HOLOCAUST BIBLIOTHEEK
Het Höcker Album Auschwitz door de lens van de SS
FOTOBOEK
Het Höcker Album
Het Höcker Album Auschwitz door de lens van de SS
Inleiding en redactie Christophe Busch Robert Jan van Pelt
Dit boek is tot stand gekomen in samenwerking met het United States Holocaust Memorial Museum in Washington D.C., het Centrum voor Holocaust en Genocide Educatie in Gent, het Kazerne Dossin: Memoriaal, Museum en Documentatiecentrum over Holocaust en Mensenrechten in Mechelen en Uitgeverij Verbum. De foto’s van het album van Karl Höcker zijn beschikbaar gesteld door het United States Holocaust Memorial Museum in Washington D.C., Verenigde Staten. Disclaimer: The assertions, arguments and conclusions contained herein are those of the contibutors and volume editors. They do not necessarily represent the opinions of the United States Holocaust Memorial Museum. Uitgeverij Verbum heeft getracht alle rechthebbenden van beeldmateriaal te achterhalen. Zij die desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden. © 2013 Uitgeverij Verbum BV Redactie en inleiding © 2013 Christophe Busch (Kazerne Dossin, Mechelen, België) en Robert Jan van Pelt (University of Waterloo, Ontario, Canada) Vertaling artikel ‘Aussenkommando SS-Solahütte’ © Uitgeverij Verbum BV en Vitataal/Ania Rosikoń/Rob Pijpers Vertaling overige artikelen (indien van toepassing) © Uitgeverij Verbum BV en Vitataal/Rob Pijpers Redactie vertaalde artikelen: Vitataal, Feerwerd Typografie en vormgeving Mirjam Roest, Quasi Grafische Producties, Bilthoven Druk Koninklijke Wöhrmann, Zutphen ISBN 9789074274 NUR 680 Meer informatie: Verbum Holocaust Bibliotheek: www.verbum.nl United States Holocaust Memorial Museum en het fotoalbum van Karl Höcker: www.ushmm.org Centrum voor Holocaust and Genocide Educatie in Gent, België: www.chge.be Kazerne Dossin: Memoriaal, Museum en Documentatiecentrum over Holocaust en Mensenrechten in Mechelen, België: www.kazernedossin.eu
Inhoud Voorwoord Sara J. Bloomfield directeur United States Holocaust Memorial Museum
7
Inleiding Mooie tijden in Auschwitz Christophe Busch en Robert Jan van Pelt
11
Het nieuwe Auschwitz Album Auschwitz door de lens van de SS: het ontcijferen van een mysterieus album Judith Cohen en Rebecca Erbelding archivarissen United States Holocaust Memorial Museum
19
Aus einem Deutschen Leben (Uit een Duits leven) Karl Friedrich Gottlieb Höcker, de adjudant van Majdanek en Auschwitz Christophe Busch
37
Een verworden wereld: de vernietigingskampen Auschwitz en Birkenau Robert Jan van Pelt
77
De SS in Auschwitz en de slotfase van het concentratiekamp: 111 netwerken, personeelsbeleid en massamoord Stefan Hördler De SS-Helferinnen in Auschwitz Sarah M. Cushman
147
Aussenkommando SS-Solahütte Piotr Setkiewicz
157
Grootvader in Auschwitz Tilman Taube
169
De foto’s van Het Höcker Album
183
Persoonsregister
331
SS-rangen
333
Voorwoord Sara J. Bloomfield Directeur United States Holocaust Memorial Museum
Historici, onderwijsgevenden en zelfs overlevenden kiezen vaak voor de lijdende vorm als ze over de Holocaust spreken of schrijven: ‘Er werden getto’s ingericht’; ‘de Joden werden gedeporteerd’; ‘kinderen en bejaarden werden van de overigen gescheiden’ en zelfs ‘zes miljoen Joden werden vermoord’. Daar zijn veel redenen voor. Soms kunnen we onmogelijk met zekerheid zeggen wie verantwoordelijk was voor de uitvoering. De SS, hulptroepen of lokale politiemannen? Tegenover het risico van een onjuiste historische weergave van de feiten doen we er dan liever het zwijgen toe. Maar er speelt ook nog iets anders mee. Bij de inrichting van de vaste expositie van het United States Holocaust Memorial Museum bijvoorbeeld werd er nadrukkelijk voor gewaakt om ongepaste aandacht aan de daders te besteden en werd ernaar gestreefd om de slachtoffers te eren, een gezicht te geven en de menselijke waardigheid en individualiteit terug te geven die hun onderdrukkers hun ontnamen. Voor een gedenkplaats die luttele decennia na het einde van de Holocaust werd ontworpen was dit de juiste benadering, maar ze werpt ook cruciale vragen op. We kunnen veel leren van de reacties van de slachtoffers, maar kunnen we de Holocaust werkelijk begrijpen zonder inzicht te verwerven in degenen die de naziideologie en de politiek van volkerenmoord ontwikkelden, zich erin schikten of er uitvoering aan gaven? Als we toekomstige genociden willen voorkomen, kunnen we dan afzien van nauwgezet onderzoek naar de daders? Het is zonder meer geruststellend om hen af te schilderen als ‘krankzinnige monsters’, die niets met ons gemeen hebben, maar het zou een gevaarlijke vergissing zijn een dergelijke strikte scheiding aan te brengen. Willen we werkelijk van de geschiedenis leren, dan moeten we ons moeite getroosten om inzicht in de daders te verwerven. Wie pleegden deze moorden? Hoe keken ze tegen hun wereld aan? Wat dreef hen? In de afgelopen jaren heeft het museum zich omstandig aan de-
