HET VERHAAL OVER OMA’S MOEDER Sjoukje, mijn moeder, werd geboren in 1904, meer dan een eeuw geleden. Een eeuw waarin ontzettend veel gebeurd en veranderd is. Misschien kun je het wel vergelijken met ontwikkelingslanden van nu. Een deel van de bevolking was arm en kon niet lezen en schrijven, of wel lezen maar niet schrijven. Nu vinden we het gewoon dat kinderen naar school gaan maar tot 1900 was dat anders. Er waren wel scholen maar naar school gaan was niet verplicht. Het hing van de ouders en de omstandigheden af óf en hoelang een kind naar school ging. Het eerste wat op school geleerd werd was lezen. Pas daarna kwam het schrijven, wat verklaart dat mensen soms wel konden lezen maar als handtekening een kruisje zetten. Kinderen werkten vaak al op heel jonge leeftijd mee in het gezin of het bedrijf van de ouders. Vaak ook gingen ze in de leer bij een baas. Van Griet, mijn grootmoeder werd verteld dat ze op haar vierde al achter
- 1 -
de wastobbe stond, op een stoofje omdat ze er anders niet bij kon. En dat was allemaal nog niet zo erg, maar toen er steeds meer fabrieken kwamen, werkten kinderen ook daar. Ze deden er zwaar werk, soms met gevaarlijke machines, en dat vaak wel zestien uur per dag. In de overgebleven acht uur moesten ze eten en slapen, en je kunt je wel voorstellen dat er van spelen of naar school gaan dan niet veel meer kwam. Langzamerhand werd duidelijk dat dat niet gezond was voor kinderen in de groei. Er kwamen wetten die kinderarbeid verboden, en in 1901 kwam er ook een leerplichtwet voor kinderen van zes tot twaalf jaar. Helaas was er weinig controle op die wetten, en arme mensen hielden zich er dan ook vaak niet aan. Hun kinderen gingen helemaal niet naar school of ze werden er te vroeg weer afgehaald. Dat Griet op school had gezeten, weet ik omdat ze mij toen ik klein was voorlas. Schrijven kon ze ook, want nogal eens stuurde ze mij met het ingevulde boodschappenboekje naar de kruidenier. Hoe oud zou mijn grootmoeder geweest zijn toen ze er de brui aan gaf als boerenmeid te werken, en uit Friesland naar Noord Holland vertrok? Veertien? Zestien? Ze - 2 -
werd verpleegster in het Provinciaal Ziekenhuis in Santpoort. Zoals ik haar heb gekend, als een frisse, wat forse vrouw, vermoed ik dat ze er op haar veertiende al heel volwassen uitzag en het zware werk in de psychiatrische inrichting aankon. Hoe Griet aan haar eerste man kwam, waar ze hem ontmoet had? Onder welke omstandigheden hij stierf? Mijn moeder wist er niets over te vertellen. Waarschijnlijk werd over zulke dingen niet gesproken. Het leven ging verder en het was hard en zwaar. Toen Griet met haar tweede man, de vader van Sjoukje, trouwde, had ze in elk geval al drie zoons uit dat eerste huwelijk: Cas, Wim en Jan, mijn moeders halfbroers. Van mijn oma bestond slechts één foto, dat wil zeggen een wat gebarsten kiekje met kartelrandjes dat mijn moeder na oma’s dood liet vergroten en in een zilveren lijstje zette. Het kiekje was onscherp, en haar lieve gezicht op de vergroting vaag. Ze heeft de zwarte jurk met de witte bloempjes aan, waarin ik haar zo vaak zag. Na het overlijden van mijn moeder is ook die ene foto zoekgeraakt, zodat ik het met mijn herinnering moet doen. - 3 -
Met haar tweede man en inmiddels zes kinderen woonde Griet in een dorpje in de kop van Overijssel. In 1950 ben ik er eens wezen kijken, samen met mijn vriend op de motor. Er was toen nog steeds weinig te beleven. Tegen de leuning van een boogbruggetje stonden wat baliekluivers, mannen die niks te doen hadden. Toen we langs reden, spuugde een van hen met kracht in het water. Voor het huisje waar Sjoukje geboren werd en tot haar vierde woonde, liep een sloot, met voor elk huis een houten bruggetje. In die sloot was mijn moeder bijna verdronken. Dat herinnert ze zich niet. Het is haar later verteld. Wat ze zich wel herinnert is dat ze op zolder sliep, in de hoek bij het dakraampje en met haar hoofd onder de dekens, omdat ze een keer door een rat gebeten was. En misschien was ze ook wel bang voor de vreemde lichten en de spoken die volgens de grote mensen ‘s nachts in het moeras ronddwaalden. Sjoukjes vader die tuberculose had gehad, een ziekte waaraan in die tijd veel mensen, en vooral arme mensen stierven, had omdat hij geen zwaar werk kon doen, een jachtakte en een stuk moerasgebied met wat eendenkooien. Een eendenkooi is een vijver in een - 4 -
