Het seniorentoernooi Over veroudering, sport en gezondheid (deel 1)

FYSIOLOGIE

Nederland vergrijst. Daardoor komen er ook steeds meer oudere sporters.Welke invloed heeft veroudering op het prestatievermogen? Is sporten gezond voor ouderen, of juist gevaarlijk, of allebei? Het eerste van drie artikelen over dit onderwerp gaat over de oorzaken van lichamelijke veroudering.Waarom leven wij niet eeuwig?

Het seniorentoernooi Over veroudering, sport en gezondheid (deel 1)

Wim Burgerhout

Figuurlijk gesproken is hij al onster-

En hij heeft laten zien dat oudere spor-

felijk: Franz Krienbühl (1929-2002),

ters lange tijd kunnen meedraaien op

de ‘schaatsende opa’ uit Zwitserland.

hoog niveau. Tijdens de Winterspelen

Ruim een miljoen mensen keken op

van Innsbruck in 1976 werd Krienbühl

10 januari 2010 naar een aflevering van

achtste op de 10 kilometer. Hij was

Andere Tijden Sport die geheel aan hem

toen 47 jaar.

was gewijd.1

Maar boven je vijftigste of zestigste

Krienbühl was meer dan een clow-

wordt het moeilijker. Als voorbeeld zijn

neske krabbelaar, en niet alleen omdat

in figuur 1 de wereldrecordtijden op de

hij het aerodynamische pak-uit-één-

marathon per leeftijdsklasse uitgezet.

stuk en de verstelbare schaats heeft

De curve verloopt exponentieel: hoe

uitgevonden. Hij propageerde een ge-

hoger de leeftijd, des te sneller het

zonde leefstijl en wist daarmee mensen

prestatievermogen afneemt. Dat blijkt

te overtuigen. Dat het Zwitsers-Duitse

niet alleen te gelden voor de marathon,

woord muesli in Van Dale staat, en het

maar ook voor kortere afstanden en zo-

product zelf in de schappen van de su-

wel voor recordhouders als voor atleten op lager niveau.2,3 Krienbühl heeft het

permarkt, is mede aan hem te danken.

niet meer kunnen ervaren of logenstraffen: hij liep op 60-jarige leeftijd een hersenbeschadiging op na een val van zijn fiets en is daarvan nooit goed hersteld. Een actieve leefstijl kent ook risico’s. De relatie tussen sport en veroudering roept de nodige vragen op. Hoe komt het dat het prestatievermogen vermindert bij het ouder worden? Is dat proces af te remmen door training? Zo ja, betekent dat dan ook dat sportbeoefeFiguur 1. Wereldrecordtijden op de marathonloop bij toenemende leeftijd (uit: Tanaka et al., 20083).

2

ning bijdraagt aan een lang en gezond leven? Of heeft Midas Dekkers4 gelijk en is hersengymnastiek de enige sport waarvan je echt wijzer wordt?

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

ste, zoals het rijmpje

zeldzaam, ook in de rijkste landen. In

zegt. Meer dan dat:

Nederland hebben ongeveer 1 op de

zij waren alle drie

300 vrouwen en 1 op de 1500 mannen

kort voor hun dood

die tussen 1900 en 1910 zijn geboren,

nog actief en schre-

hun honderdste verjaardag kunnen

ven gedichten en

vieren.8 Die oude levenstrap is zo gek

wetenschappelijke

nog niet. Hedendaagse onderzoekers

verhandelingen.

denken dat 90 tot 100 jaar de natuur-

Mensen worden

lijke levensverwachting van de mens

tegenwoordig niet

is, wanneer de belangrijkste risicofac-

ouder dan vroeger.

toren voor een vroege dood zijn uitge-

Wel worden er tegen-

bannen.9 Wat bepaalt de grens van de

woordig veel meer

levensduur?

mensen oud. Dat Figuur 2. Een levenstrap uit de 17e eeuw.

danken wij vooral

Slijtage en herstel

aan schoon drinkwa-

Alles in de natuur slijt en vergaat.

ter, betere hygiëne en meer welvaart.5

Zelfs de hoogste berg wordt op den

De levenstrap

Volgens recente schattingen (2009) ligt

duur een vlakte door de inwerking

De levenstrap of Trap des Ouderdoms

de gemiddelde levensverwachting in

van zon, wind en water. Ook levende

(figuur 2) is een zinnebeeldige voor-

Nederland op 76,8 jaar voor mannen

organismen, zoals de mens, zijn aan

stelling van het menselijk bestaan.

