NICOLAS DE TUDESCHIS ALIAS PANORMITANUS Het exemplaar met provenance uit de kapucijnenkloosters Sint-Winoksbergen, Leuven en Meersel, heden in het bezit van de trappistenabdij Westmalle
GUIDO HENDRIX
Capuchins in the Low Countries. Studies, 11
Leuven 2014
Zelden werd op de titelpagina van een boek zoveel informatie bijeen gestouwd als het geval is bij de in 1520-1521 in Lyon verschenen editie van Panormitanus. 1 Toch werd er mettertijd nog plaats gevonden om bezitterformules neer te schrijven. De oudste bezitter kon niet geïdentificeerd worden. De volgende bezitterformule maakt de overgang van privébezit naar bezit door kapucijnen duidelijk. Jongere bezitterformules wijzen naar de kapucijnenkloosters Leuven en Meersel. “Leuven” is drie keer doorgehaald, zodat - binnen de kapucijnenorde - Meersel de uiteindelijke bezitter is geworden. De trappistenabdij Westmalle is de huidige bezitter. Voorafgaand poog ik te schetsen wie Nicolas de Tudeschis is, wat de kerkrechtelijke betekenis van zijn Panormitanus is, wie het initiatief tot de uitgave in zeven partes heeft genomen, waar en door wie het zeer omvangrijke werk gedrukt werd.
1. De partiën van de editie De editie telt zeven partes (in de editie af en toe ook volumina genoemd); hieraan ontleen ik het woord partie. 2 Ik poog de inhoud van de individuele titelpaginae te schetsen. Nieuwe informatie komt niet alleen op de titelpaginae voor, ook in het colofon kunnen elementen voorkomen die bijdragen tot de identificering van auteurs en teksten. Niet alle op de titelpaginae genoemde juristen 3 hoeven geïdentificeerd te worden. De zeven partiën hebben twee punten gemeen. In de bovenrand van hun respectieve titelpagina hebben ze alle de mededeling ¶ Cum additionibus praeclarissimi U.J. interpretis Anto. Francisci de doctoribus Paduani, dit is ¶ Met aanvullingen van Antonius Franciscus de doctoribus Paduanus, 4 zeer befaamde interpreet van de beide rechten. Vervolgens vertonen deze titelpaginae een afwisseling van in rode en zwarte inkt gedrukte, in diminuendo gezette tekst: groepen van regels zijn uit een van boven naar beneden kleiner wordend corpus gezet. Centimeters onder de mededeling over Antonius Franciscus de doctoribus Paduanus volgt de eigenlijke titel. Ik transcribeer, los stilzwijgend de afkortingen op en laat de spelling (bijv. uitgang e in plaats van ae) ongewijzigd (ill. 1). ¶ Prima pars Abbatis siculi Panormitani super secundo decretalium cum casuum Bernardi 5 interpositione et cum apostillis juris utriusque doctoris domini Andree Barbatie siculi: necnon cum summariis & additionibus domini Aenee de Falconibus ac etiam cum apostillis domini Zacharie Ferrerii Vincentini. Deinde accesserunt copiosissime additiones excellentissimi juris utriusque doctoris domini Antonii Francisci de doctoribus Paduani stelle oppositione annotatis. ¶ Postremo autem cum 1
De illustraties dank ik aan Gustaaf Janssens uit Westmalle. Het copyright van deze foto’s blijft bij de abdij Westmalle. 2. Men denke aan de vier partiën van de Spieghel Hystoriale. 3. M. STOLLEIS (ed.), Juristen. Ein biographisches Lexikon von der Antike bis zum 20. Jahrhundert. München 1995. 4. Op andere plaatsen in de diverse partiën komt het woord Patavinus (stad Passau) voor, dat duidelijk als synoniem bedoeld is! 5 I.e. Casus longi Bernardi super decretales. © C apuc h in s in t he L o w C ou nt rie s 1
Nicolas de Tudeschis alias Panormitanus