moerasgebied waar eenden naartoe worden gelokt en waaruit ze niet meer kunnen ontsnappen. Als ze het proberen, worden ze in de vangpijp, een smal toelopend slootje, gevangen. Sjoukjes vader ving ze voor de poelier. Nu worden ze een enkele keer gevangen om ze te ringen en weer vrij te laten, zodat wetenschappers kunnen nagaan wat hun gewoontes zijn. Op de jachtakte stond Jonkheer maar dat was een vergissing omdat Sjoukjes vader dezelfde achternaam droeg als een adellijke familie in die streek. Of? Het verhaal van mijn moeder zette mij aan het fantaseren. Was de vader van mijn moeder een bastaard? Het onechte kind van een echte jonker? Mijn moeder wist zeker van niet. Oké, geen jonkheer maar wel een echte jager. Het leek wel een sprookje. Lang na Griets dood ontdekte Sjoukjes broer Jaap dat Griet de grond nooit had verkocht. Misschien had ze gedacht dat ze er na de dood van haar man geen recht meer op had. In elk geval hoort het nu bij Nationaal Park De Wieden van Natuurmonumenten. Op haar vierde stierf Sjoukjes vader toch nog aan de ziekte. Griet verhuisde weer. Nu met het hele gezin, dat - 5 -
inmiddels uitgebreid was met Jaap, Sjoukje en Geertje. Ze ging terug naar Santpoort, waar ze voor haar trouwen gewerkt had. Ze begon er een kruidenierswinkeltje , en nam een commensaal, een betalende kostganger, in huis. Het zal zo’n gezellig winkeltje geweest zijn, waar de boodschappen onder een praatje zorgvuldig afgewogen en ingepakt werden. De klanten betaalden contant of lieten alles opschrijven in het boodschappenboekje. De klant kon het ingevulde boekje ook ’s morgens afgeven, waarna alles nog diezelfde dag thuisbezorgd werd. Eind van de week telde de kruidenier alles op en in de meeste gevallen betaalde de klant. Dat Griets goede hart arme mensen op de pof liet kopen, maakte dat het winkeltje niet goed liep. En toen er ook nog een grotere kruidenier kwam die tien procent korting gaf op ingeleverde kassabonnen, was het met het winkeltje gedaan. Griet ging de was voor andere mensen doen en de oudste zoons, Cas en Wim, hadden intussen een baan en betaalden hun moeder kostgeld. Sjoukjes lievelingsbroer Jan had helaas ook tuberculose gekregen. In de bedstee in de woonkamer lag hij te hoesten en te kuchen. Eigenlijk
- 6 -
moest hij geopereerd worden, maar daar was geen geld voor. De freule van het dorp die zich bezighield met liefdadigheid, kwam op gezette tijden langs, maar toen ze eindelijk het goede nieuws bracht dat Jan opgenomen kon worden, was het te laat. Een operatie zou hem niet meer kunnen redden. Hij moest goede voeding hebben, maar het was oorlog. In 1914 was de Eerste Wereldoorlog uitgebroken. Nederland was neutraal gebleven, deed er zelf niet aan mee, maar schaarste was er toch. Evenals later in de Tweede Wereldoorlog waren veel voedingswaren op de bon. En als er eens iets extra’s te koop was, ging de dorpsomroeper rond. Sjoukje herinnert zich de man met zijn bel en zijn toeter en de straatjongens die hem nabouwden: ‘Hoort zegt het voort! De omroeper laat weten dat je varkensvoer kunt vreten!’ Het ging om grauwe erwten! Al helemaal geen kost voor een zieke die het van krachtige bouillon, pap en licht verteerbare kostjes moest hebben. Een straatliedje gaf een beeld van de schaarste in het algemeen:
- 7 -
Een bon voor thee, een bon voor koffie, Een bon voor karnemelkse pap, Een bon voor vet, een bon voor grutten, Een bonnetje bij elke hap, Een bon ook voor een lief klein kindje, Wat de ooievaar ons biedt, Maar als je hem geen bon kunt geven, Krijg je het kindje lekker niet. Een bon voor zeep, een bon uien, Aardappelen en verse vis, Steenkolen en bruine bonen, Voor zover......voorradig is. Spoedig krijg je ook nog bonnen Voor sigaretten en voor bier. En je moet een bon meebrengen Bij de meisjes van plezier.
