FYSIOLOGIE
Welke invloed heeft veroudering op het prestatievermogen? Is sporten gezond voor ouderen, of juist gevaarlijk, of allebei? In het eerste artikel van deze reeks werden de oorzaken van lichamelijke veroudering besproken. Dit tweede artikel gaat over de vraag, of sportbeoefening bijdraagt aan een lang en gezond leven.
Het seniorentoernooi Over veroudering,
sport en gezondheid (deel 2) Wim Burgerhout
Op 4 augustus 1997 stierf Jeanne-
slijtage en invloeden van buitenaf
Louise Calment in de Zuid-Franse stad
(straling, giftige stoffen) treden bescha
Arles, waar zij haar leven lang had ge
digingen op in macromoleculen zoals
woond. Zij werd 122 jaar. Daarmee is
DNA en eiwitten. Het vermogen om
zij de oudste mens van wie geboorte-
deze schade te herstellen vermindert
en sterfdatum met zekerheid bekend
naarmate je ouder wordt. Als gevolg
zijn. Als 13-jarig meisje had zij Vincent
hiervan zullen weefsels en organen
van Gogh nog ontmoet, die schilders
steeds slechter gaan functioneren. Voor
linnen kwam kopen in de winkel van
de kwaliteit van leven heeft dit belang
haar oom.
rijke consequenties.
Volgens eigen zeggen dankte zij haar
Ten eerste neemt het fysieke prestatie
hoge leeftijd aan een dieet met veel
vermogen geleidelijk af. Met het klim
olijfolie, wijn en chocola en haar ge
men der jaren merk je bijvoorbeeld
voel voor humor. Ook hield ze van
dat je minder snel kunt lopen en dat
lichaamsbeweging. Zo besloot ze op
je eerder vermoeid raakt. In het begin
haar 85e om schermlessen te gaan ne
is dat alleen maar vervelend, maar als
men. En toen zij honderd werd, stapte
het erger wordt kan het je functione
ze nog op de fiets om vrienden te gaan
ren gaan belemmeren. We spreken dan
bedanken voor hun cadeaus.
van fysieke beperkingen. Je kunt niet
Jeanne-Louise Calment bereikte niet
meer alles doen wat je vroeger deed en
alleen een hoge leeftijd, zij bleef ook
wordt afhankelijk van hulpmiddelen
lang gespaard van fysiek ongemak. Tot
(rollator, scootmobiel) en verzorging
haar 110e woonde zij zelfstandig. Ziek
door anderen.
was ze vrijwel nooit. Kan dat (onder
Ten tweede loop je als oudere een
meer) te danken zijn aan haar spor
steeds grotere kans om ziek te worden
tieve leefstijl?
en langer ziek te blijven (figuur 2). Het afweersysteem treedt minder efficiënt
Ouderdom komt met gebreken In het eerste artikel van deze Figuur 1. Jeanne-Louise Calment (1875-1997) op haar 120e verjaardag.
reeks1
op tegen bacteriën en virussen, waar door je vatbaarder wordt voor infectie
is beschreven hoe het verouderings
ziekten zoals griep en longontsteking.
proces werkt. Doordat het lichaam
Bloedvaten krijgen stuggere wanden
voortdurend wordt blootgesteld aan
en slibben dicht, wat kan leiden tot
S p o r t g e r i c h t n r. 3 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4
7
etalagebenen, trombose en in ernstige
beschouwing, al kunnen deze natuur
hangen van de dosering van de fysieke
gevallen tot een hartinfarct of een be
lijk invloed hebben op de (geestelijke)
belasting. Hoe zwaarder de arbeid,
roerte. Het onvermogen om schade in
gezondheid en de kwaliteit van leven.
des te hoger de oxidantenconcentratie
het DNA te herstellen vergroot de kans
en des te groter de kans op schade. Bij
op kanker. Afbraak van zenuwcellen
Oxidatieve stress
lichte en matige arbeid overheersen
tast de hersenfuncties aan: je wordt
Op het eerste gezicht zorgt inspanning
waarschijnlijk de positieve effecten, bij
vergeetachtig, misschien zelfs dement,
ervoor, dat het verouderen alleen maar
zware arbeid de negatieve. Dit laatste
en de bewegingscoördinatie wordt
sneller gaat. Een hoge stofwisselings
geldt vooral als de arbeid langdurig
slechter. Dat laatste vergroot het risico
activiteit in de spieren veroorzaakt
wordt aangehouden, waardoor er geen
om te vallen, waarbij dan gemakkelijk
een hoge concentratie van oxidanten,
gelegenheid is om oxidatieve schade
fracturen optreden omdat de botten
zoals zuurstofradicalen en stikstof
te herstellen.4 Bij zware arbeid kan in
monoxide.2
tervalbelasting daarom minder kwaad
Dit fenomeen
dan duurbelasting.