Repertorio alphabetico Henrici Ferrandat Nivernensis conclusive constructo singularia dicta mirifice demonstrante. Adiectis in eodem necessariis additionibus juris utriusque clarissimi doctoris domini Antonii Corseti ad dicta Abbatis secundum subiectam materiam sub hoc signo * subtiliter accomodatis. Hier volgt een Nederlandse parafrase van deze titel: ¶ Eerste deel van Abt Siculus Panormitanus. Het heeft betrekking op het Tweede boek van de Decretalen, met inlassing van de casussen van Bernardus, met de apostillen van Dr Andreas Barbatia, met de samenvattingen en aanvullingen van Aeneas de Falconibus alsook met de postillen van Zacharias Ferrerius Vincentinus. Hierop volgen de met een asterisk aangeduide uitvoerige aanvullingen van Antonius Franciscus De Doctoribus Paduanus, doctor in de beide rechten. ¶ Aan het slot volgt het Alfabetisch Repertorium van Henricus Ferrandat 6 van Nevers; het demonstreert uitstekend de individuele dicta. Hieraan zijn toegevoegd de aanvullingen van Dr Antonius Corsetus; deze bij de dicta van de Abt noodzakelijke aanvullingen zijn volgens de opgeworpen materie vernuftig aangevoerd onder het teken *. De titelpagina van de tweede partie voegt hieraan toe: summaria & additiones door Dr Bernardinus Ruffus de Forze. Op de naam Aeneas de Falconibus volgen de woorden de Manliano Sabine. De eerste en de tweede partie worden afgesloten door een Tabula Rubricarum. De derde partie (ill. 2) vermeldt suppletiones én apostillen van de reeds vermelde Andreas Barbatia alsook van quamplurium aliorum clarissimorum iurisconsultorum. Het aandeel van Antonius Franciscus de doctoribus Paduanus wordt nu als correctiones & additiones bestempeld. Antonius Corsetus wordt Iurium monarcha genoemd. Het colofon van deze partie noemt de abbas Panormitanus met de voornaam: Nicolas, en somt nieuwe namen op: Bartholus de Bellinzinis en Bernardinus de Landriano Mediolanensis.
De partiën 1 tot en met 3 brengen dus in de eerste plaats de tekst Super secundo Decretalium, de vierde partie de tekst Super tertio Decretalium. Er verschijnen geen nieuwe iurisconsultores. De vijfde en Ultima pars Abbatis Panor[mitani] (ill. 3) brengt de tekst Super quarto & quinque decretalium. De juristen van de vorige partiën zijn ook hier aanwezig. De zesde partie biedt een alfabetisch Repertorium aureum et singulare dat door Henricus Ferrandat (Ferendatius, 16e eeuw) is samengesteld. Daarnaast zijn 39 egregiae cautelae 7 van Panormitanus opgenomen. Zij werden door Corsetus en Henricus Ferrandat uit de werken van Panormitanus en Bartolus verzameld en aan 94 soortgelijke cautelae toegevoegd.
6.
Henricus Ferrandat is de auteur van een Repertorium super Lectura Panormitani, Parijs 1517. Deze titelpagina luidt voluit: Repertorium Aureum et singulare Henrici Ferrandat Nivern. In serie alphabetica novissimis diebus compilatum ad Abba. Panormitanum ut plurimum per modum conclusionum super summariis fabricatum et ultra summaria infinita alia cognitu digna que in aliis impressionibus desunt comprehendens nunquam hactenus tam lata ac recto tramite ad communem omnium in iure militantium utilitatem compaginatum et ordine adeo facili ut quicquid lector desideravit in illis .vij. voluminibus Parnor. ictu oculi reperiet. Adiectis in eodem copiosissimis et valde necessariis additionibus dubiis et questionibus iurium monarche do. Anto. Corse. ad dicta Abba. secundum subiectam materiam sub hoc signo * subtiliter accomodatis cum egregiis cautelis que sunt numero .xxxix. ex operibus Abba. per eundem Corse. recollectis et per Henri. Ferran. tam ex lect. Abba. quam Bart. numero .xciiij. interiectis. Et quid denotent marginales illi numeri in principio tertie pagine legeto.
