlandse Orde van Advocaten

In de maatschappelijke discussie over de oorzaken van de financiële crisis2 zijn de advocaten redelijk de dans ontsprongen, terwijl zeker gesteld kan worden dat veel juristen hebben meegewerkt aan ingenieuze en discutabele financiële producten. Toch kunnen we ook in de advocatuur stellen dat de aandacht voor ethiek en integriteit is toegenomen. In 2006 beveelt de Commissie-Van Wijmen in haar rapport Een Maatschappelijke Orde her1 Voor meer informatie, zie www.nba.nl. 2 Zie het rapport van de Commissie-De Wit (11 april 2102) en zie ook www.nos.nl: de fi nanciële crisis in retroperspectief.

133

DeNieuweAdvocaat.indd 133

13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

vormingen aan in onder meer toezicht en klachten tuchtrecht. In 2010 komt Docters van Leeuwen met zijn rapport: ‘Het bestaande is geen alternatief’, een verkenning naar verbeteringen in het toezicht op de advocatuur. In 2012, 2013 en 2014 heeft mr. R.J. Hoekstra als interim-rapporteur toezicht advocatuur rapportages uitgebracht over de kwaliteit, objectiviteit en integriteit van het lokale toezicht.3 De discussie over toezicht is uitgemond in het nieuwe toezichtstelsel dat is neergelegd in een nieuwe Advocatenwet die op 1 januari 2015 in werking is getreden. Ook is er een nieuwe verordening op de advocatuur in werking getreden. De lokale dekens zijn toezichthouder in de zin van artikel 5:11 Algemene wet bestuursrecht (Awb). Ze houden toezicht op de naleving van de Advocatenwet en de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft). Het College van Toezicht bepaalt het toezichts beleid en de eisen waaraan dat toezicht moet voldoen. Het College van Toezicht bestaat uit de algemeen deken, die voorzitter is en twee onafhankelijke Kroonleden die advocaat, rechter noch ambtenaar zijn. De kernwaarden van de advocatuur zijn in de nieuwe Advocatenwet vastgelegd. Naast de toezichtdiscussies zijn er nog andere commissies aan het werk gegaan op het gebied van beroepsattitude en beroepsethiek. In 2013 is de Commissie ‘Wat is een advocaat’ van start gegaan. Deze commissie is ingesteld naar aanleiding van de vraag die Docters van Leeuwen in bovengenoemd rapport stelde naar wat nu precies de functie van een advocaat is en wie zich met recht advocaat mag noemen. De commissie heeft het fenomeen advocaat bezien vanuit historisch, juridisch, economisch en rechtsstatelijk perspectief.4 De toegenomen aandacht voor ethiek en integriteit binnen de advocatuur is ook terug te vinden in het onderwijs. In oktober 2010 concludeert de Commissie Stagiaire-Opleiding over de hervorming van de beroepsopleiding dat op de vakken beroepsattitude en beroepsethiek een zwaarder accent moet komen te liggen. In de beroepsopleiding advocaten die in september 2013 van start is gegaan, krijgen advocaat-stagiaires gedurende drie jaar in totaal vijftien dagdelen (exclusief voorbereidingstijd) les in beroeps3 Deze rapportages zijn te downloaden op de website van de Nederlandse Orde van Advocaten. Op 15 december 2014 heeft mr. R.J. Hoekstra zijn eindrapportages afgeleverd. 4 Het rapport is te downloaden via de website van de Nederlandse Orde van Advocaten.

134


13-07-15 12:38

DE GOEDE ADVOCAAT: OVER ETHISCH GEDRAG EN INTEGRITEIT IN LAW FIRMS

attitude en beroepsethiek. Daarnaast integreert men ethische dilemma’s in het cognitieve en vaardighedenonderwijs. Verder promoot de Nederlandse Orde van Advocaten intervisie als vorm van collegiaal overleg ter bevordering van de vakbekwaamheid en beroepsattitude voor de hele advocatuur. In het verleden promootte de Nederlandse Orde van Advocaten ook peer review5 als vorm van collegiale toetsing. Maar het arrest van het Hof Arnhem-Leeuwarden6 heeft geleid tot een heroverweging van peer review. Ethical infrastructure in advocatenkantoren

De beroepsorganisatie is dus redelijk actief geweest. Maar wat doen advocatenkantoren om ethisch gedrag te bevorderen en wat kunnen advocaten zelf doen om beroepsethiek en de gewenste beroepsattitude te verankeren in hun dagelijkse praktijk? Naar onze mening zouden individuele advocaten en advocatenkantoren meer kunnen doen om ethisch gedrag te bevorderen. Er zijn nog maar weinig advocatenkantoren die ethisch gedrag en integriteit hoog op hun agenda hebben staan. Ook zijn er maar weinig advocaten die zich in het kader van permanente educatie laten bijscholen op het gebied van beroepsattitude en beroepsethiek. Ook intervisie, dat bij andere beroepsgroepen van professionals een prominente plaats heeft gekregen als vorm van ontwikkeling van de vak bekwaamheid en beroepsattitude, is niet bij veel advocatenkantoren geïnstitutionaliseerd. Volgens de Canadian Bar Association (cba) is het nodig aandacht te besteden aan de zogenoemde ethical infrastructure7 binnen advocatenkantoren 5 Onder peer review wordt verstaan een gestructureerde inhoudelijke beoordeling van de (juridische) dossierinhoud van een advocaat door een collega-advocaat die werkzaam is op dezelfde rechtsgebieden, gevolgd door een gesprek met als doel het bevorderen van de vakbekwaamheid. 6 ecli:nl:gharl:2013:bz0644, 12 februari 2013. 7 Ted Schneyer, law professor aan de University of Arizona, definieert ‘ethical infra structure’ als ‘Consisting of the policies, procedures, systems, and structures – in short, the “measures” that ensure lawyers in their firm comply with their ethical duties and that non-lawyers associated with the firm behave in a manner consistent with the lawyers’ duties’.