staat bekend
Het is nog niet mogelijk om op grond
als oxidatieve
van het bovenstaande concrete trai
stress. Oxidan
ningsadviezen te geven. Dit komt
ten kunnen
doordat onze kennis over oxidatieve
DNA en eiwit
stress grotendeels afkomstig is van
ten beschadi
experimenten met proefdieren en
gen. Bovendien
weefselpreparaten. Of bepaalde vor
kan inspan
men van sport daadwerkelijk invloed
ning leiden tot
hebben op het tempo van veroudering,
overbelasting
ten goede of ten kwade, is nog niet
en blessures.
bekend. Dat is ook niet zo verwonder
Bij de ontste
lijk, omdat het gaat om moeilijk aan
Figuur 2. De kans om ziek te zijn per leeftijds categorie.
kingsprocessen die daarvan het gevolg
toonbare processen die nog maar kort
zijn komen ook grote hoeveelheden
geleden ontdekt zijn.
brozer zijn geworden.
oxidanten vrij.
Ouderdomsziekten verkorten niet al
Gelukkig is er een keerzijde. De oxi
Afnemend prestatievermogen
leen de levensduur, maar kunnen het
danten die tijdens spierarbeid worden
Iedereen weet dat het prestatievermo
leven ook tot een last maken. Een be
geproduceerd blijken een signaalfunc
gen afneemt bij het ouder worden en
kend gezegde luidt: iedereen wil oud
tie te vervullen. Zij zetten het lichaam
toeneemt als gevolg van training. Maar
worden, maar niemand wil oud zijn.
aan tot de productie van anti-oxidan
in hoeverre kun je het eerste compen
Kan sport hier enig soelaas bieden?
ten, zoals eiwitten die bekend staan
seren met het tweede?
In principe zou dat kunnen op drie
als ‘heat shock proteins’ (HSPs).3 Deze
De maximale zuurstofopname (VO2
manieren:
eiwitten beschermen de spier tegen
max) is een belangrijke maatstaf voor
– tegengaan van het verouderingspro
verdere beschadiging door oxidanten
het prestatievermogen.5 Daarnaast
en stimuleren het herstel van weefsel
spelen de lactaatdrempel (vermoeid
ces op cel- en weefselniveau;
schade. Duurtraining zorgt ervoor dat
heidsgrens) en de bewegingsefficiën
verbetering van het prestatievermo
de concentratie anti-oxidanten in het
tie (mechanisch rendement, ‘running
gen;
lichaam continu op een hoog peil ligt,
economy’) een rol.6 Lactaatdrempel en
zodat oxidatieve stress wordt tegenge
bewegingsefficiëntie kunnen worden
door verbetering van lichaamsfunc
gaan. Oxidanten spelen waarschijnlijk
beïnvloed door training, maar ver
ties.
ook een rol bij het tot stand komen van
oudering lijkt op beide geen effect te
In dit artikel wordt geen onderscheid
trainingseffecten. Zij stimuleren de
hebben.7 Anders ligt het bij de VO2
gemaakt tussen de effecten van
aanmaak van mitochondriën (de ener
max. Bij gezonde mensen met een
sport en die van andere vormen van
giecentrales van de cel) en de door
sedentaire leefstijl (een zittend bestaan
lichaamsbeweging met een vergelijk
bloeding van de spier, waardoor het
met weinig lichaamsbeweging) bereikt
bare intensiteit. Psychosociale aspecten
prestatievermogen toeneemt.
de VO2 max de hoogste waarde rond
van sport (gezelligheid, competitie,
Of het effect van oxidanten per saldo
het twintigste levensjaar. Vervolgens
werken in teamverband) blijven buiten
positief of negatief uitpakt, lijkt af te
gaat er elke 10 jaar gemiddeld 10% van
– tegengaan van beperkingen door
– tegengaan van ouderdomsziekten
8
S p o r t g e r i c h t n r. 3 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4
deze waarde af.8 Dit getal is gebaseerd op transversaal onderzoek, waarin mensen van verschillende leeftijdklas
Tabel 1. MET-waarden van activiteiten (naar Wilmore & Costill10).
sen met elkaar worden vergeleken.