7.
2
Guido HENDRIX
De inhoud van de zevende partie zal ik bespreken in aansluiting bij de identificering van de auteur van Super Decretalium.
2. De auteur: Nicolas de Tudeschis 8 Biobibliografische informatie en een stukje geschiedenis van het kerkelijk recht zijn vereist om de titelpaginae van de opgesomde partiën van Panormitanus te verstaan. Ik put hiervoor uit een algemene geschiedenis van het kerkelijk recht, 9 uit het Dictionnaire de droit canonique 10 en uit de reeds oude maar nog steeds haar diensten bewijzende documentatie van J.F. von Schulte, de Duitse historicus van het kanoniek recht. 11 Nicolas de Tudeschis 12 is in 1386 geboren en in 1445 overleden. Op jonge leeftijd is hij bij de benedictijnen ingetreden. Hij studeerde rechten aan de universiteit van Bologna en behaalde er de doctorstitel. Hij werd met eervolle ambten belast: kanunnik van de kathedraal van Catana, auditor generalis van de Camera apostolica. In januari 1425 werd hij abt van Santa Maria de Maniaco in het bisdom Messina op Sicilië; vandaar in de titel van de 1e partie de naam Abbas siculus, "de Siciliaanse abt". Hij doceerde Decretales aan verschillende universiteiten (Bologna, Firenze...). Zijn academische activiteit werd onderbroken door de oproep van paus Eugenius IV om zijn kennis en gezag in dienst te stellen van het Concilie van Basel dat door paus Martinus V was bijeengeroepen en vanaf 23 juli 1431 vergaderde. Tot en met augustus 1443 was het zijn taak de beslissingen van de Concilies van Basel en Konstanz te codificeren. 13 In deze context zijn reeds vroeg wrijvingen ontstaan die echter niet hebben verhinderd dat hij in februari 1434 tot aartsbisschop van Palermo werd benoemd. Vandaar de naam Panormitanus, "inwoner van Palermo", die de naar een lagere rang verwijzende naam Abbas siculus zou moeten vervangen. Abbas siculus panormitanus is dus een tautologie. Voor de tijdgenoten en de latere eeuwen is Panormitanus auteursnaam geworden. De Kerk telde in de 12e en de 13e eeuw onder haar pausen verscheidene grote juristen als Alexander III, Innocentius III, Gregorius IX die de Kerk bestuurde van 1227 tot 1241, en jongere pausen-juristen als Innocentius IV en Bonifatius VIII. Decretales 14is het meervoud van decretalis dat staat voor decretalis epistola: een van de pauselijke kanselarij uitgaand, dus gezagvol antwoord op vragen die in zake kerkelijk recht en 8.