135


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

om de beroepsethiek te bevorderen. Dit naast weten regelgeving door de Orde en permanente educatie van individuele advocaten. Zij hebben een instrument ontwikkeld waarmee advocatenkantoren zichzelf kunnen evalueren.8 Dit instrument is een mooie gestructureerde methode die de brede bedrijfsvoering van een advocatenkantoor omvat. Het instrument is ook heel goed bruikbaar voor advocatenkantoren in Nederland. De volgende onderwerpen komen aan de orde: ‘I. Relationship to clients 1. Competence 2. Client communication 3. Confidentiality 4. Conflicts 5. Preservation of clients’ property/trust accounting/file transfers 6. Fees and disbursements ii. Relationship to firm members 7. Hiring 8. Supervision/retention/lawyer and staff wellbeing iii. Relationship to regulator, third-parties, and the public generally 9. Rule of law and the administration of justice 10. Access to justice’ Om ethisch gedrag te bevorderen, is het belangrijk dat advocatenkantoren bewust werken aan een cultuur van openheid, waarin het gemakkelijk is feedback te ontvangen en feedback te geven en elkaar aan te spreken. Dit is geen vanzelfsprekendheid. In zijn boek The No Asshole Rule9 beschrijft Robbert Sutton een aantal vormen van onethisch en niet-respectvol gedrag die ook regelmatig binnen advocatenkantoren te zien is. Advocatenkantoren die bewust bezig willen zijn met het creëren van een open cultuur, kunnen op basis van dit boek best practices formuleren.

8 Assessing Ethical Infrastructure in Your Law Firm: A Practical Guide, Canadian Bar Association, Ethics and Professional Responsibility Committee. 9 Robbert Sutton, The No Asshole Rule, Business Plus, februari 2007.

136


13-07-15 12:38


Hoewel dit hoofdstuk gaat om ethisch gedrag en integriteit binnen advocatenkantoren, willen we toch kort stilstaan bij de commerciële mogelijkheden die er voor advocaten liggen door de toegenomen maatschappelijke aandacht voor ethiek en integriteit. Door de economische crisis en de vele corporate scandals, is er meer wetgeving gekomen op het gebied van fraude, corruptie en omkoping, zoals de Bribery Act die op 1 juli 2011 in het Verenigd Koninkrijk in werking is getreden. Ook staan de onderwerpen compliance en riskmanagement hoog op de agenda van veel profit- en non profit-organisaties. Advocaten kunnen op deze markt inspelen door bijvoorbeeld organisaties te adviseren en te trainen op het gebied van compliance. Ook worden advocaten vaker ingeroepen in geval van verdenking van fraude.10 Voor dit hoofdstuk interviewden wij twee advocaten met een grote affiniteit voor ethiek; Jonathan Soeharno, advocaat bij De Brauw Blackstone Westbroek en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en Germ Kemper, advocaat en oud-deken Amsterdamse Orde van Advocaten. Om een bredere kijk op dit onderwerp te geven interviewden we Ruben van Zwieten, predikant-directeur De Nieuwe Poort, actief bezig met het onderwerp zingeving.

10 Bedrijven roepen vaker hulp advocaten in vanwege fraude, nrc 18 februari 2014.

137


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

Interview met Jonathan Soeharno Advocaat bij De Brauw Blackstone Westbroek en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam

‘Hoge cijfers en sterke competenties geven geen garantie voor moreel besef.’

Er zijn niet veel advocaten die op een hoog niveau nadenken over beroepsethiek en beroepsattitude in de advocatuur. Heel inspirerend om in dat kader te spreken met Jonathan Soeharno, advocaat bij De Brauw Blackstone Westbroek en hoogleraar rechtspleging in rechtsfilosofisch perspectief aan de Universiteit van Amsterdam. Verder was hij als bestuurslid van de Stichting Beroepsopleiding Advocaten betrokken bij de opzet van de nieuwe beroepsopleiding. Meer aandacht voor ethische vorming van advocaten is volgens hem nodig in een tijdperk waarin vertrouwen niet langer vanzelfsprekend is. Waar komt je interesse in ethiek en integriteit vandaan?

‘Na het gymnasium besloot ik niet direct te gaan studeren, maar eerst door de Verenigde Staten te reizen om op treden met bands en vrijwilligerswerk te doen in gevangenissen, scholen en kerken. Ik heb toen veel met leeftijdsgenoten gesproken die er andere – vaak sterk religieuze – denkbeelden op na hielden, minder kansen hadden of volledig vijandig stonden tegenover de overheid en overheidshulp. Die gesprekken hebben mij aan het denken gezet. Wat betekenen termen als solidariteit, zingeving, tolerantie, rechtvaardigheid of ethiek? Is solidariteit voor een gevangene bijvoorbeeld een arm om de schouder of geld bij een overheidsloket? Na twee jaar ben ik met die vragen theologie en wijsbegeerte gaan studeren.’