Activiteit
MET
Aan- en uitkleden Douchen Bed opmaken Trap aflopen Aardappels schillen Mattenkloppen Bespelen muziekinstrument Autorijden Wandelen, 3 km/u Fietsen, 9 km/u
2 3,5 3 4,5 2,5 4 2,5 1,5 2,5 3
Maar het verschil tussen een 80-jarige
niet meer. De sedentaire
en een 20-jarige van nu zegt niet veel:
oudere zal daardoor nog
je moet de 80-jarige vergelijken met
minder actief worden en
de 20-jarige die hij 60 jaar geleden
bijvoorbeeld de auto ne
was. Voor een nauwkeurig beeld van
men voor ritjes waarvoor
veroudering is longitudinaal onder
hij vroeger nog wel eens
zoek nodig, waarbij dezelfde personen
de fiets pakte. Er ontstaat
jaar op jaar worden getest. Dergelijk
een vicieuze cirkel: als gevolg van
ouder worden. De race tegen de tijd
onderzoek is nog weinig uitgevoerd.
steeds minder beweging verslechtert
valt niet te winnen. Maar de meeste
De eerste resultaten suggereren, dat
de conditie, waardoor steeds meer ac
ouderen zijn niet geïnteresseerd in het
de afname langzaam begint en gelei
tiviteiten buiten bereik vallen. Op een
breken van records. Wel vinden zij het
delijk sterker wordt. Tussen 20 en 40
gegeven moment is zelfstandig wonen
belangrijk om zo lang mogelijk zelf
jaar daalt de VO2 max met 3-6% per
zonder hulp niet meer mogelijk.
standig te kunnen wonen en een actief
decennium, wat vervolgens oploopt
Dat de VO2 max daalt bij het ouder
leven te leiden. Ook de samenleving
tot meer dan 20% per decennium bij
worden heeft verschillende oorza
heeft daar baat bij. Om de vergrijzing
70-plussers.9
ken. De VO2 max wordt grotendeels
in de toekomst betaalbaar te houden,
Rond het tachtigste levensjaar is van de
bepaald door twee factoren: het hart
zullen ouderen langer moeten door
VO2 max op 20-jarige leeftijd nog maar
minuutvolume (HMV) en de zuur
werken en minder vaak een beroep
spieren.5
Het HMV
zo’n 40% over. Is dat erg, als je toch niet
stofopname in de
aan sport doet? Daarvoor moeten we
is het product van de hartfrequentie
moeten zij dan wel toe in staat zijn.
kijken hoeveel energie een mens nodig
en het slagvolume van de ventrikels
Dat het beoefenen van sport de daling
heeft voor alledaagse bezigheden. Deze
(kamers). Vanaf het tiende levensjaar
van het prestatievermogen kan afrem
energie kan worden uitgedrukt in me
daalt de maximale hartfrequentie met
men, is afdoende bewezen. Wel zijn
tabole equivalenten (METs), waarbij 1
gemiddeld 7 slagen per decennium,
er uiteenlopende resultaten gerappor
MET overeen komt met het niveau van
hoewel deze afname sterk verschilt
teerd wat betreft de mate waarin dit
de stofwisseling in rust (het basale me
per individu.11 Vanaf de middelbare
tabolisme). Tabel 1 laat de gemiddelde
leeftijd daalt ook het slagvolume. Dat
in verschillende levensfasen mogelijk is.7-9,12,13 Dit kan het gevolg zijn van
MET-waarden zien van een aantal ac
komt onder andere door het stugger
verschillen in onderzoeksmethode
tiviteiten uit het dagelijks leven. Deze
worden van de vaatwanden, waardoor
(transversaal versus longitudinaal),
waarden kunnen in de practijk een
de arteriën (slagaderen) minder bloed
verschillen in trainingsprogramma
aanzienlijke spreiding vertonen, maar
kunnen opnemen en het hart tegen
(type, duur, intensiteit) en verschil
zij voldoen als globale indicatie.
een hogere druk in moet pompen. Er
lende kenmerken van proefpersonen
Ongetrainde jonge volwassenen heb
blijft dan meer bloed in het hart achter.