PENNINGTON K., Nicolaus de Tudeschis (Panormitanus) in CONDORELLI O. (Ed.), Niccolo Tedeschi (Abbas Panormitanus) e i suoi "Commentaria in Decretales", Rome 2000 (I Libri di Erice, 25), p. 9-36. 9. VAN DE WIEL C., Geschiedenis van het kerkelijk recht. Leuven 1986, 20062. 10. Met name LEFEBVRE Ch., Panormitain in Dictionnaire de droit canonique deel VI, Parijs 1957, kol. 1195-1215. 11. VON SCHULTE J.F., Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts von Gratian bis auf die Gegenwart. Stuttgart 1875. Deel 2: Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient. Stuttgart 1877. 12. Ook gespeld Tedeschis, wat verwijst naar zijn Duitse vader. 13. NÖRR K.W., Kirche und Konzil bei Nicolaus de Tudeschis (Panormitanus). Keulen-Graz 1964 (Forschungen zur kirchlichen Rechtsgeschichte und zum Kirchenrecht, 4). 14. Bovendien verstaat het gebruik onder decretales eveneens alle in de kanonieke verzamelingen opgenomen pauselijke brieven alsook andere teksten zoals concilieteksten en patristische fragmenten. FRANSEN G., Les Décrétales et les Collections de Décrétales. Turnhout 1972 (Typologie des sources du moyen âge occidental, 2). 3
Nicolas de Tudeschis alias Panormitanus
discipline door een lagere kerkelijke instantie, soms vanuit de uithoeken van de Kerk, werden gesteld. Gregorius IX is als paus-jurist befaamd door de Decretales die in zijn opdracht door Raymundus de Peñaforte O.P., pauselijk groot-penitentiarius, geredigeerd zijn. Raymundus' taak bestond erin eenheid te brengen in de niet geringe en daarom in omvang te beperken juridische productie van de pausen vanaf het Decretum Gratiani. Herhalingen moesten geëlimineerd worden, interne tegenspraken moesten uitgevlakt worden, waartoe soms nieuwe decretales vereist waren. De Decretales Gregorii IX werden in september 1234 aan de beroemde rechtsfaculteiten van de universiteiten van Bologna en Parijs toegestuurd als authentieke en exclusieve collectio, dit wil zeggen: alleen de erin opgenomen teksten mochten voortaan gebruikt en gedoceerd worden. Ze moesten bovendien uitsluitend geciteerd worden in de formulering waarin ze in de collectie voorkomen. De Decretales Gregorii IX zijn als rechtsboek tot 1918 van toepassing gebleven. 15 Nicolas de Tudeschis alias Siculus alias Panormitanus is in de eerste plaats de auteur van commentaren op de Decretales Gregorii IX. De zevende en laatste partie van de Lyon-editie is van een andere aard dan de hierboven besproken eerste 6 partiën. Ze bundelt als aurea et pene divina bestempelde opuscula van Panormitanus: consilia (f. 1-57 en f. 1-126), tractatus (f. 127-138) en quaestiones (f. 139-163) 16 Vooreerst twee reeksen Consilia, door Panormitanus zelf na 9 april 1433 tijdens zijn eerste verblijf in Basel bijeengebracht. Deze reeksen zouden volgens het Dictionnaire de droit canonique resp. 103 (eigenlijk 108, doch 5 ervan zijn door andere auteurs) en 118 consilia tellen. De 7e partie biedt onder de titel Primum volumen consiliorum evenwel 109 consilia (f. 1-57). Het colofon f. 57v bestempelt ze als quotidiana & utilia en deelt tevens mee dat tria vel quatuor alia consilia aliorum eximiorum doctorum eveneens opgenomen zijn. Dit laatste 17 is het werk van Ludovicus Bologninus de Bononia (1447-1508), U.I. doctor, verbonden aan de universiteiten van Bologna en Ferrara, en tijdens Innocentius VIII advocatus consistorialis. Ludovicus publiceerde eigen Consilia (Bologna 1499) en heeft "le mérite d'avoir publié plusieurs ouvrages de ses devanciers, tels que les Consilia de Jean d'Anagni, d'André de Barbatia, de Jean d'Imola, de Panormitanus". 18 Het Secundum consiliorum suorum volumen beslaat de f. 1-126 en heeft geen eigen colofon. De verdienste van Panormitanus zit hem in zijn doctrinaire werken. Zijn standpunten op het Concilie van Basel - hij had conciliaristische theses aangekleefd - noopten hem tot een polemisch werk dat hij in juni 1442 drie dagen lang in Frankfurt ten overstaan van de commissarissen van de Electores heeft uiteengezet. Het circuleert onder uiteenlopende titels: Quoniam veritas verborum, of Tractatus de auctoritate,veritate et iustitia sacri concilii Basileensi, of Tractatus super concilio Basiliensi.. 19
15.