en 82,1 jaar voor vrouwen, goed voor

slijtage onderhevig. Deze vindt plaats

Zulke prenten, meestal voorzien van

een dertigste plaats (van de 191 lan-

op alle niveaus en begint bij de mole-

stichtelijke versjes (70 zakt men verder af

den) op de wereldranglijst. Deze wordt

culen. De belangrijkste daarvan zijn

/ 80 gaat men naar het graf / 90 mag men

aangevoerd door het miniatuurstaatje

eiwitten en DNA.

ook nog leven / 100 zijn we aan God gege-

Macau (sinds 1999 een autonome regio

Eiwitten zijn onmisbaar voor het func-

ven) hingen in vroeger eeuwen bij veel

binnen de Volksrepubliek China) met

tioneren van het lichaam. Zij maken

gezinnen aan de muur. De bedoeling

81,4 jaar voor mannen en 87,5 jaar voor

biochemische reacties mogelijk (en-

was meestal religieus (bereid je voor

vrouwen. Andorra is tweede. Een ver-

zymen), transporteren zuurstof door

op het hiernamaals), maar de voor-

gelijking met Nederland is niet hele-

het bloed (hemoglobine), laten spieren

stelling is zeer werelds en nog steeds

maal eerlijk: dergelijke staatjes hebben

contraheren (myofilamenten), bestrij-

herkenbaar. Zo tot je vijftigste beweegt

vaak een abnormale bevolkingsop-

den infecties (antilichamen) en nog

het leven zich in opgaande lijn, daarna

bouw, bijvoorbeeld door de vestiging

veel meer. Om deze functies te kunnen

zet onherroepelijk het verval in.

van rijke lieden die de fiscus willen

uitvoeren, heeft elk eiwitmolecule

Het lijkt misschien vreemd, dat de

ontlopen. Op de derde plaats staat het

een specifieke ruimtelijke structuur.

maximale levensduur van de mens in

eerste ‘echte’ land, Japan, waar man-

Zo kunnen enzymen alleen hun werk

de 17e eeuw op een kleine honderd

nen gemiddeld 78,8 jaar worden en

doen als de stof die wordt omgezet

jaar werd gesteld. De gemiddelde le-

vrouwen 85,6.6 Dat vrouwen wereld-

(het substraat) in het enzym past, als

vensverwachting bij de geboorte lag in

wijd gemiddeld ouder worden dan

een sleutel in een slot (figuur 3). Wan-

die tijd namelijk op circa 25 jaar. Maar

mannen, wordt vooral toegeschreven

neer het slot van vorm verandert, past

dat kwam vooral door de hoge kinder-

aan erfelijke en hormonale factoren

de sleutel niet meer en komt de reactie

sterfte en door epidemieën van dode-

die vrouwen minder kwetsbaar maken

tot stilstand. Iets dergelijks geldt ook

lijke ziekten als pest, pokken en tyfus.

voor verouderingsprocessen.7

voor het mechanisme van de spiercon-

Ook eisten strenge winters, ondervoe-

Honderdplussers zijn nog steeds

tractie (koppeling van myofilamenten)

ding en gevaarlijk werk (zeevaart!) hun tol. Wie van dat alles gespaard bleef kon een hoge leeftijd bereiken. Bekende ‘oude Gouden Eeuwers’ zijn Joost van den Vondel (1587-1679), Constantijn Huygens (1596-1687) en Antonie van Leeuwenhoek (1632-1723). Zij ‘mochten nog leven’ op hun negentig-

Figuur 3. Enzym en substraat: slot en sleutel.

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

3

en de interactie tussen antilichaam en

steeds minder in staat om ziektever-

cellen is niet eindeloos mogelijk. Li-

antigeen.

wekkers adequaat te bestrijden en kan

chaamscellen kunnen zich slechts een

In het menselijk lichaam staan eiwit-

zich zelfs tegen het eigen lichaam gaan

beperkt aantal malen delen. Het blijkt

moleculen bloot aan allerlei krachten.

richten (auto-immuunziekten zoals

dat bij elke celdeling de uiteinden van

Dat kunnen mechanische krachten

reuma). Uiteindelijk zal de capaciteit

de chromosomen (de telomeren, zie

zijn, zoals druk- en trekbelasting die

van een of meer vitale functies, zoals

figuur 4) een stukje korter worden.

op moleculair niveau schade aanricht

bloedsomloop, ademhaling, of water-

Dit fungeert als een aftelmechanisme.

in spieren, pezen en banden. Maar ook

en zouthuishouding, onder de grens

Wanneer de telomeren tot een bepaald

chemische krachten, zoals de zuurstof­

komen waarbij levensprocessen nog

niveau zijn verkort (bij bindweefselcel-

radicalen (‘oxydanten’) die vrijkomen

in stand kunnen blijven en treedt de

len na ca. 100 delingen), wordt celde-

bij stofwisselingsprocessen en giftige

dood in.

