Het nieuwe Rusland: van grote naar regionale mogendheid?

Rusland

Het nieuwe Rusland: van grote naar regionale mogendheid? Hans van Zon

December 1991 viel de Sovjet Unie uit elkaar in 15 onafhankelijke staten. Het betekende het einde van een eeuwenlange expansie van de Russische invloedssfeer en tegelijkertijd ook het einde van een maatschappelijk experiment dat startte met de Oktoberrevolutie. Rusland moest gaan leven in de schaduw van haar voormalige status van grote mogendheid en haar positie als regionale macht consolideren. Hier worden de gevolgen van het uiteenvallen van het Sovjet imperium voor de internationale positie van Rusland onderzocht en bezien we hoe en met welke resultaten Russische regeringen hun buitenlandse invloed hebben proberen te versterken. Alhoewel sinds het aantreden van president Poetin (2000) de sociaaleconomische en politieke situatie van Rusland zich heeft gestabiliseerd, heeft dit niet geleid tot een versterking van Russische invloed. Integendeel, Rusland is militair zwakker, terwijl soft power niet ontwikkeld is. Dat laatste blijkt in het bijzonder in haar voormalige invloedssfeer.

Rusland kan gekarakteriseerd worden als een oligarchie die geleid wordt door de veiligheidsdiensten. de jaren negentig zich van de belangrijkste ondernemingen meester te maken.

Een deel van de oude Nomenklatura, aangevuld met nieuwe ondernemers, maakte gebruik van netwerken uit Sovjet tijden, en vormde zo de nieuwe elite van Rusland. Het nationale belang stond niet op de eerste plaats maar het belang van hun eigen coterie. Essentiële staatsfuncties, zoals belastingheffing en geweldsmonopolie, werden van binnen af ondermijnd. In de jaren negentig was Rusland op weg een gefaalde staat te worden. Voor de meeste Russen stonden de jaren negentig niet gelijk met de komst van democratie maar met de plundering van het land en het ineenstorten van de Russische industrie en levenstandaard. Criminele netwerken maakten zich meester van bedrijven en bureaucratie. Alcoholisme nam weer toe en droeg bij tot een sterke daling van de levensverwachting die Implosie en afnemende invloed voor mannen beneden de zestig jaar kwam. Het geboortecijfer daalde tot 1,5 terwijl 2,1 De rol van een natie in het internationale nodig is om geen natuurlijke bevolkingsafsysteem is op de eerste plaats afhankelijk name te hebben. Hele delen van Rusland van haar economische en militaire macht raakten ontvolkt. en de bereidheid en vaardigheid om die macht te gebruiken. Al voor 1991 bereidde Sinds midden jaren negentig deden oligarde Sovjet geheime dienst in het geheim het chen wat zij wilden; zij bepaalden het regeuiteenvallen van de Sovjet Unie en het in- ringsbeleid. Verkiezingen werden gemanivoeren van het kapitalisme voor door het puleerd alhoewel hierover nauwelijks werd systematisch plunderen van de schatkist bericht in de Westerse pers. Zo kon Jeltsin en het sluizen van een fortuin naar het de presidentsverkiezingen in 1996 winnen Westen.1 Al voor 1991 moest President ondanks het feit dat alle opiniepeilingen Gorbatsjov bij zijn voormalige vijanden, uitwezen dat hij uiterst onpopulair was met name Duitsland, bedelen om materiële (een populariteitsscore van zes procent). steun. Na het uiteenvallen van de Sovjet Wel konden oppositionele bladen hun stem Unie waren hoge functionarissen van de laten horen alhoewel vele journalisten in de communistische partij (die al snel verbo- jaren negentig, zoals ook later, vermoord den werd) en geheime diensten het beste werden. geplaatst om in de privatiseringsgolf van JAARGANG 45 NUMMER 4 I Winter 2011

Oligarch Boris Berezovski was in 1998 de belangrijkste man achter president Jeltsin. De Russische regering voerde een proWesterse politiek. De Russische regering werd in het doorvoeren van haar schoktherapie geadviseerd door vanuit de VS ingevlogen raadgevers die daar vaak ook zelf garen bij sponnen. Het leek erop alsof Rusland in de kapitalistische wereldeconomie geïntegreerd zou worden waarbij Westerse ondernemingen vrij spel in Rusland zouden krijgen. Maar de invloed van Rusland nam af, niet alleen als gevolg van de desintegratie van de staat maar ook vanwege haar afnemend economisch gewicht. De Russische leiders leken gepreoccupeerd met het verdelen van de buit en minder met het welzijn van de natie. Het kwam zelfs zover dat Rusland dreigde uiteen te vallen. Eind jaren negentig gingen steeds meer regio’s hun eigen weg en sommige van die regio’s gingen hun eigen belastingen heffen, waaronder invoer en uitvoerrechten. Deze trend werd omgebogen met het aan de macht komen van Vladimir Poetin, eerst als eerste