In de 19e eeuw werd een uitgave ervan bezorgd door E. FRIEDBERG, Corpus Iuris Canonici, Leipzig 1879; reprint Graz 1959. Zie G. FRANSEN, Les décretales..., p. 42. 16. De opsomming op de titelpagina van de partie wijkt af van de volgorde in de gedrukte partie. 17. Luidens het colofon: predictis adiuncta & emendata per... 18. RUBOD F., Louis de Bologne ou Ludovicus Bologninus in Dictionnaire de droit canonique deel VII, Parijs 1957, kol. 679-680; kol. 680. 19. RUBOD F., Louis de Bologne ou Ludovicus Bologninus..., kol. 1205 wijst ter staving van deze laatste titel naar hs. Parijs, Bibiliothèque nationale de France, 1522 f. 2-53, waaruit wellicht moet geconcludeerd worden dat hij de editie Lyon 1520-1521 niet heeft gekend. 4
Guido HENDRIX
Het Tractatus beantwoordde zo volmaakt aan de inzichten van de Gallicaanse Kerk dat het door Jean Gerbais in het Frans vertaald werd (Parijs 1697). In deze vorm werd het op de Index librorum prohibitorum geplaatst. Op het als elegans & quotidianus bestempelde Tractatus volgt een concilium van de reeds genoemde Ludovicus Bologninus. Op de titelpagina worden Quaestiones variae aangekondigd. Zij beslaan de f. 139-163. In het incipit worden ze subtilissimae et ac utilissimae disceptationes & allegationes genoemd, die door Panormitanus (hier bestempeld als per omne evum iuris monarche) in Siena en andere steden gedisputeerd werden. Q. I (139-144): Disputatio Episcopus et quidam rector curatus - Siena 25.4.1426; respondit vir nobilis et magne scientiae dominus Robertus de Calcantibus de Florentia. Q. II (144v-148v): Stante statuto condito in Italia - Siena 29.1.1429; respondit peritissimus vir dominus Petrus Anto. civis et canonicus Senen. Q. III (148v-151v): Sempronius clericus bona matrimonialia - zonder plaats, geen datering. Q. IV (152-155): Tytius clericus ex sui beneficii ecclesiastici - Siena, 25.1.1423; resp. Gandulphus dialogen. in iure canonico peritus. Q. V (155-159v): Augerio patronatus in basilica nicostrati - Siena, 1427; resp. subtilissimus scholaris dominus Johannes de Alemania, nunc vero doctor egregius. Q. VI (159v-163v): Gandulphus clericus scholarum Senensium pro maiori parte - Siena, 1430; et ad utroque partem dubiorum respondit dominus Franciscus archypresbyter funden. Volgens Lefebvre heeft Panormitanus evenwel 7 Quaestiones geschreven. 20 Bijgevolg ontbreekt in de editie Lyon 1520-21 Quaestio VII: Duo clericali charactere insigniti - 1418. Aan deze quaestiones werden "quidem numeri et summaria" toegevoegd.
3. De initiatiefnemer van de uitgave De partiën hebben in de bovenrand van de respectieve titelpaginae alle de expliciete mededeling ¶ Cum additionibus praeclarissimi U.J. interpretis Anto. Francisci de doctoribus Paduani, dit is ¶ Met aanvullingen van Antonius Franciscus de doctoribus Paduanus, zeer befaamd interpreet van de beide rechten. U.J. of J.U. staat voor utriusque juris of juris utriusque, d.w.z. doctor in beide rechten, namelijk kerkelijk recht en burgerlijk recht. Het modieuze woord interpres iuris wijst naar een jurist die juridische teksten commentariëert en op dit gebied faam heeft verworven. De prominente plaats die de mededeling over Antonius Franciscus de doctoribus Paduanus op de titelpaginae gekregen heeft, is voor mij een sterke aanwijzing dat de editie het initiatief is van de in 1528 overleden Antonfrancisco Dottori. Hij doceerde in Padua eerst burgerlijk en vervolgens ook kerkelijk recht. Als jurist en als adviseur heeft hij een actieve rol gespeeld in het openbare leven van Padua. Dan is het evenwel politiek verkeerd gelopen.
20.