138


13-07-15 12:38


Die zaken zijn nu zeer actueel, nu er in de maatschappij verlies van vertrouwen in instituties is.

‘De vertrouwensvraag speelt van oudsher bij beroepen zoals artsen, bankiers, advocaten en rechters. Dat zijn beroepen die worden gekenmerkt door een informatie-asymmetrie én een afhankelijkheidsrelatie: je kunt bijvoorbeeld de beslissing om voor een bepaalde medische behandeling te kiezen niet helemaal begrijpen, en toch ben je afhankelijk van de arts. ‘Ethiek is daarom voor deze beroepen belangrijk. Je moet er immers maar op vertrouwen dat de professional ethisch is: dat hij niet handelt met het oog op zijn eigen belang, maar met het oog op de waarden en normen van zijn beroep. Deze vertrouwensvraag is de afgelopen jaren wel pregnanter geworden. Ik denk dat dit komt doordat de traditionele waarborgen voor ethiek zijn geërodeerd in de publieke sfeer: zoals religie, afkomst of zuil. Moraal is eerder een privékwestie geworden. Men ervaart daardoor denk ik meer onzekerheid ten aanzien van wie waakt over onze belangen: de arts die waakt over gezondheid, de bankier over geld en de toga over recht.’ ‘De noodzaak om een antwoord te vinden op die vertrouwensvraag, dringt de laatste jaren ook door in de advocatuur: denk aan de discussie over meer toezicht, de verscherpte omgang met klachten en de nadruk op ethiek in de opleiding.’ Heb je bevredigende antwoorden gevonden?

‘Sommige antwoorden verleggen het probleem slechts. Zo benadrukken maatregelen als de eed, meer tuchtrecht of meer toezicht veeleer wat we missen – een gedeelde set normen en waarden – zonder een antwoord te formuleren op het echte probleem: welke normen en waarden dat dan zijn. Hetzelfde geldt voor invoering van te algemeen geformuleerde kernwaarden, zoals integriteit, gelijkheid en deskundigheid. Deze komen bij vrijwel ieder beroep voor en hebben dus nadere concretisering nodig.’ ‘Mijn antwoord is: zorg dat je per professie een soort van gemeenschap creëert rond gedeelde waarden en normen, die binnen die gemeenschap ook voldoende concreet zijn en actueel worden gehouden.’

139


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

Omdat de maatschappij pluriformer wordt, worden ook waarden en normen diffuser?

‘Waarden en normen zijn een soort spiegel van de maatschappij. Hoe pluri former de maatschappij is, hoe algemener de gedeelde waarden en normen moeten zijn geformuleerd. Het is vervolgens moeilijker om concreet te zien wat er wordt gedeeld.’ ‘Per beroepsgroep is het dus zaak om heel concreet te kijken wat de beroepswaarden betekenen: wat betekent het bijvoorbeeld voor een advocaat om onafhankelijk, partijdig en deskundig te zijn? Wanneer mag je “nee” zeggen tegen een cliënt? Hoever mag je voor je cliënt gaan? En hoeveel cursussen moet je volgen?’ Je vindt dat de professies een uitingsvorm zijn geworden van het individualisme?

‘Ja. Dat is ook een treffende diagnose geweest van de socioloog Max Weber, die goed aanvoelde wat de Verlichting betekende voor de professies. Als je overal het individu centraal stelt, kunnen professies die een publiek belang dienen in het gedrang komen. Er bestaat dan, in de woorden van Weber, een gevaar dat het ere-aspect van de professies – de publieke dimensie ervan – wordt vervangen door individuele belangen. In de woorden van Weber: waar men vroeger vóór de wetenschap leefde, vóór de advocatuur of vóór de politiek, leeft men er nu ook ván.’ ‘Binnen de professies werd lang de nadruk gelegd op meritocratie: een ideaal dat past bij individualisering omdat het individuele verdiensten centraal stelt. Steeds werd aan de samenleving uitgelegd dat artsen, bankiers, rechters en advocaten gewoonweg slimme, streng geselecteerde en hoog opgeleide professionals zijn – niets om je zorgen over te maken dus. Maar mensen hebben nu wel door dat het hebben van hoge cijfers en sterke competenties geen garantie geeft voor het hebben van moreel besef. Het ereaspect weer centraal stellen, daar gaat het om.’ Raakt dat individualisme ook de advocatuur?

‘Zeker. In de nieuwe beroepsopleiding is daarom veel meer nadruk komen te liggen op ethiek. Je moet dan echt denken aan stijging van een paar uren naar tientallen uren. Dat is een grote investering, maar we willen er alles aan doen om ervoor te zorgen dat iedere advocaat weet wat het betekent om een behoorlijk advocaat te zijn, zonder eerst aan zijn eigen belangen te denken.’

140


13-07-15 12:38


De toename van het aantal eenpitters in de advocatuur hangt – denk ik – ook samen met individualisering. Je moet tegenwoordig een onderscheid maken tussen twee groepen advocaten die ongeveer even groot zijn: advocaten die in kantoren werken en eenpitters. Dit feit is voor de opleiding van belang. Je moet er immers vanuit gaan dat als mensen klaar zijn, er 50 procent kans bestaat dat ze in hun eentje verdergaan. Er is dan geen kantoorgenoot met wie ze dagelijks kunnen sparren over ethische vragen, die kan vragen of iets nu wel of niet kan, of met wie ze een blok kunnen vormen tegen een te veeleisende cliënt.’ Heeft dat individualisme ook te maken met de competitieve omgeving waarin advocaten werken?