25 I

in Tsjetsjenië waar de door het Kremlin benoemde en gesteunde Kadirov sluipenderwijs de sjaria invoerde. Nu is het heel moeilijk voor vrouwen om zonder hoofddoek in Grozny over straat te lopen. Gedurende de Ramadan zijn alle restaurants gesloten. Tatarstan heeft minder publiciteit gekregen maar ook daar hebben regionale autoriteiten een aanzienlijke mate van bewegingsvrijheid. minister (1999) vervolgens als president (2000- 2008). Een van de eerste stappen was het inperken van de macht van de oligarchen. Zij konden doorgaan met het plunderen van het land, op voorwaarde dat zij zich niet met oppositionele activiteiten bezighouden. Dit leidde tot de emigratie van enkele oligarchen en tot de arrestatie van Chodorkovski (oktober 2003) die, onder andere, ook bezig was met een fusie van zijn oliebedrijf Yukos met het Amerikaanse Exxon.2 De geheime dienst die onder Jeltsin ontmanteld was en opgedeeld in een reeks verschillende organisaties, werd door Poetin, die zelf voor de geheime dienst gewerkt had, in ere hersteld. De FSB-elite confisqueerde heel wat eigendommen, en zij transformeerde in een economische elite die een symbiose vormde met de resterende oligarchen en criminele netwerken. Ook opteerde Poetin voor een soort nationaal kapitalisme met protectionistische maatregelen en de renationalisatie van enkele industrieën. Dit zou een tijdelijke strategie zijn omdat in 2009 weer begonnen werd met een grootscheeps privatiseringsprogramma. Poetin centraliseerde weer macht in het Kremlin. Desintegratietendensen werden gekeerd. Het begon al vlak voor hij president werd met het starten van de tweede Tsjetsjeense oorlog (26 augustus 1999 - 16 april 2009), vanwege vermeende betrokkenheid bij het opblazen van appartementen in Moskou.3 Hij benoemde weer regionale gouverneurs in plaats van deze te laten kiezen. Regionale autonomie verminderde, formeel althans. Toch is Rusland geen autocratie geworden. Rusland consolideerde een soort feodalisme waarbij de ondergeschikte autoriteiten loyaliteit beloofden in ruil voor een grote manoeuvreerruimte. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar I 26

Aan de andere kant is regionale ongelijkheid ook sinds 2000 sterk toegenomen. Hoe een enorm land bij elkaar te houden waarin ontwikkelingsniveaus verschillen van Pools/Slovaaks, zoals Moskou, tot Afrikaans, zoals in de Noordelijke Kaukasus met werkloosheidspercentages van bijna 50 procent. En in dat gebied is nog steeds sprake van een bijna oorlogssituatie waarbij gewapende bendes de straten beheersen. De vrije val van de Russische economie onder president Jeltsin werd gekeerd onder president Poetin. Dit was niet op de eerste plaats te danken aan het economische beleid maar vooral aan stijgende olieprijzen. Dit leidde niet tot een sterkere economische basis. Investeringsniveaus bleven laag (investeringen als percentage van het BNP waren 19,8 procent in Rusland tegen 48,8 procent in China - 2010). Vooral door corruptie is investeren erg kostbaar. De aanleg van een kilometer weg kost in Moskou gemiddeld 51,7 miljoen dollar per km, maar in China 2,2 miljoen en in de Europese Unie 6-7 miljoen dollar (Business New Europe, 6 October 2010). Zo werd besloten dat een Franse onderneming de nieuwe snelweg van Moskou naar St Petersburg aan moet leggen. Overigens is de gehele infrastructuur onderontwikkeld en dateert nog goeddeels van voor de jaren tachtig. Ook het machinepark in industriële ondernemingen is sterk verouderd. Oliedollars werden dus niet aangewend om de economie te moderniseren. Maar vanaf 2000 tot 2009 steeg de levenstandaard voor de meeste Russen wat onder andere tot uitdrukking kwam in een grote populariteit van Poetin en later ook president Medvedev (2008 - …).Deze grote populariteit van de leiders gaat samen met een grote ontevredenheid onder de bevolking. Mensen klagen over de inflatie en lage levensstandaard. Vijftig tot zestig

procent van de bevolking besteed meer dan 50 per cent van hun inkomen aan voedsel (Russia Profile, 1 augustus 2011). Een derde van de bevolking heeft alleen geld voor voedsel. Bovendien neemt sinds 2009 het inkomen van het grootste deel van de bevolking weer af. De inkomensongelijkheid is onder Poetin en Medvedev verder toegenomen. De top tien oligarchen bezitten in 2009 139 miljard dollar (Financial Times, 3 februari 2011) en geen stad ter wereld telt zoveel miljardairs als Moskou. Deze grote en toenemende inkomensongelijkheid ondermijnt de legitimiteit van het regime. Rusland kan gekarakteriseerd worden als een oligarchie die geleid wordt door de veiligheidsdiensten. Veel overheidsbanen zijn te koop. Corruptie ondermijnde ook onderwijs en gezondheidszorg. Militair erfde Rusland het grootste deel van het nucleair potentieel en Rusland is nog steeds permanent lid van de UN-Veiligheidsraad (met vetorecht) en is lid geworden van de G-8. Toch is Rusland militair erg zwak met een uiterst laag moreel onder de slecht behandelde soldaten. De militaire zwakte bleek ondermeer in de twee Tsjetsjeense oorlogen en de Georgisch-Russische oorlog (2008). In de twintig jaar sinds het uiteenvallen van de Sovjet Unie heeft Rusland zich dus niet tot een sterke staat kunnen ontwikkelen.