Griet zag haar zoon wegkwijnen. Ook van hem slechts één foto. Keurig in het pak met vlinderdasje en pochet, een hoed. Arme mensen gingen er prat op schoon en netjes te zijn.
- 8 -
Nu ik de foto nog eens goed bekijk, zie ik dat mijn broer Jan op hem lijkt. Zou Sjoukje vele jaren later haar eerste zoon naar haar lievelingsbroer hebben vernoemd? Hoe was het in een tijd waarin mensen vaker doodgingen, om een kind, een broer of zus te verliezen? Werd verdriet gewoner gevonden? Lieten armoede en hard werken te weinig gelegenheid om te treuren? Hoe was het om in die tijd kind te zijn? Een krantenwijk vóór schooltijd, niet voor een extra zakcentje maar om het verdiende geld thuis af te geven. In de grote vakantie aardbeien plukken in de tuin van oom Willem, de man van Griets zuster Anna. Met je knieën op een matje, en nagels waaronder je de zwarte randen in geen week weggeborsteld kreeg. Sjoukje gruwde ervan. Ze wilde een dametje zijn. Hoe ze er uitzag? Als kind is er nooit een foto van haar gemaakt. Toch weet ik het. Geloof het of niet maar ik droomde het gewoon een keer. Ik droomde dat ik een foto zag van een meisje van een jaar of tien. Ze droeg een lichtgrijze overgooier over een geruite bloes, wollen kousen en rijglaarsjes. Twee bruine vlechten piepten vanonder een strooien hoed. Ze keek wat afwachtend, een beetje wantrouwend misschien. - 9 -
In de plaatselijke operettevereniging viel ze op. Ze kreeg hoofdrollen. Echt mooi zingen kon ze niet maar toneelspelen des te beter. Later zou ze die operettes nog helemaal uit haar hoofd kennen. Dan zette ze als ik ziek was de naaimachine op de kleine tafel in mijn kamertje en speelde De Sneeuwkoningin, een ingewikkeld sprookje dat ik niet helemaal begreep. Maar zelfs nu herinner ik me nog de beelden van Kai en Gerda in het verlaten sneeuwlandschap. Wat ik ook graag hoorde was het sprookje van de boosaardige Repelsteeltje die goud kon spinnen en tijdens een vreugdedansje in het bos zijn naam verried: Bedenk het wel Bedenk het goed ’tis de naam ‘tis de naam die ‘t wonder doet Ben blij dat niemand weet Dat ik R e. p e l.s t e e l. t je heet! In plaats van goud te spinnen, stikte mijn moeder zingend een jurk in elkaar. Dat meisjes leerden naaien en verstellen was vooral voor arme gezinnen nuttig. Buiten de handwerkles waarin ze - 10 -
voornamelijk breien en mazen leerden, was daarom na schooltijd nog gelegenheid voor naailes, eveneens een project van de freule. Op een dag kwam ze langs in haar chique mantelpakje, in gezelschap van nog zo’n deftige dame. Vanonder haar oogleden bewonderde Sjoukje hen. Later, dacht ze, ga ik ook mantelpakjes dragen, en mijn haar kort laten knippen met een lok, net als zij. Toen de vrouwen bij haar tafeltje stilhielden, rechtte ze haar rug en keek fier naar hen op. Dat had ze van haar Friese moeder geleerd: je niet onderdanig opstellen. Je hoefde je niet minder te voelen omdat je arm was. De freule trok even haar wenkbrauwen op en pakte toen met duim en wijsvinger, alsof het om iets vies ging, de wit katoenen onderbroek, waaruit Sjoukje zojuist het kruis getornd had. ‘Moet je zien,’ riep ze lachend tegen haar metgezel, ‘wat zulke mensen nog repareren!’ Sjoukje bloosde tot over haar oren, van schaamte en woede tegelijk. Als haar moeder haar niet zo netjes opgevoed had, met respect voor de freule, zou ze hardop gezegd hebben wat ze dacht. Nu griste ze dat rot wijf het schamele maar helderwitte kledingstuk uit handen, propte