ling onmogelijk en kunnen bescha-

stoffen uit voedings- en genotmid-

digde cellen dus niet meer worden

delen (roken!) en vervuilde lucht. Of

Leven op afbetaling

vervangen. Naarmate meer stamcellen

straling, die afkomstig is van de zon

Hierboven werd een verband gelegd

deze grens bereiken, zal de kwaliteit

of radio-actief materiaal. Alle eiwit-

tussen het functioneren van moleculen

en het herstelvermogen van weefsels

moleculen in het lichaam worden in

en orgaanstelsels. Daartussen zit het

steeds verder afnemen. Dit proces

meerdere of mindere mate aan deze

niveau van cellen en weefsels. Ook

draagt in belangrijke mate bij tot weef-

krachten blootgesteld en zullen daar-

daar is sprake van slijtage en vervan-

selveroudering.

door hun vorm en functie verliezen.

ging.

Het lijkt onlogisch dat een dergelijk

Gelukkig is in de meeste gevallen

Sommige weefsels verslijten sneller

mechanisme zich heeft kunnen ont-

vervanging mogelijk. Er worden in de

dan andere. Met name in de huid, de

wikkelen. Waarom zou de levensduur

lichaamscellen voortdurend nieuwe ei-

luchtwegen en het spijsverteringska-

van het lichaam actief moeten worden

witmoleculen geproduceerd. Daarvoor

naal staan de cellen bloot aan bescha-

beperkt door een klokmechanisme?

zorgt het DNA, waarin de genetische

digende krachten van buitenaf. Er

Het antwoord blijkt wanneer de klok

code ligt opgeslagen. Maar ook DNA

vindt daar dan ook veel sterfte van

door een mutatie buiten werking is ge-

staat bloot aan slijtage. Weliswaar is in

cellen plaats. Deze cellen worden weer

steld. Dit leidt tot een sterk verhoogde

de cel een reparatiesysteem aanwezig

aangevuld door deling van stamcel-

kans op kanker. Het is juist kenmer-

dat schade aan het DNA kan herstel-

len, die zich in de basale lagen van

kend voor kankercellen, dat zij in staat

len, maar dat systeem is niet onfeil-

deze weefsels bevinden. Rode en witte

zijn om ongeremd te blijven delen, met

baar en zelf ook weer schadegevoelig.

bloedcellen moeten ook voortdurend

verwoestende tumoren als gevolg. De

Naarmate het leven voortgaat, neemt

worden aangevuld: rode omdat zij

delingsklok is een beveiliging hierte-

de slijtage van eiwitten toe en door be-

geen kern bezitten en daardoor geen

gen. Zo gezien is veroudering de prijs,

schadiging van het DNA verloopt het

beschadigde eiwitten kunnen vervan-

die wij moeten betalen voor een sterk

herstel steeds moeizamer. Bovendien

gen, witte omdat zij ‘sneuvelen’ in de

verminderd risico om op jeugdige leef-

kosten deze herstelprocessen steeds

strijd met ziekteverwekkers. Stamcel-

tijd kanker te krijgen. Zonder veroude-

meer energie, die niet aan andere be-

len voor de bloedvorming liggen in het

ring word je niet oud.10

langrijke zaken (zoals ademhalen of

beenmerg. Verder

voortbewegen) kan worden besteed.

kunnen ook bind-

Het gevolg van dit alles is, dat li-

weefselcellen zich

chaamsfuncties bij het ouder worden

delen, wat onder

geleidelijk minder efficiënt verlopen.

andere nodig is

De spierkracht neemt af, zintuigen (ge-

voor wondgene-

zicht, gehoor, evenwichtsorgaan) wor-

zing.

den minder gevoelig en de zuurstof-

Deze vervanging

voorziening wordt belemmerd door

van beschadigde

het slechter functioneren van longen, hart en bloedvaten. De prikkeloverdracht in het zenuwstelsel verloopt trager, wat leidt tot slechtere coördinatie en afname van sommige mentale vermogens. Het afweersysteem is

4

Figuur 4. Menselijke chromosomen tijdens de celdeling. De telomeren zijn de lichte puntjes aan de uiteinden.