Betrekkingen met het Westen Alhoewel de secretaris-generaal van de NAVO in 1989, nadat de Sovjet Unie toegelaten had dat haar bondgenoten hun eigen weg zouden gaan, aan Gorbatsjov beloofde dat de NAVO niet uit zou breiden, gebeurde dit toch met een reeks Centraalen Oost-Europese landen, zelfs met de Baltische staten die eerder deel uitmaakten van de Sovjet Unie. Toen Rusland de Verenigde Staten bijstond in de oorlog in Afghanistan (vanaf 2001, onder andere logistieke steun) kreeg Rusland daar niets voor terug. Nog recentelijk steunde Rusland de VS in haar sanctiebeleid ten aanzien van Iran en besloot af te zien van de leverantie van militair materieel en olieproducten. Dit was zeker niet in het belang van Rusland

VLAAMS MARXISTISCH TIJDSCHRIFT

Het nieuwe Rusland: van grote naar regionale mogendheid?  -   Hans van Zon

dat traditioneel goede betrekkingen met het strategisch belangrijke Iran had. Rusland is ook gefrustreerd door het opzeggen door de VS van het Anti-Ballistische-Rakettenverdrag, het oprichten van een Amerikaans antiraketsysteem vlak bij haar grenzen en het gebrek aan steun bij de lidmaatschapsaanvraag van de Wereld Handels Organisatie, waarbij Rusland het enige grote land is dat nog niet lid is, 18 jaar na de lidmaatschapsaanvraag. Overigens lijkt Rusland medio november 2011 dicht bij lidmaatschap te zijn nadat Georgië, dat dit tegenhield, door de Europese Unie onder scherpe druk is gezet. De reset van de Amerikaans-Russische relaties kort na het aantreden van Obama als president van de VS heeft weliswaar geleid tot een normalisatie van de betrekkingen maar niet tot een fundamentele wijziging van de Amerikaanse politiek ten aanzien van Rusland. Toen getracht werd ook Georgië en Oekraïne lid te laten worden van de NAVO, stootte dit op hevig verzet van Rusland. Het is mede aan de Georgische president Saakasjvili te danken dat dit plan niet doorgezet werd nadat hij Zuid-Ossetië in augustus 2008, tijdens de opening van de Olympische Spelen, aanviel. Dat Georgië de Russisch-Georgische oorlog begon en niet Rusland werd later door Westerse leiders erkend maar vrijwel de gehele Westerse pers schotelde de Georgische versie van de gebeurtenissen voor.4 Dit heeft natuurlijk niet tot de populariteit van Rusland in het Westen bijgedragen. Dat gold ook voor de gasoorlogen tussen Oekraïne en Rusland waarbij na onenigheid over de gasprijs en het niet betalen van de gasrekening Gazprom aankondigde niet meer aan Oekraïne te willen leveren. Dit had tot gevolg dat Oekraïne ongeoorloofd voor West-Europa bestemd gas aftapte. Vervolgens draaide Gazprom voor korte tijd de gehele gaskraan dicht (tachtig procent van het voor West-Europa bestemde gas stroomde via Oekraïne). Ook dit is in de Westerse pers goeddeels op het conto van Rusland geschoven. Zo kon in het Westen het beeld ontstaan van een autoritair Rusland dat met dwangmiddelen haar wil aan andere landen oplegde. Breed werd uitgemeten hoe WestEuropa in de greep, via energieafhankelijk-