(geslacht, etniciteit, socio-economi
ben een VO2 max van 10-14 MET.5 Als
Ook de zuurstofopname in de spie
sche status). Toch is er een algemeen
zij hun sedentaire leefstijl volhouden,
ren neemt af. Dit komt door afname
patroon te ontdekken. Bij intensieve
is daar op hun tachtigste nog zo’n 4-6
van het spiervolume, verminderde
training kan de VO2 max tussen het
MET van over. Dat is de maximale
spierdoorbloeding en verminderde
20e en 35e levensjaar op gelijk niveau
energieproductie, die alleen bij piekar
activiteit van mitochondriale enzy
worden gehouden. Daarna zet, ook bij
beid kan worden opgebracht. Activi
men.7
topatleten, een daling in. Aanvankelijk
teiten die langer duren dan enkele mi
te beïnvloeden door training. Maar
langzaam, maar vanaf het 50e tot 60e
nuten (aerobe arbeid) kunnen worden
het verouderingsproces gaat intussen
levensjaar steeds sneller. Dit verval
uitgevoerd tot het niveau van de lac
door, of je nu traint of niet.
is terug te zien in de sportprestaties
De meeste van deze factoren zijn
moeten doen op de zorgsector. Daar
(figuur 3).
taatdrempel, die bij ongetrainden op
Race tegen de tijd
Vanaf het 35e levensjaar daalt de
2-3,5 MET. Een blik op tabel 1 leert dat
Zoals in het vorige artikel1 is beschre
VO2 max, uitgedrukt in procenten
2-3,5 MET voor sommige activiteiten
ven, neemt ook bij getrainde atleten
per decennium, bij sporters ongeveer
nog genoeg kan zijn, maar voor andere
het prestatievermogen af naarmate zij
even sterk als bij niet-sporters. Maar
50-60% van de VO2 max ligt. Dat is dus
S p o r t g e r i c h t n r. 3 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4
9
omdat de beginwaarde (in
worden gediagnosticeerd
METs) bij sporters hoger
het gevolg van lichamelijke
is, komen zij absoluut ge
inactiviteit.14 In een studie
zien hoger uit. Getrainde
over diabetes type 2, ook
duursporters hebben op
in Amerika, wordt gesteld
hun top een VO2 max van
dat de ziekte in 43% van
16-20 MET. Als zij hun
de gevallen had kunnen
actieve leefstijl handhaven,
worden voorkomen als de
is daar op 80-jarige leeftijd
patiënten meer aan sport
nog 8-10 MET van over.
hadden gedaan in plaats
De lactaatdrempel ligt bij
van dagelijks urenlang
deze groep op 75-85% van
voor de TV te zitten.16 Een
de VO2 max, waardoor 6-8
recent verschenen rap
MET beschikbaar is voor
port van het Rijksinstituut
duurarbeid. Dit is ruim schoots genoeg voor een actief bestaan
Figuur 3. Recordtijden bij het zwemmen per leef tijdsklasse van 5 jaar. (Uit: Tanaka & Seals7)
en kan tot aan de dood het verschil
voor de Volksgezondheid (RIVM) noemt bewegingsarmoede – naast roken, overgewicht en overmatig
maken tussen zelfstandig wonen of het
voegt een uur toe aan je leven. Het zou
alcoholgebruik – als één van de grote
verpleeghuis.
waar kunnen zijn. Maar als je een hekel
risicofactoren ten aanzien van de (ge
Het is nooit te laat om actief te wor
hebt aan de sportschool, vind je het niet
zonde) levensverwachting. Sedentaire
den. Wanneer sedentaire individuen
erg om dat uur te missen.
Nederlanders zouden gemiddeld 0,9
op latere leeftijd gaan trainen, neemt de VO max toe.14,15 Het lijkt erop dat
Ziektepreventie
langer gezond kunnen blijven als zij
training en veroudering het prestatie
Ziekte ontstaat door gestoorde li
meer zouden bewegen.17
vermogen op verschillende manieren
chaamsfuncties, fysieke training is
Net als voor conditieverbetering, geldt
beïnvloeden, onafhankelijk van elkaar.
bedoeld om lichaamsfuncties te verbe
ook voor ziektepreventie dat het nooit
Op iedere leeftijd kan de VO2 max
teren. Kun je door training dus ziekte
te laat is om ermee te beginnen. Een
als gevolg van training stijgen, maar
voorkomen?
onderzoek in Israël heeft uitgewezen
binnen de limiet die door het veroude
Hiernaar is veel onderzoek gedaan
dat sedentaire personen die tussen hun
ringsproces wordt gesteld.