- 11 -
het in haar mandje en liep door iedereen nagestaard, met opgeheven hoofd de klas uit. De tweede keer dat ze met de freule te maken kreeg was op haar veertiende, en nadat ze vanwege haar uitmuntende cijfers nog een extra zevende klas had mogen doen. De freule kwam op huisbezoek om met Griet over een onderwijzeressenopleiding voor haar intelligente dochter te praten. Het enige waar Griet zelf voor moest zorgen, waren een stel doordeweekse en een stel zondagse kleren en schorten, plus de tramritjes naar de stad. Sjoukje keek naar haar moeders handen, rood en met kloven van de vele wassen die ze tegen betaling deed. En om haar de schaamte te besparen, riep ze meteen, een beetje te hard misschien, dat ze helemaal geen onderwijzeres wilde worden. Het hielp niet wat de freule praatte over arme mensen - “zúlke mensen dus” , kon Sjoukje niet nalaten te denken - die alleen vooruitkwamen door verder te leren. En dat haar moeder een zwakke poging deed haar over te halen, maakte haar zelfs even boos, maar eigenlijk begreep ze dat wel. Het was om de freule vooral niet te laten denken dat er ook - 12 -
voor extra kleren en tramritjes geen geld was en om te laten merken dat zij heus wel besefte hoe belangrijk leren was. Diep in haar hart wilde Sjoukje misschien ook wel. Leren had ze altijd leuk gevonden. Ze wist het zelf niet zo goed. Maar sinds lang droomde ze van mooie kleren en naar de Schouwburg gaan. Een baan als dienstmeisje, gecommandeerd worden door een mevrouw, leek haar niks, dus solliciteerde ze als kinderjuffrouw. Met haar nette uitspraak en manieren vond ze zo’n baan, in de Wilhelminastraat, nota bene honderd meter van de Haarlemse Stadschouwburg. Van haar eerst verdiende geld kocht ze een lap stof om voor haarzelf en haar zusje Geertje een echt mooie jurk te maken. Iets wat Geertje nooit zou vergeten. Van dat niet gecommandeerd willen worden viel een beetje tegen, want haar verwende mevrouw wist altijd nog allerlei karweitjes te verzinnen als het kind al lang in bed lag. Soms werd Sjoukje zelfs naar beneden geroepen om haar te helpen met het uittrekken van haar laarzen. Maar ook kwam ze daardoor in de gelegenheid de etiquette af te kijken: hoe je de tafel moest dekken, met - 13 -
welke vork, mes of lepel je moest eten, welk glas voor water was en welk voor wijn, hoe je gasten moest ontvangen, enzovoort. Als ze vrij had, zag ze vanuit de ‘engelenbak’, de goedkoopste rang helemaal bovenin, of bij volksvoorstellingen vanaf een betere plaats, alle beroemde toneelstukken uit haar tijd. De Koopman van Venetië van Shakespeare, met Louis Bouwmeester in de hoofdrol, maar ook stukken over arme mensen van de Nederlander Herman Heijermans. Ze werd lid van een toneelvereniging en zou er later toen ze al vier kinderen had, zelf een oprichten.
- 14 -