JAARGANG 45 NUMMER 4 I Winter 2011

heid, van Moskou zou komen. Dit beeld is verbindt en waarin behalve Gazprom (met sterk overdreven. 51 procent) ook het Nederlandse Gasunie (9 procent), het Franse GDP Suez de FranHet probleem is niet zozeer dat Rusland ce (9 procent) en Duitse ondernemingen Europa zou kunnen chanteren met gas- (31 procent) deelnemen, geopend (novemleveranties (een kwart voor het door de ber 2011). Als ook de parallelle pijplijn geEU geconsumeerde gas wordt geleverd opend wordt, zal North Stream 225 miljard door Gazprom) maar het openbreken van m3 gas per jaar kunnen transporteren. Via de Russische energiemarkt voor Westers het Oekraïense net moet volgens het huidikapitaal. In een periode van toenemende ge contract tot 2019 110 m3 jaarlijks lopen. energietekorten wordt de globale strijd om Het betekent dat Oekraïne haar troefkaart toegang tot energievoorraden steeds scher- in onderhandelingen met Rusland over per. Rusland is voor het Westen vooral de gasprijs verliest. De aanleg van North van belang vanwege haar minerale rijk- Stream heeft tot protesten geleid van het dom. Bijvoorbeeld, een vijfde van de glo- anti-Russische blok in de EU omdat Rusbale gasvoorraden bevindt zich in Rusland. sische leveranties aan sommige CentraalRusland is nu de belangrijkste olieprodu- Europese landen nog steeds door Gazprom cent ter wereld. onderbroken kunnen worden zonder dat dit gebeurt met gasleveranties aan West-EuroVia het EU-energiecharter probeert de EU pa. Pogingen om South Stream, een pijpleiGazprom te dwingen zich te conformeren ding die moet gaan lopen tussen Rusland aan EU-normen die competitie veronder- en de Balkan, worden gefrustreerd door stellen en ook scheiding van controle over tegenwerking van Turkije (de leiding zou productie en pijpleidingen. onder de Turkse territoriale wateren in de Zwarte Zee moeten lopen). Rusland wil af van het Oekraïense vermogen om 80 procent van de Russische gas- Rusland heeft tot op zekere hoogte Westerleveranties naar West-Europa stil te leggen se investeringen in de energiesector nodig, (de andere 20 procent liep tot 2011 via op de eerste plaats voor wat betreft technoWit-Rusland). Vandaar dat Gazprom druk logische kennis maar ook voor wat betreft uitoefent op Oekraïne om controle over het kapitaal. Zo schat de Russische regering gaspijpleidingensysteem in Oekraïne op te dat tot 2030 224 miljard dollar nodig is om geven in ruil voor prijsconcessies. Maar olie- en gasvoorraden in de poolzee te ontOekraïne wil hier niet aan omdat zij zo ginnen (Moscow News, 27 oktober 2011). een strategische troefkaart uit handen zou Alhoewel Russische oliemaatschappijen en geven. Daarom zijn Rusland en Gazprom Gazprom zwemmen in het geld, is er veel er toe overgegaan om alternatieve pijplei- te weinig geïnvesteerd in de productiedingen te ontwikkelen die Oekraïne ont- infrastructuur. Gazprom en oliemaatschapwijken. Intussen is North Stream, een pijp- pijen gaven er de voorkeur aan onderneleiding die Rusland direct met Duitsland mingen in het buitenland aan te kopen en 27 I

geld te sluizen naar haar eigenaars dan te investeren. Ook zit de Russische regering op internationale reserves ter waarde van 495 miljard dollar (Russia Profile, 2 november 2011). Maar Rusland wil samenwerking met Westerse oliemaatschappijen onder haar voorwaarden. Rusland wil de controle over deze strategische sector niet opgeven. En hier ligt een probleem. Een ander probleem was ook dat Rusland zich onafhankelijker maakte van het IMF en ook niet meer volledig de ‘Washington Consensus’ deelde. In 1998 had het IMF nog een bedrag van 20 miljard dollar aan Rusland gegeven, om de roebel te ondersteunen, een bedrag dat onmiddellijk op privérekeningen in New York werd overgemaakt. Kort daarop ging Rusland failliet. Sinds het aan de macht komen van Poetin hoedde Rusland zich ervoor om afhankelijk van het IMF te worden. Binnen de EU werd het blok van virulent anti-Russische landen met de oostelijke uitbreiding snel groter. Vooral Groot Brittannië en Polen speelden een rol in het consolideren van dit blok. Duitsland, met haar grote economische belangen in Rusland, was meer bereid tot samenwerking met Rusland.5

Integratie in de wereldeconomie

welke in 2010 op meer dan 37 miljard dollar wordt geraamd. In 2011 wordt de In Rusland kwam geen nationaal innovatie- totale kapitaalsvlucht op 70 miljard dollar systeem tot ontwikkeling waarin kennis en geschat wat gelijk is aan 5 procent van het vaardigheden van de bevolking ontwikkeld BNP (AP, 1 november 2011). en ook daadwerkelijk gebruikt worden en omgezet in innovatief potentieel. IT-speci- Ook voor wat betreft export scoort Rusland alisten werken nu veelal of in Rusland voor niet erg goed. Rusland is op de wereldrangWesterse ondernemingen of emigreren lijst op plaats 10, nog achter Nederland naar het Westen. Dit geldt ook voor veel (6), maar voor Canada (11). Exporten beandere vakgebieden. Vliegtuigingenieurs staan voor 86,4 procent uit brandstoffen die vroeger aan Iljoesjins en Toepolevs en grondstoffen (2009). Dit veroorzaakt werkten, werken, onder andere, nu voor grote fluctuaties in de waarde van de buieen dependance van Boeing in Moskou. tenlandse handel. Toen in 2009 de export Overigens worden de laatste jaren meer van olie, in waarde, daalde, veroorzaakte en meer Boeings geïmporteerd en steeds dit een daling van de waarde van de Rusminder passagiersvliegtuigen in Rusland sische exporten ten opzichte van 2008 van geproduceerd.6 35,5 procent; de importen daalden met 37,3 procent (Gosstat).7 De brain drain die sinds 1991 miljoenen naar het Westen dreef (80000 wetenschap- Bovenstaand beeld contrasteert met bronpers en hoog opgeleide vakmensen vertrok- nen die een heel goed cijfer aan Rusland ken alleen al begin jaren negentig naar het geven. Goldman Sachs, de New York Times Westen, Ria Novosti, 2 november 2010), en IMF geven aan dat het aandeel van Rushad natuurlijk een desastreuze invloed op land in het globale BNP toenam tussen het economische ontwikkelingspotentieel. 2000 en 2008 van 0,8 procent tot 2.0 proIn Rusland zelf nam het aantal wetenschap- cent. Velen wijzen ook op de hoge groeipers af van 1 225 000 in 1991 tot 376 000 cijfers van het Russische BNP sinds 2000. in 2010. Het aantal toegekende patenten Zo wordt Rusland ingedeeld bij de opkodaalde sterk. Volgens de World Intellectual mende mogendheden (BRIC, dat zijn BraProperty Indicators (2011) stond Rusland zilië, Rusland, India en China). Maar dit is op plaats 8 bij patentaanvragen (29 176 in misleidend. Zo geeft hetzelfde IMF elders totaal voor 2008), nog voor Nederland (25 (World Economic Outlook, dataset) aan 927) maar ver achter China met 203 481 dat het aandeel van Rusland in het globale aanvragen. BNP (bijgesteld naar koopkrachtpariteit) eerst afnam van 5,66 procent in 1990 (RusIn termen van integratie in de wereldeco- sische deelrepubliek) naar 2,67 procent in nomie kan Rusland op weinig successen 2000, naar 3,0 procent in 2010. bogen.