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

Evolutie Blijft de vraag: waarom 90 jaar en niet langer? Of korter? Een muis wordt, zelfs onder de gunstigste omstandigheden, niet ouder dan 2 tot 3 jaar. Toch zijn in alle zoogdieren dezelfde verouderingsprocessen werkzaam. Er moet een reden zijn dat sommige dieren veel ouder kunnen worden dan andere. De evolutietheorie geeft hierop een antwoord. Bij het overleven van een soort of groep draait het om een succesvolle voortplanting. Dat kan in principe op twee manieren: investeren in kwantiteit of investeren in kwaliteit. De muis maakt gebruik van de eerste strategie. Muizen zijn twee maanden na de geboorte al geslachtsrijp. Een muizenwijfje kan per jaar 5 tot 10 maal jongen krijgen met 3-12 nakomelingen per worp. Tegenover deze vruchtbaarheid staat een grote ‘pakkans’ door roofdieren, zoals uilen, vossen en katten. Nog niet 1 op de 10 muizen haalt het einde van het eerste levensjaar. Het heeft voor de muis dan ook weinig zin om te investeren in onderhoud en herstel. Ofwel: mutaties die de levensduur verlengen hebben bij de muis geen positieve selectiewaarde. Een muis van twee jaar oud, die je buiten de beschermde omgeving van het laboratorium zelden zult tegenkomen, vertoont ongeveer dezelfde ouderdomsverschijnselen als een mens van tachtig. De mens heeft ingezet op kwaliteit, wat hier vooral duurzaamheid betekent. Mensen krijgen zelden meer dan

Figuur 5. Het verloop van de gezonde levensverwachting in de periode 1981-2007.

één kind per jaar. Daarna vergt het nog 16 tot 18 jaren, en veel inspanning

om tientallen jaren zonder noemens-

levert steeds minder winst op voor het

van ouders of verzorgers, om dit kind

waardig fysiek verval te functioneren.

voortbestaan van de groep en de soort.

volwassen te laten worden. Maar dan

Dat is ook wel nodig, want er moet

Net als bij een duurzaam gebruiks-

heb je ook wat. Een volwassen mens

een nieuwe generatie worden grootge-

voorwerp, zoals een auto of een fiets,

heeft weinig vijanden die hem kun-

bracht en dat kost veel tijd en energie.

komt ooit het moment dat vervangen goedkoper wordt dan repareren. En de

nen doden (behalve natuurlijk andere mensen). Door zijn intelligentie en

Het nut van oude mensen

harde wetten van de evolutie zorgen

handvaardigheid is hij in staat om zich

Maar, zoals gezegd: met het klim-

ervoor dat dit gebeurt. Bedenk hierbij

in vele leefmilieus, van poolgebied tot

men der jaren neemt de slijtage toe en

dat de welvaart, die wij momenteel

tropisch regenwoud, te handhaven en

verloopt herstel moeizamer. Dit gaat

kennen in de westerse wereld, uitzon-

zich snel aan te passen aan veranderin-

ten koste van het prestatievermogen.

derlijk is en van zeer recente datum.

gen. En zijn lichaam is erop toegerust

Het voortbestaan van het individu

Onze voorouders hebben vaak moeten

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

5

overleven onder marginale omstan-

visie geen ziekte, maar een natuurlijk

digheden en dat hebben ze gedaan,

proces, net als opgroeien. Wel maakt

anders waren wij er niet geweest. De

hij een onderscheid tussen veroude-

strijd om het bestaan kent geen pensi-

ring als zodanig en het optreden van

oengerechtigde leeftijd.

aan ouderdom gerelateerde ziekten als

Zo gezien lijkt een natuurlijke le-

kanker, hart- en vaataandoeningen en

vensverwachting van 90 jaar aan de

dementie. Deze kunnen in de toekomst

hoge kant, wanneer je bedenkt dat de

waarschijnlijk effectiever worden

vruchtbare periode van de vrouw rond

bestreden. Dan kan de gemiddelde

het vijftigste levensjaar eindigt.

levensverwachting toenemen tot circa

Maar vrouwen (en mannen) kunnen

90 jaar, tenminste in het welvarende

ook na hun vruchtbare periode bijdra-

deel van de wereld.

gen aan de levenskansen van hun na-

Maar je kunt je afvragen of het niet

geslacht. Sommige onderzoekers zien

belangrijker is, dat het aantal gezonde

de menopauze als een beschermings-

levensjaren toeneemt. De gezonde

mechanisme: een oudere vrouw loopt

levensverwachting blijft, met name bij

een verhoogd risico om een zwanger-

vrouwen, achter bij de stijging van de

schap en bevalling niet te

overleven.11

levensverwachting als zodanig. Het

In dat geval zouden haar nog jonge

aantal levensjaren zonder chronische

kinderen geen moeder meer hebben,

ziekten is sinds 1981 zelfs afgenomen

wat slecht is voor hun kans om de vol-

(figuur 5), alle ontwikkelingen in de

wassenheid te bereiken. Verder helpen

geneeskunde ten spijt. Het lijkt erop

ouderen, in de rol van grootouder,

dat mensen minder gezond zijn gaan

hun kinderen bij het grootbrengen van

leven.