‘Die competitieve omgeving zie ik eerder als een gevolg van individualisering dan als de oorzaak. Het is bijvoorbeeld allang niet meer vanzelfsprekend dat je voor de rest van je leven bij één kantoor werkt. Advocaten stellen hun eigen belangen centraal. Cliënten doen dat overigens ook: het is allang niet meer vanzelfsprekend om alle zaken onder te brengen bij één vast kantoor.’ ‘Tegelijk groeit het besef dat er iets nodig is van ethiek. Hoewel een competitieve omgeving en ethiek verschillende dingen lijken te zijn, groeien ze de laatste tijd naar elkaar toe. Er is bijvoorbeeld naar mijn weten geen aexbedrijf meer te vinden zonder code of conduct. Stakeholders, consumenten en de samenleving verlangen dat een bedrijf niet alleen door regels, maar ook door bepaalde waarden wordt geleid – zoals duurzaamheid, gelijkheid en integriteit. Zeker naarmate bedrijven groter worden en een maatschappelijke rol vervullen, neemt de roep om maatschappelijke verantwoordelijkheid toe – zoals op dit moment bij banken het geval is.’ ‘Cliënten voelen dat ook aan. Ze zeggen: we kunnen wel interne regelgeving maken, maar voor ons gevoel gaat het daar niet om. Het gaat erom dat mensen de juiste beslissingen nemen. En ethische waarden zijn beter in staat richting te geven dan juridische normen.’ Ethiek en integriteit, hoe verhouden die twee zich?

‘Integriteit omvat meer dan ethiek. Met andere woorden: je kunt ethisch handelen, maar toch niet integer zijn. Neem bijvoorbeeld de wrakingsdiscussies. Een rechter kan gewraakt worden bij de schijn van partijdigheid – ongeacht of hij nu daadwerkelijk partijdig was. Er hoeft in ethisch opzicht

141


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

dus niets aan de hand te zijn, terwijl integriteit wel in het spel is. Integriteit gaat veeleer over de legitimiteit van macht ten overstaan van vertrouwen. Je moet een rechter nu eenmaal kunnen vertrouwen omdat hij macht heeft over jou. Daarom moet een rechtzoekende mogen twijfelen, ongeacht of de rechter wel of niet ethisch heeft gehandeld.’ ‘Integriteit speelt ook een belangrijke rol bij de advocatuur. Aan de advocaat zijn privileges toebedeeld en hij staat in een asymmetrische verhouding tot zijn cliënt. Dit vertrouwen moet worden waargemaakt. Maar vertrouwen is een kostbaar goed: één advocaat die de fout ingaat, tast niet alleen het vertrouwen in hemzelf aan, maar ook in de advocatuur.’ ‘Integriteit gaat dus zowel over de integriteit van de individuele advocaat als de integriteit van de advocatuur als geheel. Gedragsregel één is mooi geformuleerd: de advocaat dient zich zodanig te gedragen dat het vertrouwen in de advocatuur of in zijn eigen beroepsuitoefening niet wordt geschaad.’ Maar terug naar vertrouwen in het instituut. Kan extern toezicht dat helpen beschermen?

‘Extern toezicht neemt niet noodzakelijkerwijs het wantrouwen weg. Soms verplaatst de vertrouwenscrisis zich naar de toezichthouder. Zo richtte de vertrouwenscrisis in de financiële sector zich eerst op de omgevallen banken, maar daarna op de toezichthouders.’ ‘Bij vrije beroepen is het moeilijk om goed toezicht te houden. Het maken van een eigen professionele afweging – die moeilijk controleerbaar is – is immers eigen aan deze beroepen. Daarbij past eerder intern tuchtrecht dan extern toezicht. Ik ben daarom ook gelukkig met het feit dat in de advocatuur het nieuwe externe toezicht slechts systeemtoezicht behelst en dat de daadwerkelijke verantwoordelijkheid voor het toezicht bij de lokale dekens is blijven liggen.’ ‘Toezicht heeft natuurlijk voordelen: het houdt de beroepsgroep scherp, filtert rotte appels eruit en geeft eenduidig reliëf aan de behoorlijkheidsnormen. Als het goed wordt vormgegeven, is toezicht ook een – indirecte – manier voor de beroepsgroep om zich te verantwoorden jegens de samenleving. Of het nieuwe toezichtstelsel dat kan waarborgen, zullen we in de komende jaren zien.’

142


13-07-15 12:38


Staat ondernemerschap, wat steeds prominenter wordt, integriteit in de weg?

‘Grote kantoren organiseren zich als bedrijven, maar gedragen zich vaak nog steeds als maatschappen. Intern is de verhouding vaak nog vrij traditioneel: een partner heeft een praktijk en leidt daarin stagiaires op. Binnen die hiërarchie is de partner zowel werkgever als opleider als beoordelaar. Het is de vraag of dat van deze tijd is. Aan de andere kant is het moeilijk om hiërarchische structuren te doorbreken. Ethiek kan eigenlijk alleen worden gerealiseerd als deze over de volle breedte wordt gedragen, zodat iedereen elkaar mag aanspreken op dezelfde waarden – ongeacht zijn plek in de hiërarchie.’ ‘Ook extern wordt bij grote kantoren op kantoorniveau nagedacht over integriteit, waar dat eerder aan de individuele advocaat was. Voor welke cliënten willen we werken? Welke zaken doen we? Hoever gaan we in zaken? En hoe raakt het werken voor cliënten die een veelheid aan – soms totaal verschillende – zaken onderbrengen bij verscheidene grote kantoren, aan kernwaarden als onafhankelijkheid en partijdigheid? Daarnaast is voor de commerciële advocatuur gedragsrecht relevant dat misschien minder bekend is. Een advocaat mag bijvoorbeeld geen taxatie geven van proceskansen voor accountantsverklaringen. Die kennis moet wel ergens aanwezig zijn binnen de kantoren.’ En de afwegingen die een advocaat zelf maakt? Terugkijkend met de kennis van nu, wat is er bijvoorbeeld geleerd over de rol van de advocaat ten aanzien van de kredietcrisis?