Alhoewel de Russische elite erg op Europa georiënteerd is en haar kinderen en geld graag naar Europa stuurde, werd de teleurstelling in de opstelling van Europese landen, in het bijzonder de EU, steeds groter. De toenemende isolering van Rusland ten aanzien van de ontwikkelde kapitalistische landen is echter ten dele ook te wijten aan de weinig diplomatieke opstelling van Rus- In 2010 was Rusland op de zestiende plaats sische leiders. op de wereldranglijst voor instroom van buitenlandse directe investeringen nog Ook de Japanners werden de voet dwarsge- achter Nederland (plaats 6), China (8) , zet met het eerste bezoek van een Russisch Brazilië (12) en Mexico (14). We moeten leider aan een van de Koerilleneilanden hier ook rekening houden met het feit dat die na de Tweede Wereldoorlog door de veel van de buitenlandse investeringen afSovjet Unie toegeëigend werden (presi- komstig zijn uit belastingparadijzen, zoals dent Medvedev, augustus 2010). Zo is er Cyprus, waar Russen hun (illegale) kapinog steeds geen uitzicht op een vredesver- taal hebben staan. Ook waren de netto indrag tussen beide landen terwijl de Japanse ternationale kapitaalsbewegingen vaak nebetrokkenheid bij de exploitatie van Sibe- gatief. Alleen gedurende de jaren 2006 en rische rijkdommen op een heel laag pitje 2007 kende Rusland een positieve balans staat. van netto kapitaalsbewegingen. In 2008 stroomde er netto 190,6 miljard dollar het land uit, in 2009 86,5 miljard dollar en in 2010 49,5 miljard dollar. Hiermee zijn niet meegerekend illegale kapitaalexport, I 28

Relaties met GOS

De 15 deelrepublieken van de voormalige Sovjet Unie vormden economisch, sociaal en politiek een geheel. Grenzen bestonden alleen op papier. Maar het uiteenvallen van de Sovjet Unie betekende een plotselinge breuk in de diepgaande arbeidsdeling die economisch heel veel schade heeft berokkend. Plotseling ontstonden er heel veel handelsbarrières. Ineens konden ook fabrieken goedkoper en beter in het Westen afzetten in plaats van in het gebied van de GOS (de Gemeenschap van Onafhankelijke Staten, de los aan elkaar hangende organisatie van voormalige republieken van de Sovjet Unie). Dit had ook te maken met het feit dat betalingsdiscipline binnen de GOS vaak heel laag was. Dit heeft er toe geleid VLAAMS MARXISTISCH TIJDSCHRIFT

Het nieuwe Rusland: van grote naar regionale mogendheid?  -   Hans van Zon

waarbij Oekraïense tussenpersonen en de president veel verdienden. Met de Oranjerevolutie en een pro-Westerse wending in de buitenlandse politiek veranderde dit en conflicten over de gasprijs verscherpten. Maar ook na het aantreden van President Janoekovitsj (2009), die gewonnen had op een programma dat verbetering van de betrekkingen met Rusland beloofde, ontstond er weer een conflict over de prijs van het gas. De Oekraïense regering wilde de prijsafspraken die de Oranjeregering onder eerste minister Timosjenko in januari 2009 gemaakt had, niet nakomen en eiste herziening van het contract dat uitging van een geleidelijke overgang naar wereldmarktprijzen. De regering verklaarde dit verdrag onrechtmatig omdat eerste minister Timosjenko zonder de regering hierbij te hebben geraadpleegd het verdrag had ondertekend. Daarom werd Timosjenko tot zeven jaar cel veroordeeld, een zet die door velen in Rusland gezien is om Russische eerste minister Poetin te treffen. Het verslechterde ook de relaties met de EU. dat voor alle GOS-landen de handelsrelaties met de landen van de voormalige Sovjet Unie snel in belang afnamen. Nu heeft slechts 15,5 pront van de export van Rusland betrekking op de GOS en 13,0 pront van de import (2009). Vrijwel al die handel is met Wit-Rusland, Kazakstan en Oekraïne. De Russische export naar Nederland (12,0 pront van totale export in 2009) en Duitsland (6,2 procent) is nu veel belangrijker dan de export naar Oekraïne (4,6 procent). De EU is in termen van handel en investeringen veruit de belangrijkste partner geworden. Het sinds 2000 nieuwe beleid heeft niet geleid tot het helen van breuken. Integendeel, de relaties met een reeks van voormalige deelrepublieken zijn nu veel slechter dan eind jaren negentig. Oekraïne is een duidelijk voorbeeld. Natievorming zet een dynamiek in werking die vaak van buitenaf moeilijk te beïnvloeden is. In Oekraïne leidde dit tot de vorming van een Oekraïense elite die haar positie economisch en politiek moest consolideren, ook op het internationale vlak. Tot de Oranjerevolutie (2004) leidde dit tot een multivector buitenlandse politiek die relaties met het Westen en Rusland trachtte te balanceren. Rusland kocht invloed middels goedkope gasleveranties JAARGANG 45 NUMMER 4 I Winter 2011

