HET DNA VAN ALPHEN CHAAM

HET DNA VAN ALPHEN–CHAAM

Achtergronddocument bij

‘Hallo Brabant, wij zijn Alphen-Chaam Brabant Pur Sang: projectideeën van het platteland’

Alleen bedoeld voor intern gebruik

Hans Bleumink | Overland, Boxtel Peter van Oers | Streekwerk, Boxtel

Colofon ‘Het DNA van Alphen-Chaam’ is een achtergronddocument bij het rapport Hallo Brabant, wij zijn AlphenChaam - Brabant Pur Sang: projectideeën van het platteland. Het is geschreven in opdracht van de gemeente Alphen-Chaam. Foto voorzijde: De Bleeke Heide; foto Erwin Goossens Foto’s en afbeeldingen: Erwin Goossens, tenzij anders vermeld

Hans Bleumink | Overland, Boxtel Peter van Oers | Streekwerk, Boxtel Boxtel, februari 2012

Streekwerk

Inhoud 1 Inleiding ....................................................................................................................................................... 1

2 Profiel van Alphen-Chaam ........................................................................................................................ 2 Dorpen en buurtschappen ............................................................................................................................. 2 Karakterschets............................................................................................................................................... 3

3 DNA-thema A: Karaktervol landschap.................................................................................................... 5 A1. Een ‘Groene Oase’: eindeloze natuur, rust & ruimte ............................................................................ 5 A2. Uniek landgoederenlandschap............................................................................................................... 7 A3. Oud landschap met rijke verhalen ......................................................................................................... 8 A4. Religieus landschap ............................................................................................................................... 9

4 DNA-thema B: Sterke banden met de wereld ....................................................................................... 10 B1. Vitale en beleefbare banden tussen ommeland en stad ....................................................................... 10 B2. De Grens: de ‘tastbare’ nabijheid van Vlaanderen.............................................................................. 12 B3. (Internationale) samenwerkingsverbanden.......................................................................................... 12

5 DNA-thema C: Economisch vitaal .......................................................................................................... 14 C1. Bourgondisch platteland (land van boeren)......................................................................................... 14 C2. Gastvrij en gemoedelijk platteland (aantrekkelijk voor toeristen) ...................................................... 15 C3. Bourgondisch, gastvrij en ondernemend ............................................................................................. 17

6 DNA-thema D: Bloeiende volkscultuur - sociale samenhang............................................................... 18 D1. Bloeiende volkscultuur en verenigingsleven; organisatiekracht......................................................... 18 D2. Vitale en sterke buurtschappen; saamhorigheid en samenwerking..................................................... 19 D3. Wieler- en paardrijcultuur.................................................................................................................... 19

1 INLEIDING In september 2011 verscheen Hallo Brabant, wij zijn Alphen-Chaam - Brabant Pur Sang: projectideeën van het platteland. In ‘Hallo Brabant’ doen gemeente en inwoners van Alphen-Chaam voorstellen voor hun bijdrage aan het programma voor Brabantstad Culturele Hoofdstad 2018. Het geeft antwoord op de vraag wat het platteland (in cultureel opzicht) kan betekenen voor de stad en hoe stad en land met elkaar verbonden kunnen worden. Ook als de voorstellen uit ‘Hallo Brabant’ niet overgenomen worden in het bidboek of als Brabant de nominatie voor Culturele Hoofdstad 2018 onverhoopt niet in de wacht sleept, blijft Hallo Brabant voor Alphen-Chaam belangrijk. Met Hallo Brabant werkt Alphen-Chaam de (culturele) component van het Cittaslow-gedachtengoed namelijk verder uit. Het fungeert als wenkend perspectief. Centraal in Hallo Brabant staat de gedachte om bij de uitwerking van de ideeën voort te bouwen op de eigen identiteit van Alphen-Chaam, en om dat ‘eigene’ met de projecten te benutten en te versterken. Dat is ook precies de kern van het Cittaslow-gedachtengoed. In de voorbereiding op Hallo Brabant is daarom samen met de klankbordgroep onderzocht wat het ‘eigene’ van Alphen-Chaam is – het zogenaamde DNA. In Hallo Brabant is als bijlage een bondige DNA-schets opgenomen. Dit document is een uitwerking daarvan, en kan als achtergrond gebruikt worden bij de verdere uitwerking van projectideeën. Het is niet gebaseerd op uitgebreid (wetenschappelijk) onderzoek, maar op een inventarisatie van bestaande informatie en op de gesprekken in de klankbordgroep. Achterin het document is ter informatie een lijst met achtergronddocumenten opgenomen.

