Voetbal is oorlog To Hell and Back De tekening Nieuw-Linkse kletskoek Wonen daar mensen? Opa zat niet in een museum Ha, weer thuis Nieuw prikkeldraad is geen gezicht Het verkeersbord Tot Allerheiligen bloemen uit eigen tuin Het veld Het goederenstation De aankomst van Primo Levi De kracht van het beeld De panoramafoto Het Frankfurter Auschwitzproces De Kartoffelbaracken We maken een monument Bahnhof West Aktion Höss De UNESCO-zone Een Pools initiatief De ooggetuige in Sobibór
Meer informatie Verbum Holocaust Bibliotheek: verbum.nl Hans Citroen: hanscitroen.nl Over boek en app Auschwitz-Oswiecim: auschwitzoswiecim.com
4
5
Inleiding Eind 2010 verscheen Auschwitz-Oświęcim. Ik maakte het boek met mijn vrouw Barbara Starzyńska die opgroeide in Oświęcim, de Poolse naam van het stadje Auschwitz. Wij keken anders dan gebruikelijk. Waarom daar? Wat was het resultaat van de inzet van kampgevangenen in de stad en de regio? Hoe ging Polen na 1945 verder met dit ‘besmette’ gebied en wat had dit voor invloed op de geschiedschrijving? In recensies werd AuschwitzOświęcim een uitdaging aan de geschiedschrijving genoemd. Auschwitz-Oświęcim was snel uitverkocht en landde op menig literatuurlijst. Een hernieuwde versie van Auschwitz-Oświęcim wordt medio 2014 door Uitgeverij Verbum als een iPad app uitgegeven. Het beeldrijke manuscript leent zich er goed voor en zal in digitale vorm ook voor een jong publiek toegankelijk zijn. Dit plan in gang zettende ontstond bij mij het verlangen naar een papieren versie van een belangrijk onderwerp in Auschwitz-Oświęcim: de Judenrampe, een vergeten perron waar ongeveer 800.000 Europese Joden arriveerden. Deze aankomst- en selectieplaats als onderdeel van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau had een lieu de memoire moeten zijn. De Judenrampe is mijn bedevaartsoord. Ik ben er ook in de jaren na de publicatie van ons boek vaak geweest en maakte foto’s. Voortdurend herschreef ik het Judenrampe-hoofdstuk van Auschwitz-Oświęcim. Teksten die een toekomstig thema inluidden haalde ik eruit en ik onderzocht opnieuw de historische juistheid van mijn en Barbara’s bevindingen. Er ontstond een verbeterde versie. Het hoofdstuk was een autonoom verhaal geworden. Auschwitz was door mijn relatie met Barbara plotseling dichtbij. Mijn opa overleefde het kamp dat op loopafstand van het huis van mijn schoonmoeder bleek te liggen. Auschwitz is een eenduidig fenomeen dacht ik toen in 1993, maar mijn denkbeeld bleek anders te zijn dan dat van Barbara die in Oświęcim opgroeide. Twee verschillende percepties: enerzijds, in weerwil van het Poolse leed, de glorie van de overwinning van het communisme op het fascisme en anderzijds een killing field waar een groot deel van de Europese Joden werd vermoord. Het wereldwijde besef van de massamoord op de Joden ontstond in de jaren zestig als gevolg van het Eichmannproces in Jeruzalem. Het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau veranderde van een heroïsch Pools monument in een herdenkingsplek voor de in de oorlog vermoorde Joden. De mondiale interesse en toeloop had gevolgen. De inwoners van de stad wilden niet de last van de geschiedenis meedragen. Er moest in Auschwitz c.q. Oświęcim ook worden geleefd. Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau werd kortweg ‘het museum’ genoemd. De woorden Auschwitz en Birkenau waren te confronterend geworden. Over de massale inzet van kampgevangenen bij
6 | Inleiding
de bouw van nieuwe stadsdelen, spooraccommodaties en industriegebieden werd niet gerept. Stad en museum werden voorgesteld als op zich zelf staande entiteiten. ‘Oświęcim is de stad en Auschwitz het museum,’ zei Barbara. ‘Mijn opa zat niet in een museum,’ riep ik geërgerd, wanneer Barbara zich van deze slogan bediende. In het voorjaar van 2002 liepen we met mevrouw Teresa Świebocka, hoofd voorlichting van Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau, langs een veld met roestige rails. Ze wees naar een in een bocht lopend spoor. ‘Deze afslag is verbonden met het verderop gelegen kamp Birkenau en is in mei 1944 in gebruik genomen. Vanaf die datum werden de mensen rechtstreeks naar het perron voor de gaskamers in kamp Birkenau gereden. Voor mei 1944 kwamen de Joden aan op de zogenaamde Judenrampe. (Het Jodenperron). Dit veld hier met al die sporen is de plek.’ Ze maakte met haar wijzende arm een halve cirkel om de omvang van het gebied aan te geven. ‘Hier is het grootste deel van de transporten met Joden in Auschwitz gearriveerd en geselecteerd. De mensen moesten vanaf hier lopend naar kamp Birkenau.’ We waren geschokt. Op een kilometer van het roemruchte perron in Birkenau, de aankomstplek van alle Joden dachten wij, was daar plotseling een minstens zo gruwelijk perron. Er bleken twee perrons te zijn. Het perron in Birkenau en de Judenrampe; het overwoekerde spoorterrein waar wij met mevrouw Świebocka stonden. Nergens was er iets dat de verwees naar de geschiedenis. ‘Is de Judenrampe geheim gehouden,’ vroeg Barbara. ‘Oh nee,’ zei Teresa. ‘Mei 1944, de opleveringsdatum van het Birkenauperron is onder Auschwitz-historici bekend. De vraag waar de Joden voor die datum arriveerden diende zich vanzelf aan.’ Haar antwoord was op een kronkelige manier niet onlogisch. Ik realiseerde me hoe weinig ik wist van Auschwitz. Terug in Nederland ging ik de Auschwitz-literatuur doorspitten, maar ik kon niet iets noemenswaardigs over de Judenrampe vinden. Over het aantal gedeporteerden naar Auschwitz hebben afwijkende aantallen de ronde gedaan. Anno 2012 wordt door de gezaghebbende historici een aantal van 1,3 gearriveerde personen aannemelijk geacht. Om dergelijke getallen te kunnen calculeren moest het logistieke vermogen van het spooremplacement in Auschwitz tegen het licht worden gehouden. De Judenrampe was hierin de belangrijkste factor. Verreweg het grootse deel van de Joden arriveerden daar. Waarom heeft de Judenrampe in de geschiedenis van de Holocaust geen contour gekregen? Het is een belangrijk en vrijwel onbeschreven onderwerp. Vandaar dit boek Auschwitz-de Judenrampe. Hans Citroen, oktober 2013
Inleiding | 7
De plek van de latere Judenrampe Memorial Site. (2004)
126
127
De plek van de latere Judenrampe Memorial Site. (2004)
De ‘reconstructie’ van de Judenrampe. (2005)
De Judenrampe Memorial Site. (2006)
128
129
Wagons op de Judenrampe Memorial Site, die mogelijk zijn gebruikt voor deportaties. (2006)
130
131
Resten van het emplacement naast de Judenrampe. (2010)