‘Het was een systeemcrisis. Bijna niemand was in staat die te overzien – laat staan te voorzien. Het uitgangspunt van de commerciële advocatuur was traditioneel: commerciële beslissingen liggen bij de cliënt, en juridische beslissingen liggen bij de advocaat. Een commerciële beslissing kun jij als jurist niet doorzien en dat moet je als advocaat ook niet willen.’ ‘De les daaruit is dat je eigenlijk niets moet doen zonder dat je het in zekere mate begrijpt. Dat geldt voor zowel de advocaat als de cliënt. Je mag de cliënt er ook wel eens om vragen: hoe zit iets eigenlijk in elkaar? Als de cliënt het niet kan uitleggen, dan moet je je afvragen waar je mee bezig bent.’

143


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

Interview met Germ Kemper Advocaat en oud-deken Amsterdamse Orde van Advocaten

Foto: Willem Diepraam

‘Je bent verplicht om te zien of en wanneer je “nee” moet zeggen, tegen wie dan ook.’

Wij zijn benieuwd naar de praktijk. Zes jaar lang was Germ Kemper als deken het gezicht van de Amsterdamse Orde van Advocaten. Als geen ander kan hij vertellen hoe het er in de praktijk aan toegaat. Zeggen dat er veel gebeurd is in die jaren, is een understatement. Ethiek, gedeelde waarden en integriteit staan door de spraakmakende tuchtzaak tegen Bram Moszkowicz en de groeiende verscheidenheid van de Amsterdamse balie nu volop in de belangstelling. De Amsterdamse balie is enorm gegroeid de afgelopen decennia. Hoe behoud je een

gezamenlijke cultuur met een eenduidige opvatting van ethisch handelen, en gedeelde waarden?

‘Het is waar dat die balie zo gedifferentieerd is geraakt, dat het lastig is om een gemeenschappelijke noemer te ontdekken. Mensen op grote kantoren beginnen op de afdeling vliegtuigfinanciering en na anderhalf jaar komen ze op een heel ander terrein. Vervolgens kom je als medewerker en compagnon in een sectie, en ben je een soort specialist geworden. Dus je ziet weinig, of niet veel meer van wat er buiten gebeurt, en je hebt alleen nog maar contacten met evenknieën van andere grote kantoren.’ ‘De paar honderd mensen in Amsterdam die alleen maar strafrecht doen, gaan alleen maar met elkaar om. Mensen die in de sociale rechtshulp werkzaam zijn, komen ook alleen elkaar tegen. En de aard van het werk maakt dat je vaak niet meer direct betrokken bent bij de grotere vragen: waarom ben ik

144


13-07-15 12:38


eigenlijk advocaat? Dus dat gaat gemakkelijk uit elkaar lopen. Het is moeilijker om gemeenschappelijke waarden die ons allemaal bindt, te vinden.’ Hoe zorg je dat men zich herkent in die waarden en normen? Welke zijn het belangrijkste?

‘Het is een combinatie, maar de kernwaarden onafhankelijkheid en professionaliteit zijn de belangrijkste. Ik ben twee keer naar Damascus geweest waar een advocaat vervolgd werd en uit de Orde van Advocaten gestuurd was omdat hij openlijk rapporteerde over schending van mensenrechten. Ik heb tegen de mensen hier gezegd: dat is onafhankelijkheid. Daarom zit je ook in die advocatuur. Dat je niet afhankelijk mag zijn van je cliënt, van je tegenpartij, van rechters of van de overheid. Je reden van bestaan ligt in die onafhankelijkheid. Kijk naar wat er daar gebeurt, dat is jouw lot als je niet voortdurend voor die onafhankelijkheid vecht.’ Onafhankelijk betekent ook ‘nee’ zeggen tegen cliënten. Dat is het moeilijke.

‘Je bent verplicht om te zien of en wanneer je “nee” moet zeggen, tegen wie dan ook. De onafhankelijkheid ten opzichte van machtige tegenpartijen en cliënten moet daarnaast gevoed worden door kennis. Dat is professionaliteit.’ ‘Daarom moet je heel veel investeren in je kennis als advocaat, omdat je daarin de mogelijkheden vindt om je eigen spoor te trekken. Als ik voor mijn informatie afhankelijk ben van wat de overheid mij levert, als ik tegen Shell procedeer die een kennisvoorsprong van jewelste heeft, dan kan ik niks. Althans, dan ben ik te beperkt in mijn mogelijkheden. Dus je moet veel meer op dat kennisaspect, wat uiteindelijk tot onafhankelijkheid leidt, hameren.’ Het is bekend dat zelfstandige professionals, de eenpitters, minder investeren om kennis op peil houden. Deel je ook die zorgen over deze groep?