Het DNA van Alphen–Chaam is beschreven aan de hand van vier hoofdthema’s: ‘Karaktervol landschap’, ‘Sterke banden met de wereld’, ‘Economisch vitaal’ en ‘Bloeiende volkscultuur en sterke sociale samenhang’. In de keuze, clustering en uitwerking van het DNA van Alphen-Chaam is rekening gehouden met de Cittaslow-criteria (de zogenaamde voortreffelijkheden) én met de opzet van de Artistieke Visie voor Brabantstad Culturele Hoofdstad 2018. De vier DNA-thema’s worden voorafgegaan door een korte profielschets van de gemeente Alphen-Chaam. Wat is identiteit? Identiteit is een lastig begrip. Toch is voor iedere reiziger duidelijk dat het ene gebied anders is dan het andere. Je ziet het aan het landschap, de huizen, de heiligdommen, de manier waarop mensen met elkaar omgaan, hun taal, hoe ze gekleed zijn, wat ze eten, hoe het ruikt, en aan hun muziek en kunst. Vaak worden er drie dimensies van identiteit onderscheiden: - fysiek, waarneembaar; ruimtelijk & landschappelijk (grondgebruik en inrichting, cultuurlandschap, gebouwde omgeving) - sociaal-economisch en maatschappelijk (economische activiteiten, clubs, organisaties) - cultureel (verhalen, volkscultuur, kunst, mentaliteit). Vaak hangen de verschillende domeinen met elkaar samen. Zo zijn de landgoederen in Alphen-Chaam niet alleen landschappelijk bijzonder, maar ze weerspiegelen ook een bepaalde sociaal-economische ontwikkeling en zijn in cultureel opzicht belangrijk voor het gebied en de bewoners.

Het DNA van Alphen-Chaam

1

2 PROFIEL VAN ALPHEN-CHAAM Breda

Galder Chaam Strijbeek

Alphen

België

Gemeente Alphen-Chaam (beeld: Google Earth)

Dorpen en buurtschappen

De gemeente Alphen-Chaam ligt in de zuidelijke Baronie, onder de rook van Tilburg en Breda, tegen de grens met België. de gemeente grenst in het zuidwesten en het uiterste oosten aan België. De gemeente is op 1 januari 1997 gevormd. Ze bestaat uit de twee grotere dorpen Alphen en Chaam en het kleinere dorp Galder. Daarnaast zijn er verschillende buurtschappen zoals Strijbeek, Ulvenhout AC en Bavel AC. Ulvenhout AC en Bavel AC zijn twee buurtschappen die door de A58 van hun oorspronkelijke kernen zijn gescheiden. De gemeente is ongeveer tienduizend hectare groot en telt bijna tienduizend inwoners. Veruit het grootste deel van hun woningen is vrijstaand of twee-onder-één-kap, en voor 85% eigen bezit. Het huidige Alphen (met zo’n 4000 inwoners) is ruim 1300 jaar geleden ontstaan. Het ligt boven op een dekzandrug, wat vroege bewoning mogelijk maakte. Er zijn in het gebied talrijke vondsten aangetroffen uit de prehistorie, de Romeinse en de Merovingische tijd. Vanaf de 15e eeuw vormden Alphen en Chaam een bestuurlijke eenheid. Onder Napoleon, in 1810, werd de gemeente gesplitst en werd Alphen met Riel verbonden. Bij de gemeentelijke herindeling van 1997 is de oude bestuurlijke verbondenheid tussen Alphen en Chaam weer hersteld.