ook een enorme synergie teweegbrengen die een deel van de voormalige arbeidsdeling in Sovjettijden zou kunnen herstellen. Bijvoorbeeld, de vliegtuigindustrie van Oekraïne en Rusland waren vroeger volledig geïntegreerd. Maar zelfs in de betrekkingen met het autoritaire Wit-Rusland onder president Loekasjenko zijn er recentelijk problemen ontstaan. Ook Wit-Rusland wilde minder voor Russische gasleveranties betalen vooral gezien de precaire economische situatie in het land. Wit-Rusland zocht recentelijk zelfs toenadering tot de EU en het IMF.

Niet alleen de betrekkingen met Wit-Rusland en Oekraïne zijn nu veel slechter dan in 2000, toen Poetin als president aantrad. We refereerden eerder aan het conflict met Georgië. In Centraal-Azië hebben de VS militaire bases gevestigd, vooral sinds het begin van de oorlog in Afghanistan. Ook de invloed van China is recentelijk in die regio toegenomen, en voorzien is dat grote hoeveelheden gas en olie naar China geOok de Donetskclan, waaruit de president ëxporteerd gaan worden. In Centraal-Azië voorkwam en die gebaseerd is in het Rus- concurreren nu Rusland, China en de VS sisch sprekende en aan Rusland grenzende om invloed. Donbass, bleek een onafhankelijke positie ten aanzien van Rusland na te streven, Rusland had daar een goede uitgangsposiwaarbij bedacht moet worden dat er con- tie. In 1991 waren de Centraal-Aziatische currentie ontstaan was tussen Russische landen verre van klaar voor onafhankelijkoligarchen en die uit Donetsk over enkele heid. Kirgizië, Turkmenistan, Oezbekistan Oekraïense sleutelbedrijven. Duurder Rus- en Kazakstan kregen eerst in Sovjettijden sisch gas betekent ook slechtere concur- een geografische uitdrukking en eerst in de rentiepositie van het Oekraïense staal en 20ste eeuw werden onder Sovjet auspiciën chemiebedrijven ten aanzien van hun Rus- nationale elites gevormd. Toch speelden sische concurrenten. Overigens krijgt Oe- Russen daar een leidende rol in economie kraïne nog steeds gas dat goedkoper is dan en samenleving. Maar nu wonen, behalve het aan Polen, Hongarije en Roemenië ge- in Kazakstan, nog maar weinig Russen in leverde gas. Ook krijgt Oekraïne een kor- Centraal-Azië. Maar soft power zou door ting verband houdende met het verlengen Rusland in principe makkelijk tot gelding van het verdrag dat een Russische vloot- kunnen worden gebracht door de nauwe basis in het Oekraïense Sebastopol (Krim) culturele banden. Alle elites zijn vloeiend mogelijk maakt. in Russisch en in veel opzichten waren zij in hun natievorming afhankelijk van RusInvloed in Oekraïne wordt in Rusland als sische hulp. Grensbewaking werd in somessentieel gezien. Traditioneel viel Oekra- mige van die landen door Russische troeïne, waar de helft van de bevolking thuis pen verzorgd. Russisch spreekt, onder Moskou’s invloed, en hereniging van Wit-Rusland, Kazakstan Meer dan andere deelrepublieken hadden (met een grote Russische minderheid en de Centraal-Aziatische landen onder het van groot strategisch belang) en Oekraïne uiteenvallen van de Sovjet Unie te lijden. onder Russische hegemonie wordt als een Meer dan elders stortte daar de produckernpunt in de buitenlandse politiek ge- tie in. Daar is de armoede het grootst en zien. Vanuit Russisch perspectief zou eco- meest wijd verbreid. Via Centraal-Azië nomische integratie met genoemde landen wordt het grootste deel van de Afghaanse 29 I