‘We hebben de beroepsopleiding grondig herzien. We zijn in Amsterdam verder gaan werken aan het organiseren van cursussen voor advocaten, speciaal gericht op kleinere kantoren. Ik ben de boer op gegaan bij grote kantoren om die hun kennis te laten delen.’ ‘Voor de bewustwording is dat ook goed. Zo kan bijvoorbeeld een groot kantoor een gratis dag organiseren, specifiek gericht op de praktijk van kleine kantoren over de jurisprudentie van de Hoge Raad, ontwikkelingen in het economisch strafrecht, over dat soort onderwerpen.’

145


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

Helpt dat ook de eenheid van de Balie als waardengemeenschap?

‘Ja. Er is achterdocht van een hoop advocaten tegen grote kantoren. Dat zijn geen advocaten, is het sentiment. In de discussies binnen het college van afgevaardigden zat ook altijd die ondertoon als er over de grote kantoren werd gesproken. Dat is ongelukkig, maar ik heb het gevoel dat we laatste jaren in rustiger vaarwater zijn gekomen. Dat was geen bewust beleid van me, maar wel mooi meegenomen.’ Er worden genoeg vragen gesteld door het publiek over de integriteit van de advocaten. Ik denk aan Bram Moszkowicz.

‘De kwestie-Moszkowicz heeft natuurlijk heel wat beroering veroorzaakt. Er kwamen tegenstrijdige vragen en sentimenten: waarom nu? Om een goede indruk te maken soms? Waarom niet eerder? Dat is allemaal wat flauw, want het veronderstelt kwalijke motieven zonder enig feitelijk aanknopingspunt. Wat blijft, is een pijnlijk demasqué waar ik niet op zat te wachten, maar wat ik ook niet uit de weg kon gaan.’ ‘Venijniger is het door de politiek opgeroepen beeld dat de advocatuur verweven is met de criminaliteit. Er gaat hier en daar wel wat mis, maar bijna niemand kan met iets wezenlijks aankomen. De adjunct-hoofdcommissaris van de politie in Amsterdam had vijf jaar geleden iets gezegd in een interview over ‘rare streken’ van advocaten. Die belde mij zelf op: we moeten het er maar eens over hebben.’ ‘Daarop heeft de politie een presentatie voor mij en paar andere leden van de Raad van Toezicht gemaakt. Dertig verdachte situaties, uit alle mogelijke politie- en fiscale opsporingsdossiers bij elkaar gehaald.’ ‘We waren daar met een man of twintig bijeen. Een paar officieren van justitie, financiële rechercheurs, alles erop en eraan. We hebben die casussen doorgenomen. Er waren er acht of negen die ik kende en waar we al wat mee deden of hadden gedaan. Ongeveer vijf waarvan ik meer wilde weten, maar die ik niet per definitie bedenkelijk vond, en niet eens in de financiële sfeer. En er waren ook nog tien casussen waarvan ik dacht: hou toch op! Ik ging dus opgelucht naar huis. Maar daarmee was het negatieve beeld niet weg.’ Hoe kun je dat beeld toch verbeteren?

‘Ook als je het goed doet, doe je het verkeerd. Ik heb zes jaar lang een jaarverslag geschreven met alle cijfers over tuchtzaken, de klachten en wat

146


13-07-15 12:38


e rmee gebeurd is. Ik heb ze elk jaar naar kranten en omroepen gestuurd en er nooit een vraag over gekregen. Nu is de roep om transparantie heel groot en krijg je te horen: die advocaten houden elkaar de hand boven het hoofd. Dan komt de ‘slager met zijn eigen vlees’-quote weer langs. Daar schiet je uiteindelijk ook niet veel mee op.’ Wat zou je in de toekomst nog gerealiseerd willen zien op gebied van ethiek?

‘Ik vind dat we op de goede weg zijn, er is meer begrip ontstaan. Dat moet je verder uitbouwen. Dat kan concreet door als kantoor onderling aan uitwisseling te gaan doen, met peer review. Daar kun je ook advocaten van andere kantoren in betrekken. Meer opleidingsmogelijkheden openstellen voor elkaar, is daarbij een goede stap.’ ‘De toegenomen aandacht voor hoe onze ethiek in elkaar zit, is ook winst. Ik heb zelf zes jaar lang beëdigingstoespraken gehouden. Dat is in Amsterdam prachtig, want dan heb je elke maand dertig advocaten, van wie meer dan driekwart van grote kantoren zijn. Daar komen ouders en kantoorgenoten. Zo heb je al vele mensen die je rechtstreeks kan aanspreken.’ ‘Mijn thema is altijd geweest: wat heb je aan elkaar? Waarom zit je hier? Bedenk nou wat je verder met elkaar gemeen hebt, wat je met elkaar doet, waarom je in dit vak zit? Die vragen moeten voortdurend gesteld worden. Ethiek is dynamisch en heeft constant onderhoud nodig.’

147


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

Interview met Ruben van Zwieten Predikant-directeur De Nieuwe Poort

‘Je moet de mens van de linkerhersenhelft naar de rechterhersenhelft brengen.’