LEFEBVRE Ch., Panormitain. 5
Nicolas de Tudeschis alias Panormitanus
De Liga van Cambrai werd in 1508 ondertekend door de Franse koning Louis XII en keizer Maximiliaan I. Paus Julius II, koning Ferdinando el Catolicó van Arragon, de Hongaarse koning Vladislav II en de Engelse koning Hendrik VIII sloten zich aan bij de Liga, waarvan het officiële doel een veldtocht tegen de Turken van het Osmaanse Rijk was. Het feitelijke doel was de vernietiging van de Republiek Venetië. In april 1509 sloot Maximiliaan wapenstilstand met Venetië dat vervolgens onder meer Padua veroverde. In februari 1510 werd het aan Venetië opgelegde interdict door de paus opgeheven. De paus sloot met de stadstaat Venetië en met de koning van Aragon in 1511 de Heilige Liga. Het politieke doel van deze coalitie werd de verdrijving van de Fransen uit Italië. Tijdens de oorlog van de Liga van Cambrai werd Antonfrancesco Dottori door de stad Padua geïnterneerd en verbleef hij 1513-1517 in de gevangenis, onder beschuldiging keizer Maximiliaan te hebben gesteund. Hij was fout geweest.
4. Drukkers In de jaren 1520-1521 verenigden enkele in Lyon gevestigde drukkers hun krachten om een uitgave van "de" Panormitanus in zeven partes op de markt te brengen: de Panormitanus-editie is het werk van een drukkerscollectief. Gemakshalve reken ik de romeinse of arabische foliëring om naar arabische paginering. Blijkens de colofons is de productie als volgt verlopen. Bij de eerste partie, die 462 bladzijden telt en de datum Lyon 20 mei 1520 draagt, is de naam van de drukker niet vermeld. De tweede partie, 340 bladzijden met datum Lyon 31 maart 1520, is tot stand gebracht per magistrum Jacobum Saccon. Jacobus / Jacques Sacon / Saccon, Sachon is van 1493 tot 1524 in Lyon actief geweest. De derde partie: Lyon juni 1520, Jacobus Mareschal, 294 bladzijden. De vierde partie met de datum Lyon mei 1520, 512 bladzijden, werd gedrukt door Jo. de Ionvelle dictus Piston. De vijfde partie (Lyon juni 1520, 284 bladzijden) is het werk van Magister Moylin dictus de Cambray. Met betrekking tot de zesde partie, die 306 bladzijden telt, is wel de datum Lyon augustus 1520 meegedeeld, doch niet de naam van de drukker. Uitsluitend bij deze partie wordt informatie over de sponsors verstrekt: impensis nobilium mercatorum lugdunensium, op kosten van de nobele kooplieden van Lyon. De zevende partie ten slotte telt 326 bladzijden, heeft als datum Lyon januari 1521, en is nogmaals het werk van Jacobus Sacon calchographus. Het colofon van deze partie beweert dat het werk nooit voorheen met dergelijk lettertype gedrukt werd ("numquam tali caractere impressioni commendata"). Althans wat het heden Westmalse exemplaar betreft werden de zeven partiën in drie banden ingebonden. De vermoedelijk nooit besnoeide boekblokken meten 420 x 285 mm en zitten in banden met 10 mm dikke, 440 x 290 mm grote eiken platten die op de rug met 5 koorden gebonden zijn. Ze zijn overtrokken met, in zijn huidige toestand, erg afgesleten leder. Wrijfsels leverden met voorbehoud te lezen leesbare initialen op: I.S., U.S. of N.S. De U of N zijn van de S gescheiden door een vertikale streep die op een omgekeerde ypsilon gelijkt en uitloopt op een hedendaagse 4 met verlengde dwarslijn en een vertikaal streepje. Op andere plaatsen kan ik met de rolstempel aangebrachte leeuwen, griffoenen, klimmende apen en tweepotige gevleugelde draken met vrij