en het antwoord is in het algemeen
70e en 78e levensjaar begonnen met
Deze limiet ligt bij ouderen misschien
positief. Mensen die aan lichaamsbe
sporten, ongeveer twee maal zoveel
hoger dan uit de onderzoeksresulta
weging doen hebben, in vergelijking
kans hadden om acht jaar later nog in
ten blijkt. Bij het ouder worden neemt
met sedentaire personen, minder kans
leven te zijn dan degenen die hun zit
de trainingsintensiteit gemiddeld af.
op een aantal ziekten en ziekmakende
tend bestaan aanhielden. Ook woon
Ouderen zijn vaak minder gemotiveerd
factoren (tabel 2). Volgens een Ameri
den zij vaker zelfstandig en waren zij
om te trainen: zij hebben eerder last van
kaanse schatting is circa 15% van alle
minder vaak ziek.18
fysieke ongemakken of vinden andere
chronische aandoeningen die jaarlijks
2
jaar langer kunnen leven en 1,2 jaar
Oorzaak en gevolg
vormen van tijdpassering interessanter. Er wordt soms reclame gemaakt met de slagzin: ieder uur in de sportschool
10
Tabel 2. Ziektepreventie door bewegen (naar gegevens van het RIVM19).
Bij de uitspraken in de vorige para graaf zit een methodologische adder
Regelmatig voldoende beweging verlaagt direct het risico op deze ziekten
Regelmatig voldoende beweging heeft een gunstig effect op deze persoonsgebonden factoren, zodat indirect het risico op ziekten wordt verlaagd
• ischemische hartziekten (aandoeningen van de kransslagaders) • diabetes mellitus type 2 (‘ouderdomssuiker’) • beroerte • dikkedarmkanker • borstkanker • valincidenten bij ouderen • botbreuken bij ouderen • depressie
• lichaamsgewicht • bloeddruk • vetpercentage van het lichaam • botdichtheid • vetgehalte van het bloed (triglyceriden, cholesterol) • insulinegevoeligheid (risicofactor diabetes)
S p o r t g e r i c h t n r. 3 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4
onder het gras. De meeste gegevens
Conclusie
over het verband tussen bewegen en
Sporters worden gemiddeld ouder dan
gezondheid komen uit transversaal
niet-sporters. Ook blijven zij langer
onderzoek: de gezondheid van een
zelfstandig wonen en lijden zij minder
groep sporters wordt vergeleken met
vaak aan chronische ziekten. Hoe dat
die van een groep niet-sporters. Tussen
komt is grotendeels nog onbekend.
deze groepen kunnen allerlei verschil
Fundamenteel onderzoek naar de
len bestaan die ook invloed hebben
relatie tussen fysieke activiteit en ver
op de gezondheid en zo het beeld ver
oudering staat nog in de kinderschoe
troebelen. Bovendien is er sprake van
nen. Effectonderzoek is lastig omdat
een momentopname, terwijl het effect
prestatievermogen en gezondheid
van bewegen zich afspeelt in de tijd.
door vele factoren worden beïnvloed
Beter is een longitudinaal onderzoek,
en RCT’s over een langere periode op
waarin een groep mensen gedurende
praktische en morele bezwaren stuiten.
een aantal jaren wordt gevolgd en
Desondanks is er reden genoeg om
gekeken wordt of een verandering in
te stellen, dat lichaamsbeweging zeer
bewegingsgedrag correleert met een
waarschijnlijk (als wetenschapper
verandering in gezondheid en levens
moet je voorzichtig blijven) de kans
verwachting. Het Israëlische onder
vergroot op een lang leven in goede
zoek18
gezondheid.
is daarvan een voorbeeld. Maar
ook dan is niet zeker wat de oorzaak is
Maar sport brengt ook risico’s mee.
en wat het gevolg. Het is mogelijk dat
Een actieve leefstijl kan de veroude
mensen meer gaan bewegen omdat zij
ring misschien wel vertragen, maar
zich gezonder voelen.
niet tegenhouden. De belastbaarheid
Voor het aantonen van een causale
van weefsels en organen neemt gelei
relatie tussen bewegen en gezondheid
delijk af. Dit kan zich uiten in een toe
is een Randomized Clinical Trial (RCT)
nemende kans op blessures en op fa
in principe de beste methode. Bij dit
tale incidenten, zoals een hartstilstand.
