HOE FREUD IN LEIDEN MAHLERS HUWELIJK REDDE door
“Voel me al geruime tijd voortreffelijk, eigenlijk normaal. Reis met moed langs de Rijn en zoek verdwenen geluk. Elk ogenblik dat ik hier met jouw beleefde, stijgt in mijn ziel op, De beide laatste van je telegram openen nieuwe werelden voor mij. Je Gustav”. augustus van het jaar verstuurde de componist Gustav Op ler dit telegram vanaf het station in Keulen aan zijn Ze hadden de laatste jaren op gespannen voet met elkaar geleefd, maar Mahler had goede hoop dat dat spoedig zou veranderen. Hij as de dag daarvoor vertrokken uit zijn in Oostenrijk en op weg naar Nederland. Een hem vertrouwd reisdoel; in geen ander land dirigeerde Mahler zo vaak als juist hier. Het orkest van Willem droeg hem een zeer warm hart toe, Mahler in zijn eigen Wenen een omstreden componist as orden. Maar dit keer had zijn treinreis een ander doel. Hij zou Sigmund Freud ontmoeten, de beroemde die al zoveel zielen met henzelf in het reine had gebracht. Drie maal eerder had hij met Freud een afspraak gemaakt om met hem over zijn te praten, drie maal ook had hij zich op het laatste moment bedacht en de afspraak afgezegd. Dit keer echter zou hij doorzetten. De nood was te hoog gestegen. Freud op vakantie in aan Zee. Hij verbleef er met zijn gezin in pension Noordwijk. De had er een grote hekel aan zijn vakantie te onderbreken voor werk, maar voor Mahler was hij bereid een uitzondering te maken. Na zijn vakantie zou Freud naar Sicilië reizen, maar eerst had hij nog een internationaal congres voor in Leiden, hij zijn discipel Sandor Ferenczi zou ontmoeten. Het consult van Mahler was daarmee goed te combineren. Zo kon het gebeuren dat op 26 augustus 1910, een regenachtige, winderige dag, van de grootste geesten van hun tijd elkaar in Leiden ontmoetten. De Leidse arts De Bruïne Groeneveldt schijnt bij de ontmoeting een bemiddelende rol te hebben gespeeld. Zeker is dat Mahler en Freud hadden afgesproken elkaar te zullen treffen in het grand café-restaurant “In den Vergulden Turk”, gevestigd aan de Breestraat 84. Daarna hebben zij,
verzonken in diep gesprek, uren langs de grachten van de stad gelopen, vooral over het Rapenburg. De wereld is lange tijd onkundig geweest van deze historische ontmoeting in Leiden, waaraan later een grote invloed is toegeschreven op Mahlers laatste levensjaar. Aan de stad is het bezoek van het ongemerkt voorbij gegaan. In geen van de in die dagen in Leiden verschijnende dag-en weekbladen wordt er melding van gemaakt. Van Gustav Mahler is geen geschrift bewaard gebleven, waarin over het consult wordt gerept. Dat de ontmoeting desondanks onomstotelijk vaststaat is te danken aan Mahlers vrouw en Sigmund Freud. In haar Erinnerungen und besteedt Mahler uitgebreid aandacht aan haar en aan het dat Freud daarbij geboden heeft. En Freud heeft zich tegenover Marie Bonaparte en Teodor Reik, beiden leerlingen van hem, over de ontmoeting uitgelaten. Onlangs is ook de rekening van het consult teruggevonden. Wat was er met Mahler aan de hand dat hij zo dringend behoefte had aan de hulp van een psychiater? Mahler had de laatste jaren vele tegenslagen te verwerken gehad. Hun in 1902 geboren oudste dochtertje Maria Anna, door de ouders Putzi genoemd, was drie jaar eerder overleden. Mahler was zijn baan als artistiek direkteur van de opera kwijtgeraakt. Zijn gezondheid liet te wensen over, mogelijk leed de componist in die tijd al aan een hartkwaal. Maar veruit de belangrijkste reden voor de afspraak met Freud waren de huwelijkse problemen met Van de beeldschone, toentertijd wordt gezegd dat ze al het lief en leed van haar man deelde, hem bijstond in zijn triomfen en tegenslagen. Hoe mooi ze was moge blijken uit de woorden van de schilder Oskar Kokoschka, met ze kort na de dood van Mahler een stormachtige verhouding had: mij in haar aantrekt, dat zijn de lijnen van haar navel naar boven naar het intellect en naar beneden naar het paradijs”. Het as die Mahlers schulden saneerde en zijn muziek zij het die zijn kinderen droeg. Vrienden zeiden haar: je bent getrouwd met een abstractie. was zelf een niet onverdienstelijk In haar opofferingsgezindheid ging ze zo ver, dat ze op verzoek van haar man afzag van het componeren, In de eerste jaren van hun huwelijk was bereid eest zich volledig in dienst van haar begaafde man te stellen. Maar naarmate bij haar het gevoel rees door hem tekort te worden gedaan, namen de spanningen toe. In de zomer van 1910 raadde de Weense dr. Sepallek, een familielid van Mahler een onderhoud met Freud aan, die in die tijd aan de Baltische kust verbleef. Freud had bij de jonge dirigent Bruno een beschermeling van Mahler, goede resultaten behaald. 1
7. Het
Café Restaurant “In den Vergulden Turk”.