6
Guido HENDRIX
grote duidelijkheid onderscheiden. De nu meer dan een eeuw oude "James Weale" 21 suggereert het drukkersmerk van Nicolaas Spierinck, 22 die behoorde tot een familie van Nederlandse boekverluchters en boekbinders waarvan leden in Rijsel, Brugge, Oudenaarde, Antwerpen en Lyon gevestigd waren. Hij was vanaf het begin van de 16e eeuw tot zijn dood in 1545-1546 in Cambridge als boekbinder bedrijvig geweest. De rolstempel zelf is horizontaal en vertikaal aangebracht zodat een aantal naakte vlakken ontstaan. Het middenveld is "geïllustreerd" en bestaat uit een combinatie van in afwisseling terugkerende stempeltjes binnen de filets die het middenveld omringen. In het vooruitzicht van een drukke raadpleging van de Panormitanus bracht een (onvoldoende geïdentificeerde) boekbinder de partiën 1 en 2 in band I, de partiën 3 en 4 in band II, de partiën 5 tot en met 7 ten slotte in band III samen. Bij het inbinden van de delen I en III werd maculatuur gebruikt. Twee folio’s zijn ter illustratie toegevoegd. (ill. 4 en 5)
5. Bezitters In de tweede helft van de 16e eeuw noteerde een door mij niet geïdentificeerde bezitter op de titelpagina van de 3e partie: Jacobus Capplius me emptionis titulo possidet cum bona fide 1577. 9 Augusti. Op grond van de formules emptionis titulo en cum bona fide zie ik in hem een jurist. Paleografisch iets jonger lijken me de woorden Orate pro eo en het aan de 4e Ecloga van Vergilius ontleende vers Non omnes arbusta iuvant . Panormitanus is géén boek dat voor zijn inhoud door kapucijnen gebruikt werd of voor hun bibliotheken aangeschaft werd (dit geldt overigens ook voor de huidige bezitters). Geen intentionele, utilitaire verwerving, eerder een toevallige. Om dit te schetsen resten mij nog de woorden die een kordate hand uit de 17e eeuw in de onderrand van de titelpagina van de Pars tertia als bezitterformule neergeschreven heeft: Pro aris et focis. Hardevuust. 23 Willem Hardevuust (1586-1626) was hoofdpensionaris en burgerlijk griffier van stad en kastelanij Sint-Winoksbergen. In het eerste kwart van de 17e eeuw werd hij in de adelstand verheven, werd hij de Hardevuust, met het devies Pro aris et focis. 24 Zijn dochter Maria huwde in 1631 Paul Vernimmen. 25. Uit dit huwelijk zijn - althans volgens G. Rommelaere 26 - vier kinderen geboren (in 21
WEALE W..H..J., Bookbindings and Rubbings of Bindings in the National Art Library South Kensington Museum. London 1898, 2 delen. 22 Nicolas Spierinck mag niet verward worden met de Niklaas Spierinck die op 31 januari 1455 matriculeerde aan de Leuvense faculteit geneeskunde – hij bestempelde zich bij die gelegenheid als scriptor – en reeds vóór maart 1474 in Gent gevestigd was. - A. DE SCHRYVER, Nicolas Spierinc calligraphe et enlumineur des ordonnances des états de l’hôtel de Charles le Téméraire in Scriptorium 23, 1969, p. 434-458. 23 DE RIDDER A. & DE SCHAETZEN M., Devises et cris de guerre de la noblesse belge in La noblesse belge. Aunuaire de 1924, p. 138-150. 24 RIETSTAP J.B beschrijft. A040 zijn wapen als volgt: De sable à un senetrochère d’or la main de carnation tenant une épee d’argent garnie d’or au francquartier d’hermine. Supports à dextre un cerf au naturel à senestre un dogue d’argent colleté de gueules. Devise Pro aris et foris - J.S.F.J.L. DE HERCKENRODE, Nobiliaire des Pays-Bas et du Comté de Bourgogne. Gent 865. Nr 1091. 25 Op 20 februari 1609 geboren te Sint-Winoksbergen (Bergen) en gedoopt in de Sint-Maartenkerk, eerste raadspensionaris van Bergen, overleden op 26 oktober 1655. 26 ROMMELAERE G., Nos ancêtres de Westflandre – essai de généalogie au coeur de la Flandre française confortée quand c’est possible par des photos numériques de documents ou de portraits. 7