Ethiek is veel meer dan alleen beroepsattitude en beroepsethiek, zoals verwoord in de kernwaarden en de gedragsregels. In dat kader is het interessant om het verhaal van Ruben van Zwieten te horen. Voer tot nadenken. Predikant Ruben van Zwieten voert strijd tegen verarming op een plek die door velen als bron van rijkdom wordt gezien – de Zuidas. De armoede waar hij tegen strijdt, is die van de geest. Hij wil een ontregelaar zijn van de monomane mindset die uitmondt in wat hij het ‘Zuidas-paradigma’ noemt. Zijn wapens zijn de zintuigen, filosofie, muziek, literatuur, kunst en ontmoeting. Maar wie eenmaal binnenloopt in zijn huis De Nieuwe Poort, die is niet binnen. Die poort is een pad van voortdurende beoefening die leidt naar zijn Beloofde Land: de mens en maatschappij die zowel van binnen als van buiten rijk zijn. Ethiek kan een wapen zijn. Wat is het Zuidas-paradigma?

‘Alles staat hier in dienst van die ene godheid: de economie. Het kleine verhaal van de beperkte vierkante meters van de Zuidas vertelt voor mij het grotere verhaal van de maatschappij. Ik zou je een virtuele tour kunnen geven: we beginnen daar bij de staatsbank abn, dan naar de vastgoedfraude torens met de pensioenuitvoerders erin en van daar naar de universiteit als urenfabriek, nog iets verderop naar het vu-ziekenhuis waar de camera’s hingen bij de eerste hulp. En hier zitten we onder Google. Ik zou het rondje nog groter kunnen maken. Wat hier automatisch ontstaat, is de onvol-

148


13-07-15 12:38


ledige mens. Het gaat hier over het eeuwig durende menselijke drama, dat de mens niet mens wil zijn.’ ‘De roeping van de mens is mens te zijn. Hij moet niet willen worden als de goden. Maar willen worden als de goden aan de ene kant, vereist ook een correctiemechanisme vinden. Weten wat genoeg is. Dat doe je niet door regels, maar door het bouwen van een innerlijk kompas. De mens weer mens laten worden betekent oog hebben voor de beperktheid, erkennen dat er iets ontbreekt en niet volledig is.’ Hoe kom je daar?

‘Je moet de mens van de linkerhersenhelft naar de rechterhersenhelft brengen. De Zuidas is de wereld van bulletpoints, Excel, slides. Het is storytelling, niet aan de hand van een verhaal, maar van containerbegrippen, algemeenheden. De oefening is de mens niet via de riedel van de Zeven Eigenschappen van Effectief Leiderschap verder brengen. Maar hoe breng je de mens op dat andere spoor: het verhalende?’ ‘Welke taal gebruik je daarvoor? Niet de analytische logische taal, maar liefdevolle vriendschappelijke en dromerige, beeldende taal. De Zuidasser doet te weinig aan de taal van de verbeelding. En je moet erkennen dat het belangrijk is om beide talen te spreken.’ ‘Voor juristen betekent dat concreet niet alleen de wet toepassen, maar ook de geest der wet duiden en zoeken naar empathie met de cliënten. Ik hoef maar heel weinig uit te leggen aan de managing partners van kantoren om te laten zien wat de voordelen zijn als je een volledige professional bent die beide talen spreekt.’ Komt jouw boodschap over hier?

‘Waar ik in geloof is de maakbaarheid. Je wordt als mens geboren met een hoop verwondering. Verbeelding raakt heel dicht aan verbeeldingskracht. Dat ligt ook zeer dicht bij inbeeldingskracht. We hadden het al over empathie. In het lijden, dus empathos, in het lijden van de ander meedelen. Dat vraagt veel inbeelding en verwondering. En er zijn allerlei rationele mechanismen die deze authentieke empathie en verwondering beknellen en beklemmen.’

149


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

‘Misschien vecht ik daarom wel het meest, en zeker bij juristen, tegen het nihilisme. Tegen het: ‘zo werkt het nou eenmaal.’ ‘Zo gaan die dingen’. Het niet kunnen dromen of te realistisch dromen zodat er geen visioen meer ontstaat. Dan keer je te snel naar binnen. En leef je met je gezicht naar de grond in plaats van contact te maken met de ander.’ Via de ander kun je terug naar jezelf?

‘Juist. Dit is het huis van ontmoeting en inspiratie. Voor advocaten betekent dat ze hier in de juridische helpdesk werken. Ga maar eens in die helpdesk tegenover een kwetsbaar iemand zitten. Alleen al dat.’ ‘Het Zuidas-paradigma is eigenlijk een homogeniteit, een eenheidsworst. Dus je moet het andere, het bevreemdende opzoeken. Als je zoekt naar je ‘ik’, dan moet je eens een stevige ‘jij’ opzoeken. Die stevige jij, die luistert, maar die houdt ook een spiegel voor en vraagt door. Dat is de functie die we willen vervullen.’ Is er specifiek iets te zeggen over de manier waarop advocaten zichzelf verliezen. Inherent aan het vak?

‘Advocaten worden machines en raken vaak afgestompt. Zij bij uitstek, omdat ze leven in het specialisme. Ik heb altijd gedacht dat een jurist veel meer een bondgenoot was van de idealist.’ ‘Maar er zijn te veel zaken die ons beletten mens te zijn, zei Multatuli al. Het onderwijs verschoolt ons. Het leger vermilitairt ons. De Kerk verstelselt ons. De zeden en de moraal vermanieren ons. Het is mooi om die beklemming te laten zien. Het constante, mechanische spel tussen welk vuur in ons aangewakkerd wordt. En wat we zelf kunnen zien uit de herinnering en aan de andere kant hoe we ons laten disciplineren door de kaders die ons geboden worden. Weten wat wel en wat niet kan.’ ‘Want is het recht nou datgene wat bevolen is? Dan moet je gewoon die wet volgen. We krijgen steeds meer een rule-based maatschappij. In de Bijbel zeggen de Farizeeërs: de regel zegt dat u op sabbat niemand mag genezen. Maar gaat het om bevrijding, en genezing van ziekte? Dan overruled dat de regel. Die regel is er voor jou om je mens te maken. Wie religieus op de knieën gaat voor die regel, verwordt juist tot onmens.’