type onderzoek worden proefperso
Hoe groot zijn deze risico’s? Wat kun
nen (bijvoorbeeld gezonde, sedentaire
je als oudere sporter hiertegen doen?
ouderen) door middel van loting in
Daarover gaat het volgende artikel.
twee groepen verdeeld. De ene groep krijgt een trainingsprogramma aange boden, de andere (de controlegroep) krijgt de opdracht om het sedentaire bestaan consequent voort te zetten. Op vaste momenten, bijvoorbeeld elke zes maanden, wordt gekeken hoeveel personen in beide groepen nog in leven zijn en hoe het staat met hun ge zondheid. In de praktijk zijn er tegen zo’n onderzoek grote bezwaren. De proefpersonen zouden zich langdurig moeten onderwerpen aan een regime dat sterk ingrijpt in hun persoonlijke levenssfeer. Ook zijn de aanwijzingen dat bewegen gezond is inmiddels wel zo sterk, dat het onethisch zou zijn om aan de controlegroep het sporten te verbieden.
Literatuur
associated changes and underlying physiological mechanisms. J. Physiol. 586.1:55-63. 8. Hawkins S.A., Wiswell R.A. (2003). Rate and mechanism of maximal oxygen consumption decline with aging. Sports Med. 33: 877-888. 9. Fleg J.L., Morell C.H., Bos A.G., Brant L.J., Talbot L.A., Wright J.G., Lakatta E.G. (2005): Accelerated longitudinal decline of aerobic capacity in healthy older adults. Circulation 112: 674-682. 10. Willmore J.H., Costill D.L. (2006). Inspannings- en sportfysiologie. Elsevier, Maarssen. 11. Robergs R.A., Landwehr R. (2002). The surprising history of the ‘HRmax=220-age‘ equation. JEPonline 5(2): 1-10. 12. Powell A.M. (2005). Issues unique tot the master athlete. Current Sports Medicine Reports 4: 335-340. 13. Wright V.J., Perricelli B.C. (2008). Age-related rates of decline in performance among elite senior athletes. Am. J. Sports Med. 36: 443-450. 14. Steward K.J. (2005). Physical activity and aging. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1055: 193-206. 15. Shephard R.J. (2009). Maximal oxygen intake and independence in old age. Br. J. Sports Med. 43: 342-346. 16. Hu F.B., Li T.Y., Colditz G.A., Willett W.C., Manson J.E. (2003). Television watching and other sedentary behaviors in relation to risk of obesity and type 2 diabetes mellitus in women. JAMA 289: 1785-1791. 17. Lucht F. van der, Polder J.J. (2010). Van gezond naar beter. Kernrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010. Bohn Stafleu van Loghum. Houten. 18. Stessman J., Hammerman-Rozenberg R., Cohen A., Ein-Mor E., Jacobs J.M. (2009). Physical activity, function, and longevity among the very old. Arch. Intern. Med. 169: 1476-1483. 19. http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/lichamelijke-activiteit/ wat-zijn-de-mogelijke-gezondheidsgevolgenvan-lichamelijke-activiteit/
1. Burgerhout W.G. (2010). Het seniorentoernooi. Over veroudering, sport en gezondheid (deel 1). Sportgericht 64 (2): 2-6. 2. Powers S.K., Jackson M.J. (2008). Exerciseinduced oxidative stress: Cellular mechanisms and impact on muscle force production. Physiol. Rev. 88: 1243-1276. 3. McArdle A., Jackson M.J. (2000). Exercise, oxidative stress and ageing. J. Anat. 197: 539-541. 4. Sachev S., Davies K.J. (2009). Production, detection, and adaptive responses to free radicals in exercise. Free Radic. Biol. Med. 44: 215-223. 5. Burgerhout W.G. (2009). De maximale zuurstofopname (VO2max), Feiten en fabels (deel 1). Sportgericht 63/2: 6-10. 6. Burgerhout W.G. (2009). De maximale zuurstofopname (VO2max), Feiten en fabels (deel 3). Sportgericht 63/4: 10-13. 7. Tanaka H., Seals D.R. (2008). Endurance exercise performance in master athletes: age-
Over de auteur
Dr. Wim Burgerhout is fysioloog. Hij is verbonden aan de Hogeschool Utrecht, Faculteit Gezondheidszorg als onderzoeksmedewerker aan het lectoraat Leefstijl en Gezondheid. E-mail:
[email protected]
S p o r t g e r i c h t n r. 3 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4
11