opiumproductie richting Rusland en Eu- Dat gebeurde bijvoorbeeld toen Transropa getransporteerd. dnjestrië, met 30 procent Russen (van de 537 000 inwoners), zich afscheidde van Door de relatieve zwakte van haar elites Moldavië. Het behoort nu tot een van de waren die landen ook makkelijk te beïn- vier feitelijk ‘onafhankelijke’ gebieden vloeden door andere mogendheden. De binnen het gebied van de voormalige Sovsultanistische regimes in de regio zijn mak- jet Unie die door de internationale gemeenkelijk te koop. Op de achtergrond speelt de schap niet als staten worden erkend (Naontdekking van grote gas- en olievoorraden gorno-Karabach, Zuid-Ossetië, Abchazië in de regio. en Transdnjestrië). Rusland probeert een verenigende rol te spelen middels regionale organisaties. De GOS (Gemeenschap van Onafhankelijke Staten) bleek een lege huls te zijn. Nu wordt er geprobeerd om via het uitbouwen van een douane-unie, gecreëerd op 1 januari 2010, een Euraziatische Unie met supranationale bevoegdheden in januari 2012 te creëren. Opmerkelijk is dat de eerste ministers van acht GOS-landen, waaronder Oekraïne, te kennen hebben gegeven toe te willen treden tot de Euraziatische Economische Unie (Oezbekistan, Azerbeidzjan en Turkmenistan treden naar verwachting ook nog toe). Overigens moeten de details van de Unie, onder andere welke goederen onder het vrijhandelsregime vallen, nog worden uitgewerkt. Ook moet de overeenkomst nog door alle parlementen worden goedgekeurd. Gezien het enorme overwicht van Rusland zullen de andere deelnemende landen met grote terughoudendheid supranationale bevoegdheden aan deze Unie toekennen.

Relaties met China China transformeerde in korte tijd van voornaamste bondgenoot van de Sovjet Unie (jaren vijftig) tot grootste vijand (1969, op de rand van oorlog). Sinds het uiteenvallen van de Sovjet Unie en de overgang naar het kapitalisme van communistisch China zouden ideologische overwegingen geen splijtzwam meer moeten zijn. Ook grensgeschillen zijn bijgelegd. Dit zou moeten leiden tot een opbloeien van economische relaties omdat er een grote complementariteit lijkt te bestaan. Het vooruitstomende volkrijke en energiearme China is gelegen naast het energierijke en bijna lege Siberië. Het ontvolkende Siberië dat zich door Moskou verlaten voelt, lijkt baat te kunnen hebben bij intensievere relaties met China. China kan de drijvende kracht worden achter de ontwikkeling van Siberië.8 Al veel Chinezen hebben zich in Siberië gevestigd. En hier ligt nu juist een probleem. In veel opzichten lijken de Russische leiders China als een potentiële concurrent te zien. Dit is heel duidelijk in Centraal-Azië waar de Chinese invloed recentelijk is toegenomen en waar de Chinezen azen op gas en olie. Dit gaat ten koste van Russische invloed.

Er is ook nog de Organisatie voor Collectieve Veiligheid (1992) waarin naast Rusland ook Wit-Rusland, Kazakstan, Armenië, Kirgizië, Oezbekistan en Tadzjikistan deelnemen. Het gaat hierbij om samenwerking op militair vlak en bijstand in geval Evengoed is er toenemende samenwerking. van aanval van buiten het gebied. Bijvoorbeeld in het kader van de Shanghai samenwerking, opgericht in 2001, waarin Het gebied van de voormalige Sovjet Unie Rusland, China, Kazakstan, Oezbekistan, is vooral een geostrategisch belangrijk ge- Kirgizië Tadzjikistan en China samenwerbied. Het is vooral een instabiel gebied met ken op economisch gebied.9 Er worden ook vele (potentiële) conflicten. Ook moet be- olie- en gasleidingen aangelegd van Rusdacht worden dat de grenzen van Rusland land naar China. Maar dit gaat heel moeioveral moeilijk verdedigbaar zijn. Econo- zaam en ook hier, zoals met Oekraïne en misch is het inmiddels voor Rusland van Wit Rusland, zijn geschillen over de prijs. minder belang geworden. Maar van groot belang zijn de 15 miljoen Russen die nu in Ondanks de energierijkdom van Rusland, die deelrepublieken wonen. Vaak vormen is Rusland slechts de achtste olielevezij een gediscrimineerde groep en Rusland rancier van China. Saoedi-Arabië is de voelt zich geroepen de belangen van die belangrijkste olieleverancier van China. Russen te verdedigen. Rusland denkt dat ze met haar enorme gas- en olievoorraden een troef heeft in I 30

onderhandelingen met China. Maar de moeizame onderhandelingen met Rusland hebben de Chinezen in de richting van andere Aziatische en ook Afrikaanse partners geduwd. Rusland wilde ook niet de meest geavanceerde wapensystemen naar China exporteren. China is nu Rusland gaan verdringen in haar traditionele afzetmarkten van wapens.