150


13-07-15 12:38


De nieuwe opleiding voor advocaten benadrukt ethiek meer. Is dat een juist antwoord op een morele crisis?

‘De ethiek als de leer van het juiste handelen, is per definitie rule based. Als predikant ben ik ervan overtuigd dat de inleidende zin veel meerzeggend is dan de tien geboden die daarop volgen. Rules zijn alleen maar zinnig als ze volgen op principles. En het principe dat eraan voorafgaat is dit: ik heb jou in de vrijheid gezet. Leef dan ook als een vrij mens. Als je terug wil naar die onvrijheid, ga dan vooral stelen of moorden.’ ‘We moeten dus naar die principles. Het is dus geen morele crisis, het zijn de waarden die voorafgaan aan de normen. Het is veel eerder een armoede van geest.

151


13-07-15 12:38

de nieuwe advocaat

Nabeschouwing en tips Het is interessant om met verschillende professionals te praten die ieder weer vanuit een eigen invalshoek het belang van ethisch gedrag en een professionele attitude benaderen. Maar hoe maak je algemene waarden en normen concreet? Zoals Jonathan Soeharno aangeeft, is het belangrijk om heel concreet te maken wat de beroepswaarden in de praktijk betekenen: wat betekent het bijvoorbeeld voor een advocaat om onafhankelijk, partijdig en deskundig te zijn? Wanneer mag je ‘nee’ zeggen tegen een cliënt? Hoever mag je voor je cliënt gaan? En hoeveel cursussen moet je volgen? Het is belangrijk dat kantoren en advocaten dit niet alleen aan de beroepsopleiding advocatuur overlaten, maar hier ook regelmatig zelf aandacht aan besteden. Een prachtig uitgangspunt daarvoor is het document van de Canadian Bar Association (cba) over Assessing Ethical Infrastructure in Your Law Firm: A Practical Guide. Deze opzet is zeer goed toepasbaar voor de Nederlandse advocatuur. Een interessant boek met een bredere scope dan alleen het juridische is Giving Voice to Values.11 Dit boek gaat erover hoe men kan vasthouden aan de (eigen) waarden onder druk van bazen, collega’s, cliënten en aandeelhouders. In de internationale literatuur is veel geschreven over legal ethics. Iedere twee jaar organiseert the International Association of Legal Ethics een conferentie over dit onderwerp waarin de best practices op het gebied van legal ethics worden besproken. Aandacht wordt besteed aan onderwijs, onderzoek, regulering, cultuur, maatschappij, technologie en filosofie. Als u als advocaat of advocatenkantoor zelf actief aan de slag wilt met ethiek en ethisch gedrag binnen uw kantoor wil bevorderen, treft u hieronder een aantal concrete tips en artikelen aan: 1. Stel een van de partners aan als zogenoemde ‘inhouse compliance partner’, die belast is met conflicts of interests en dergelijke kwesties. 2. Organiseer eens per jaar met het hele kantoor, inclusief staf en ondersteunend personeel, Socratische gesprekken (of intervisiebijeenkomsten) over ethische kwesties of volg met kantoor workshops op het gebied van ethiek.

11 www.givingvoicetovaluesthebook.com.

152


13-07-15 12:38


3.

4.

5. 6.

7.

8.

9.

Of lees met het kantoor het boek The No Asshole Rule van Robbert Sutton en laat iedereen zijn eigen gedrag evalueren. Stel, net zoals de meeste beursgenoteerde bedrijven, een zogenoemde code of conduct op waarin de regels op het gebied van kwaliteit en integriteit zijn opgenomen en communiceer deze naar buiten. Maak beleid voor het aanvaarden van commissariaten van uw partners en voor de adviseurs en off counsel die uw kantoor gebruikt. Stel een ethische commissie in die een continu aanspreekpunt is voor allerlei ethische kwesties en die er ook zelf proactief voor zorgdraagt dat advocaten zich van bepaalde ethische kwesties bewust worden. Neem in uw partnerevaluatiesysteem integriteit als toetsingselement op. Helaas is fouten maken menselijk. Doet zich een probleem voor, aarzel dan niet om een expert op het gebied van reputatiemanagement in te schakelen die u adviseert over een goede communicatie en pr. Besteed aandacht aan de ethische infrastructuur van uw kantoor door het maken van de cba Self-Evaluation Tool (zie www.cba.org/cba/activities/ code/ethical.aspx). Bent u een zelfstandig advocaat: organiseer een Socratisch gesprek met andere eenpitters en zoek een mentor met wie u bijvoorbeeld twee keer per jaar ethische dilemma’s bespreekt. Wees u ervan bewust dat u als advocaat met ethische kwesties te maken kunt krijgen. Neem dit eens als een onderwerp voor een gesprek met collega’s. Vraag feedback: sta open voor de zienswijzen van uw collega’s. Geef feedback. Spreek collega’s aan op onethisch gedrag.

153


13-07-15 12:38


13-07-15 12:38

Hoofdstuk 6 De goede advocaat: over ethisch gedrag en integriteit in law firms

Recommend Documents