167
had een kramp in zijn rechterarm gehad, die hem parten speelde bij het dirigeren. Op voorschrift van Freud maakte hij een lange reis naar Sicilië en kwam genezen terug. Drie maal maakte Mahler een afspraak met Freud en drie maal zegde hij op het laatste moment af. Een vreemd toeval was nodig om hem van de ernst van de situatie te doordringen. ging in die tijd veel om met de jonge architect Gropius, een omgang die getuige een citaat uit haar Erinnerungen und veel voor haar betekende: “In hätte meine grenzenlose Liebe und ihre Stärke und verloren. Mir, die ich ausser dem meinen kein Frauenschicksal beobachtet hatte und unerhört naiv mir es bei den stürmischen des jungen X, wie von den gefallen. Ich plötzlich, das meine Ehe keine Ehe volkommen unausgefüllt Aber diese Wahrheit verhehlte ich nun Mahler, und er sie wusste (ebenso gut wie ich), so spielten uir aus Schonung ihn beide diese Komödie bis ans Ze vervolgt dan met te zeggen dat de door haar gecomponeerde liederen haar genezing zouden kunnen brengen, maar dat Mahler haar verbood deze te spelen. “Ik droeg mijn honderd liederen met me waar ik ook heen ging, als een doodskist ik niet durfde te kijken”. Mahler was niet op de hoogte van de omgang van met Gropius, tot het moment dat Gropius een kapitale fout maakte. In de laatste van juli stuurde hij een liefdesverklaring aan maar adresseerde die An Herrn Direktor Mahler”. Gropius zou later aan zijn biograaf verklaren nooit te hebben begrepen hoe hij deze vergissing had kunnen maken, ler las de voor zijn vrouw bestemde brief en door de inhoud zeer geschokt. Beiden maakten elkaar heftige zich een deel van de jaren opgekropte spanningen ontlaadde. beschrijft in haar Erinnerungen und Rriefe de jetzt kam, ist unsagbar. Endlich ich alles aussprechen: ich jahrelang seiner Liebe gesehnt hatte und er, in ungeheuren einfach übersehen hatte. Er fühlte in seinem dass es so etuas eine innere Vrrpflichtung den gibt, dem man nun einmal verbunden hat. Er fühlte Schuld”. Mahler beloofde beterschap en zou zich meer aan gelegen laten liggen. Gropius, die onder een brug in de omgeving op stond te wachten, kon inpakken. Hij vertrok met de eerste trein. maar stuurde vanaf elk station een telegram. Pas na deze aanvaring met zijn besloot Mahler dat een gesprek met Freud geen langer uitstel dulden. Terug nu naar de ontmoeting. De gesprekken die voorafgaande had moeten hem in een aan de afspraak met Freud met zijn 1
2. geboeide
(met de gelaatstrekken van door 0. Kokoschka, 7913.
uit de
openhartige gemoedstoestand hebben gebracht. In de vier uur die het onderhoud in Leiden duurde, moet hij werkelijk een zielebiecht hebben afgelegd. “Hoe kan een man in zo’n toestand een jonge vrouw aan zich binden”, herinnert Freud zich op zeker moment te hebben uitgeroepen, toen de omvang van de problemen tot hem doordrong. De diagnose die Freud naar aanleiding van het gesprek stelde is karakteristiek voor de stand van
3.