de volgende generatie en kunnen zij

En hier zijn we terug bij de sport. Er

door hun levenservaring (wijsheid?)

is een duidelijk verband aangetoond

goede raad en leiding geven aan de

tussen een sedentaire leefstijl (zittend

jongere leden van de familie of het

leven) en een hoge kans op chronische

volk waartoe zij behoren. Dit weegt

aandoeningen zoals hart- en vaatziek-

nog jarenlang op tegen het verlies aan

ten, diabetes mellitus (suikerziekte) en

fysieke vermogens. Maar niet tot in de

depressie. Andersom blijken spor-

eeuwigheid.

ters, in vergelijking met niet-sporters,

5. Köhler W. (1992). Lang en gelukkig? Levensverwachting en doodsoorzaken van Nederlanders. Kosmos, Utrecht/Antwerpen. 6. https://www.cia.gov/library/publications/theworld-factbook/ 7. Aviv A. (2007). Cardiovascular diseases, aging and the gender gap in the human longevity. J. Am. Soc. Hypertens. 1 (3): 185-188. 8. Schatting op grond van cijfers over geboortecijfers en bevolkingssamenstelling van het NIDI: http://www.nidi.knaw.nl/nl/ en het CBS: http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/home/default. htm 9. Troen B.R. (2003). The biology of aging. The Mount Sinai Journal of Medicine 70: 3-22. 10. Ljubuncic P., Reznick A.Z. (2009). The evolutionary theories of aging revisited – a mini review. Gerontology 55: 205-216. 11. Kirkwood T.B.L. (2008). Understanding ageing from an evolutionary perspective. Journal of Internal Medicine 263: 111-127. 12. Phoenix C., de Grey A.D.N.J. (2007). A model of aging as accumulated damage matches observed mortality patterns and predicts the life-extending effects of prospective interventions. AGE 29: 133-189. 13. Appleyard B. (2007). How to live forever or die trying. Simon & Schuster, London. 14. Hayflick L. (2004). “Anti-aging” is an oxymoron. J. Gerontol. Biol. Sci. 596: 573-578. 15. Steward K.J. (2005). Physical activity and aging. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1055: 193-206. 16. Castillo-Garzón M.J., Ruiz J.R., Ortega F.B., Gutiérrez A. (2006). Anti-aging therapy through fitness enhancement. Clinical Investigations in Aging 1 (3): 213-220.

minder vaak aan deze aandoeningen

Nog lang en gelukkig? Sommige onderzoekers beweren dat

te lijden en zich ook gezonder te voelen.15,16 Hoe sterk is het bewijs voor

onsterfelijkheid, of in elk geval het

die verbanden? Wat is oorzaak, wat

beheersen van verouderingsproces-

is gevolg en wat kunnen wij aan met

sen, binnen ons bereik ligt.12 De eerste

deze kennis? Daarover gaat het vol-

mens die meer dan duizend jaar oud

gende artikel in deze reeks.

wordt, zou al geboren zijn.13 Afgezien van de vraag of zo’n lang leven wenselijk is (wat zijn de gevolgen voor het individu en de maatschappij?), hebben andere deskundigen hierover grote twijfels. De gezaghebbende onderzoeker Leonard Hayflick, die het beperkte delingsvermogen van cellen ontdekt heeft, is zelfs van mening dat geen enkele interventie ooit het verouderingsproces zal kunnen vertragen, stoppen of omkeren.14 Veroudering is in zijn

6

Bronnen

1. Deze aflevering is te zien op http://anderetijdensport.nos.nl/ 2. Wright V.R., Pericelli B.C. (2008). Age-related rates of decline in performance among elite senior athletes. Am. J. Sports Med. 36: 443-450. 3. Tanaka H., Seals D.R. (2008). Endurance exercise performance in master athletes: ageassociated changes and underlying physiological mechanisms. J. Physiol. 586 (1): 55-63. 4. Dekkers M. (2006). Lichamelijke oefening. Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen.

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

Over de auteur

Dr. Wim Burgerhout is fysioloog. Hij is verbonden aan de Hogeschool Utrecht, Faculteit Gezondheidszorg als onderzoeksmedewerker aan het lectoraat Leefstijl en Gezondheid. E-mail: [email protected]