Vooruitzichten Rusland voelde zich in veel opzichten de opvolgerstaat van de Sovjet Unie die een supermacht was. Rusland erfde het grootste deel van het nucleair potentieel. Maar economisch en ook militair is het nieuwe Rusland een schaduw van de voormalige Sovjet Unie. Het beeld van een opkomend en assertief Rusland, lid van de dynamische groep van BRIC-anden is misleidend zoals ook het beeld van Rusland dat met energieleveranties haar wil aan Europa op wil leggen. Rusland is een zwakke staat, economisch, politiek en militair. Het karakter van het nieuwe regime, een corrupte kleptocratie, was niet bevorderlijk voor het voeren van een consistente buitenlandse politiek gericht op het bevorderen van Russische belangen. Het zwaartepunt van de economische betrekkingen is verschoven van het gebied van de voormalige Sovjet Unie naar de EU. Alhoewel de laatste drie jaar een toenemende nadruk ligt op een verenigende rol in het gebied van de voormalige Sovjet Unie kan Rusland op weinig successen bogen. Relaties met de meeste lidstaten van de Gemeenschap van Onafhankelijke Staten zijn nu aanzienlijk slechter dan in 1991 of bij het aantreden van President Poetin

VLAAMS MARXISTISCH TIJDSCHRIFT

Het nieuwe Rusland: van grote naar regionale mogendheid?  -   Hans van Zon

(2000). De relaties met de opkomende mogendheden in Oost-Azië zijn weinig ontwikkeld alhoewel hier een enorm potentieel ligt. In de wereldeconomie neemt Rusland een marginale positie in en het ziet er niet naar uit dat hier snel verandering in zal komen, ondanks recente economische groei gerelateerd aan hogere energieprijzen. Noten: 1

Gedurende de jaren tachtig begonnen elementen binnen de Nomenklatura op massale schaal staatseigendom toe te eigenen. Het begon met de wet op de coöperatieven (1988) die het mogelijk maakte door middel van private commerciële ondernemingen staatsbedrijven uit te melken. In oktober 1990 werd een netwerk van geheime KGB handelsfirma’s gecreëerd. Volgens een commissie van het Russische parlement maakte van 1989 tot 1991 het hoofddirectoraat van de KGB op zijn minst 60 ton goud, 150 ton zilver, 8 ton platina en tussen 15 en 50 miljard dollar over naar het Westen. President Gorbatsjov tekende 23 augustus 1990 een geheim decreet dat de creatie van een onzichtbare economische structuur mogelijk maakte dat diende om allerlei Sovjet rijkdommen te verbergen. Al in 1990 creëerde de Sovjet Centrale Bank de off-shore firma FIMACO teneinde fondsen van de Centrale Bank naar het Westen te sluizen (zie Leach, J.A, ed., Russian Money Laundering: Congressional Hearings, Diana Publishing, 2000). 2 In het gezaghebbende Amerikaanse tijdschrift Foreign Affairs werd Chodorkovski in 2000 door Wolosky, van de National Security Council, beschuldigd van medeplichtigheid aan moord en het onttrekken van een bedrag van ongeveer 800 miljoen dollar, gedurende 1999, van Yukos, door transfer pricing waarbij olie ver beneden de marktprijs aan shell companies in belastingparadijzen werd verkocht (S. Wolosky, “Putin’s Plutocratic Problem”, Foreign Affairs, March-April, 2000). 3 Als reden voor de tweede oorlog in Tsjetsjenië werd de ontploffing van vijf appartementsgebouwen, tussen 31 augustus en 13 september 1999, gebruikt waarvan Tsjetsjenen de schuld kregen. Er zijn aanwijzingen dat de geheime dienst er bij betrokken was. Alerte bewoners betrapten ’s nachts twee mannen die enkele zakken explosief

News; 14 januari 2004 en 19 mei 2005). Twee leden van de onafhankelijke commissie die deze ontploffingen onderzochten, beide parlementsleden, zijn vermoord, een ander gevangengezet terwijl een vierde bij een auto-ongeluk om het leven kwam. Een belangrijke getuige, Michael Trepasjkin, werd gearresteerd en gevangengezet kort voordat deze zou getuigen voor genoemde commissie. 4 Rusland heeft zeker ook bijgedragen tot de oplopende spanningen, bijvoorbeeld door massaal Russische paspoorten uit te delen aan inwoners van Zuid-Ossetië en Abchazië. Deze gebieden waar Georgië al voor het uiteenvallen van de Sovjet Unie etnische zuiveringen probeerde door te voeren, waren al vanaf 1991 in feite niet meer effectief bestuurd door Georgië. 5 Overigens zijn de Russisch-Poolse relaties, sinds het aanbieden van Russische verontschuldigingen voor het vermoorden van duizenden Poolse officieren in Katyn tijdens de Tweede Wereldoorlog, aanzienlijk verbeterd. 6 De firma Russian Technologies plaatste een order van 50 Boeing vliegtuigen ter waarde van 4 miljard dollar (Der Spiegel, 14 juli 2010). 7 Belangrijkste exportbestemming is niet Duitsland maar Nederland met 12,0 procent van de Russische exporten, met Duitsland op de tweede plaats (6,3 procent) en China op de derde plaats (5,5 procent (2009, Gosstat). 8 Overigens heeft nu nog maar 1,46 procent van de Chinese export betrekking op Rusland (2,1 procent van de import, 2009). 9 Pakistan , Mongolië en India hebben een waarnemerstatus in deze organisatie.

materiaal, dat alleen door militairen werd gebruikt, in de kelder van een groot appartementsgebouw zetten. Later bleken het KGB agenten te zijn die onmiddellijk werden vrijgelaten. Het zou om een oefening gaan (zie o.a. Moscow

JAARGANG 45 NUMMER 4 I Winter 2011

31 I