Foto uit 1910.
de psyche-analyse in die tijd: hij constateerde dat hier een moedereen vaderfixatie in één bed verenigd waren. Het eerste deel van de diagnose moet balsem zijn geweest voor de ziel van Mahler, die als man van jaar vaak jaloers was tot op het bot op de jonge mannen, in wier aandacht de twintig jaar jongere zich mocht 170
Freud. Foto uit 7920. verheugen. “Ik ken uw- vrouw”, moet Freud hebben gezegd. “Ze hield van haar vader en kan nu enkel naar een man als hij zoeken en van een man als hij houden. leeftijd, die zelf zo dwars zit, is precies datgene wat uw in aantrekt. Maakt zich dus geen zorgen”. Wat Mahler zelf betreft was het volgens Freud van hetzelfde laken een pak: “U houdt van 171
uw moeder, heeft haar in iedere vrouw gezocht. Uw moeder was verbitterd en lijdend, dat wilt onbewust ook van uw vrouw”. Mahler haal t een herinnering op die deze interpretatie van Freud onderschrijft. “Het is jammer dat uw dochter zo weinig verdriet heeft gekend in haar leven”, moet Mahler ooit tegen de moeder van hebben gezegd. Die antwoordde: “Rustig maar, daar zorgt het leven zelf wel voor”. Freud voerde zijn diagnose zo ver door, dat hij zelfs zijn verwondering uitsprak over de naam van Mahlers vrouw: “Uit uw opmerkingen begrijp ik dat uw moeder Marie heette. Hoe komt het dat iemand trouwde met een andere naam, terwijl uw moeder duidelijk zo’n overheersende rol in uw leven speelde”. Het antwoord van Mahler past precies in het straatje van de psyche-analyticus: “Mijn vrouw heet Maria, maar ik noem haar Marie”. Maria Mahler voegt daar in haar Erinnerungen und Briefe nog aan toe: “Hij noemde me Marie, en dat terwijl hij een spraakgebrek had en de letter slechts met de grootste moeite kon uitspreken”. Geen wonder dat Freud vele jaren later vol lof is over het begrip van Mahler voor de psyche-analyse. “Ik heb nooit iemand ontmoet die psychoanalyse zo gemakkelijk begrijpt”, schrijft hij in 1925 aan zijn leerlinge Marie Bonaparte. En in schrijft hij aan Teodor Reik: “Ik had alle tijd om het vermogen tot psychologisch inzicht te bewonderen van deze geniale man”. In diezelfde brief geeft Freud toe dat één consult bij lange na niet voldoende was om alle facetten van de persoonlijkheid van Mahler te doorgronden: “Geen licht viel er op de symptomatische façade van zijn sionele neurose. Het was één enkele gang groef door een mysterieus gebouw”. Mahler sprak met Freud niet alleen over zijn huwelijk, maar ook over zijn jeugd en zijn muziek. Dat leverde hem een tweede inzicht op. Op verzoek van Freud bracht hij zich een voorval uit zijn jeugd in herinnering. Zijn vader, die een brute man moet zijn geweest, had als hij dronken was de gewoonte zijn vrouw te slaan. De kleine Gustav, toen amper zes jaar oud, rende tijdens zo’n kloppartij eens in paniek het huis uit, recht in de armen van een orgeldraaier, die het Weense liedje “0 du lieber Augustin” speelde. Zo werd deze tragische gebeurtenis in zijn levenmuzikaal begeleid door een vrolijk, populair deuntje. De muziek van Mahler kenmerkt zich onder meer door abrupte wendingen en aan de volksmuziek ontleende thema’s. “0 du lieber Augustin” verwerkte hij bijvoorbeeld in zijn derde symfonie. Het gesprek met Freud bracht hem tot het inzicht dat dit op het voorval met de orgeldraaier terug te voeren was. “Nu begrijp ik waarom de meest verheven passages en diepste emoties in zijn muziek steeds door volkse melodiëen worden verpest”, zo moet hij tijdens de wandeling hebben uitgeroepen. 172