Nicolas de Tudeschis alias Panormitanus
willekeurige volgorde): Magdalena Vernimmen; Jan Baptist Vernimmen (1641-1702), heer van Bammaerde en Klytte; Paul Vernimmen (1647-1703); en Pieter Gilles Ign. Vernimmen. Archivaris Hildebrand 27 vermeldt evenwel een vierde zoon, de omstreeks 1638 geboren Carolus Franciscus Vernimmen, bij de kapucijnen van Sint-Winoksbergen ingekleed op 27 juli 1658 28 en in deze orde bekend als Felix van Sint-Winoksbergen. Hildebrand somt de opeenvolgende verblijfplaatsen en functies op: diskreet, custos, gardiaan, definitor. In Brugge was hij lector filosofie en theologie. Op 17 januari 1716 is hij in het klooster van zijn inkleding overleden. Aan deze genealogische gegevens hang ik de provenance van de Panormitanus op. Uit de grootvaderlijke bibliotheek (Willem Hardevuust) is de Panormitanus via dochter Maria Hardevuust bij een van de kinderen Vernimmen-Hardevuust toegekomen. Vermoedelijk eerst bij Jan Baptist die, zoals zijn grootvader langs moeders kant, een hoog magistraat is geweest. Toen deze Joannes Baptist in 1702 overleed, kan de Panormitanus overgegaan zijn op broer Karel Frans. Het zou ook kunnen dat de boekbanden rechtstreeks overgegaan zijn van moeder Hardevuust naar Karel Frans. Hoe dit ook zij, met Karel Frans Vernimmen alias Felix van Sint-Winoksbergen kwam de Panormitanus in het begin van de 18e eeuw bij de kapucijnen terecht. Het is niet bekend of de Panormitanus pater Felix op zijn vele verplaatsingen vergezeld heeft. De drie zware banden bereikten de kapucijnen in Leuven. Op de titelpagina van de 3e partie zijn de woorden Fr. Capucinorum Lovanii doorgehaald en vervangen door Cap. Meersel. Een identieke doorhaling en vervanging stel ik vast op de titelpagina van de 1e partie in band I. Op de titelpagina van de 5e partie in band III is F. Capucinorum Lovanii blijven staan, naast Cap. Meersel. Van Leuven verhuisden de boekbanden naar Meersel. In het licht van de ondergang van Meersel moet dit alles vóór of in 1797 gebeurd zijn. Nauwelijks tachtig jaar na het overlijden van Felix van Sint-Winoksbergen verdwenen de drie boekbanden uit Meersel en nog eens veertig jaar later werden ze geboekt in de oudste bibliotheekcatalogus van Westmalle. 29 Van Meersel naar Westmalle volgden de boeken de weg die ook tientallen andere boeken met kapucijnenprovenance hebben gevolgd. Dit gebeurde in omstandigheden waarvan details door moeizaam onderzoek spaarzaam aan het licht komen. Het geheel blijft (voorlopig?) wazig.
27
HILDEBRAND, Kapucijnen VII 266-267 sub [1851]. In 1658 werd Sint-Winoksbergen/Bergues door Lodewijk XIV veroverd en definitief bij Frankrijk gevoegd, heden département du Nord, arrondissement Duinkerke. Het in 1611 gestichte kapucijnenklooser oveleefde de Franse Revolutie niet en werd afgebroken. 29 Handschrift 62, p. 222 nummer 10. Aanwinstnummer 10072. 28
8
Guido HENDRIX
Illustratie 1
9
Nicolas de Tudeschis alias Panormitanus
Illustratie 2
10
Guido HENDRIX
Illustratie 3
11
Nicolas de Tudeschis alias Panormitanus
Illustratie 4
12
Guido HENDRIX
Illustratie 5
13