7
ze kwestie gelegen laten liggen in een poging de Holocaust beter te begrijpen door niet alleen stem aan de slachtoffers te geven. In heel Europa hebben we oral histories van daders, collaborateurs en ooggetuigen vastgelegd. En we bereiden een tentoonstelling voor over collaboratie en medeplichtigheid die licht werpt op het menselijke gedrag in al zijn schakeringen, onder invloed van uiteenlopende omstandigheden, motieven en bedreigingen – die in de meeste gevallen herkenning zullen oproepen bij ons allen. In het kader van deze poging om de menselijke aard te doorgronden en te begrijpen wat mensen ertoe kan brengen om dergelijke wreedheden te begaan is de ontdekking van Karl Höckers fotoalbum van de SS in haar vrije tijd zo belangrijk. Als adjudant van de laatste commandant van Auschwitz-Birkenau had Höcker als geen ander zicht op degenen die het kamp lieten functioneren, in een administratieve rol of als massamoordenaar. De foto’s in het album laten, in de woorden van de befaamde historicus Christopher Browning, ‘doodgewone mannen’ zien tijdens onschuldig, alledaags vertier: zingen, met de hond spelen en samen met vrienden een glas drinken. Maar deze foto’s werden gemaakt in een tijd en op een plaats die allesbehalve alledaags en onschuldig waren. De foto’s werden alle gemaakt op het uitgestrekte Auschwitzcomplex tussen juni en december 1944, toen de moordmachinerie van het kamp op volle toeren draaide – op sommige dagen werden niet minder dan 10.000 mensen gedood. In deze maanden vergasten de Duitsers meer dan 300.000 Hongaarse Joden, ongeveer de helft van de vooroorlogse Joodse bevolkingsgroep in dit land. Terwijl het moorden een nieuw hoogtepunt bereikte, zien we SS-officieren en vrouwelijke assistenten op de foto’s in het Höcker Album picknicken, met elkaar flirten en van versgeplukte bosbessen smullen op een zomers uitstapje. We kijken verbijsterd naar het kennelijke gemak waarmee werk en privé in elkaar overlopen. En juist dat maakt de foto’s zo belangrijk. Misschien is de foto die me het meest trof die van het aansteken van de kaarsjes ter gelegenheid van het joelfeest op de kortste dag in december 1944. Het nazisme had als religie voldoende aan zichzelf, maar de nazi’s onderkenden de waarde van het uitbuiten van
8
populaire symbolen. Terwijl het Sovjetleger door Polen stormde, waren Duitsers hier in Auschwitz nog druk bezig om Joden te doden en het midwinterfeest te vieren. Konden ze het gebulder van Sovjetkanonnen horen? Binnen enkele weken zou het kamp worden bevrijd. Het bestuderen van deze foto’s kan ons wat er destijds gebeurde slechts een klein beetje beter laten begrijpen. Maar dat mag geen reden zijn om de ogen ervoor te sluiten. De vraag waarom de Holocaust kon gebeuren blijft een uitdaging voor historici, filosofen, theologen, sociologen, psychologen en anderen. De Holocaust is ten slotte meer dan een misdaad die de Duitsers tegenover de Joden begingen. Het is iets wat mensen andere mensen aandeden. Het leert ons dat het ondenkbare altijd denkbaar is – en altijd, overal, door wie dan ook kan worden begaan. Het Höcker Album drukt ons met de neus op dat verbijsterende maar cruciale gegeven. Auteur Sara J. Bloomfield is al ruim een decennium directeur van het United States Holocaust Memorial Museum (USHMM), een instelling die wereldwijd bewustwording van de Holocaust bevordert, ontkenning van de Holocaust bestrijdt en aan preventie van genocide werkt. Ze is adviseur van musea in de hele wereld, lid van de International Auschwitz Council en is bestuurslid van de International Council of Museums/USA. Recentelijk werd haar het Officierskruis van de Orde van Verdienste van de Republiek Polen toegekend, daarnaast heeft ze verschillende eredoctoraten ontvangen. Ze trad in 1986 toe tot de planningscommissie voor het USHMM, dat destijds een project in voorbereiding was. Ze was in verschillende functies aan het museum verbonden en werd in 1999 directeur.
9