Getuige een door Mahlers biograaf Henry-Louis de La Grange boven water gebracht telegram, dat Mahler de ochtend na het gesprek in Leiden opstelde, maar nooit naar stuurde, moet het onderhoud met Freud hem zeer hebben opgelucht: “Ben gelukkig. Interessant gesprek. De splinter is balk geworden. Ben gereed om terug te keren naar Toblach”. Andere tijdens de terugreis verstuurde telegrammen en vooral ook het hierbij afgedrukte gedicht getuigen dat Mahler op de terugreis naar schreef van de heilzame werking van de ontmoeting. Ook Freud meent in zijn brief aan Teodor Reik, vijfentwintig jaar na data, wel degelijk resultaten te hebben geboekt. Hij stelt dat na het consult het libido van Mahler hersteld was. Hoe betrouwbaar de herinneringen van Freud waren is niet bekend. Het jaar van de ontmoeting stond hem in elk geval niet meer helder voor de geest. In de brief aan Reik noemt hij een middag in 1912 of 1913. Dat is onmogelijk, Mahler overleed nog geen jaar na het consult, in 1911. Over het hersteld libido is bij Mahler niets terug te vinden. Zeker is dat ze de omgang met Gropius niet beëindigde. De twee bleven elkaar ontmoeten, maar nu in het geheim. Kort na de terugkeer van Mahler schreef ze Gropius: “Wanneer zal het moment gekomen zijn waarop jij naakt tegen mijn lichaam aan zult liggen, waarop niets ons meer kan scheiden”. Ze ondertekende die brief met: “Dein Weib”. Korte tijd daarna bekende ze een kind van hem te willen hebben. Vier jaar na de dood van Mahler zou ze met Gropius in het huwelijk treden. Wel bleek de houding van Mahler ten opzichte van haar veranderd. Hij haar niet langer en bracht vaak kadootjes voor haar mee. Nog veel belangrijker voor haar was, dat Gustav haar niet langer het componeren verbood. Integendeel, hij stimuleerde haar nu om meteen weer aan de slag te gaan. Ze beschrijft hoe ze na een wandeling hun huis nadert en niet weet wat ze hoort als haar muziek door de ramen klinkt. Als ze binnenstapt, wacht Gustav haar met open armen op. “Wat heb ik gedaan”, roept hij uit. “Deze liederen zijn goed, uitstekend zelfs. Je moet ze afmaken, dan kunnen we ze uitgeven. Ik heb geen rust weer aan het werk gaat. God, wat ben ik bekrompen geweest”. En hij zette zich weer aan de piano om de liederen opnieuw te spelen. Dit zou een prachtige proeve zijn van de gevolgen van de ontmoeting van Mahler en Freud, ware het niet dat niet bekend is of dit voorval vlak voor of vlak na het consult plaatsvond. Toch heeft het consult de ogen van Mahler geopend voor de positie waarin zijn vrouw verkeerde, zoveel is wel zeker. In de laatste maanden van zijn leven heeft hij zich de moeite getroost haar zijn erkentelijkheid te tonen. Hij stelde haar voor zijn achtste symfonie aan haar op te dragen, iets wat hij 173
nooit eerder had gedaan. In de periode na zijn terugkeer werkte hij aan zijn tiende Symfonie, die uiteindelijk onvoltooid zou blijven. In de kantlijn ervan schreef hij: “Für leben. ur d’ er t b e n! Almschi!” En in de coma die aan zijn dood voorafging lagen de namen van Mozart en steeds op zijn lippen. Hij herhaalde ze honderden malen. Op 18 mei 1911 overleed Mahler. Freud las het nieuws in de krant. Hij stuurde een brief aan de executeur-testamentair van Mahler, met het verzoek een openstaande rekening van ongeveer 2.50 gulden te voldoen, de prijs van het consult in Leiden. Mahler heeft nooit voor het consult betaald. De aanmaning van Freud werd vorig jaar bij Sotheby in Londen geveild.
Nachtschatten sind verweht an einem machtigen Wort, Verstummt der Qualen nie ermattet Wühlen. Zusammen floss einem einzigen Akkord zagend Denken und brausend fühlen. Ich liebbe ist meine Stärke, die ich preis Die lebensmelodie, die ich im Schmerz errungen, o liebe ist meine Weisheit, die ich weiss, Der Grundton, auf dem jene mir erklungen. Ich liebe Wie selig o liebe Heil mir
ward Lebens ich Welt und Traum verschlafen, Du Sturms Gewinn! ich starb der Welt in bin im
Dit gedicht schreef Gustav Mahler voor zijn vrouw den
op de terugreis uit Lei-
GEBRUIKTE LITERATUUR Mahler, the and his (Londen, 1978) Henry-Louis de la Gustav Mahler [tweede deel: Le 1984) David B. Mahler, and (New York, 1984) Mahler and the to be. (Londen, 1975) Mahler, Mahler, (Amsterdam, 1940) Hans Heinrich Eggebrecht, Die (München, 1982)
174
(Parijs,