2

Chaam (met zo’n 4000 inwoners) heeft ook een oude geschiedenis. In de Frankische tijd (vanaf 700 na Chr.) was Chaam bekend als ‘maalsteen’ (vergaderplaats). Vanaf de 8e eeuw behoorde het tot dezelfde parochie als Alphen. Pas in 1463 gaf de bisschop van Luik zijn fiat aan een zelfstandige parochie Chaam. Vandaag de dag is het dorp met een relatief grote protestantse gemeenschap in zekere zin een buitenbeentje in de verder overwegend katholieke omgeving. Galder (met ruim 900 inwoners) is een oude beekdalnederzetting aan de Mark. Het middeleeuwse Galder bevond zich aan de noordzijde van het huidige dorp. In de 17de eeuw was het welvarend en volkrijk, maar in de eeuwen erna is het dorp nauwelijks gegroeid. Strijbeek (met ruim 300 inwoners) ligt op de grens van het Land van Hoogstraten en het Land van Breda. In 1399 werd Strijbeek voor het eerst genoemd. In de 16e en 17e eeuw was Strijbeek aanzienlijk groter dan Ulvenhout.

Karakterschets

Alphen-Chaam kan gekenschetst worden als typisch Brabants platteland, maar daarmee is het tegelijkertijd meer dan alleen platteland. Het Brabantse platteland maakt namelijk deel uit van de Brabantse ‘mozaïekmetropool’: de nauwe vervlechting van stad en platteland. Het Brabantse platteland is daarmee zowel modern als traditioneel. Juist die combinatie van traditioneel en modern, van design en onderzoek, van maakindustrie en familiewaarden heeft gemaakt dat Brabant als mozaïekmetropool tot de meest innovatieve en economisch sterke regio’s van Europa behoort. Alphen-Chaam is aan de ene kant dan ook ‘stedelijk’ en modern, met voor een kleine gemeente goede voorzieningen en een redelijk goede bereikbaarheid. In de jaarlijkse Elsevier-test van 2011 scoort AlphenChaam qua voorzieningen en woonomgeving beter dan Tilburg en net iets minder dan Breda. De stad is nabij, mentaal én fysiek. In iets meer dan een kwartier zit je in het centrum van Breda of Tilburg. Een groot deel van de inwoners werkt in de stad, rijdt er dagelijks heen of doet er zijn boodschappen. Velen hebben eerder in de stad gewoond of zijn er geboren. Aan de andere kant is Alphen-Chaam platteland, Bourgondisch en gemoedelijk. Met nog geen 10.000 inwoners is het samen met buurgemeente Baarle-Nassau veruit de dunst bevolkte regio van de provincie. Landbouw speelt een belangrijke rol, zowel landschappelijk als economisch. Zo’n 30 % van de wekgelegenheid wordt gevonden in de landbouw, met zowel gangbare (melk)veehouderij- en akkerbouwbedrijven als streek- en kwaliteitsproducenten. Twee van de vijf Nederlandse slowfoodproducten zijn in Alphen-Chaam te vinden, het Chaams Hoen en het Kempisch Heideschaap. Het historische cultuurlandschap is aantrekkelijk, gevarieerd en overwegend kleinschalig, met uitgestrekte bossen, beekdalen, bolakkers, weiden, landgoederen, heidegebieden en bijzondere vennen. Mede daardoor is toerisme een steeds belangrijker inkomstenbron. In het zomerseizoen weten tienduizenden toeristen het gebied te vinden en verdrievoudigt het aantal ‘inwoners’ van de gemeente. Alphen-Chaam telt relatief veel campings, kampeerboerderijen, bungalowparken en kleinschalige


3

bed&breakfast-aanbieders. Er is een groot recreatiegebied, ‘t Zand. Voor de steden Tilburg en Breda fungeert Alphen-Chaam als ‘achtertuin’.


4

3 DNA-THEMA A: KARAKTERVOL LANDSCHAP Het landschap van Alphen-Chaam wordt hoog gewaardeerd om zijn afwisseling, de rust en de ruimte, de beleefbaarheid van stromende beken en vennen, en vooral om zijn historische landgoederen. Typerend (en typisch Brabants) zijn de vele kleine en van oorsprong agrarische buurtschappen in het gebied (zoals Ginderdoor, Heikant, Balleman, Grazen, Looneind etc.). Het landschap is vanuit aardkundig, archeologisch en cultuurhistorisch oogpunt bijzonder. Een deel van die rijke geschiedenis is nog herkenbaar in het landschap.

Het Brabantse Land In het rapport ‘Brabantstad Mozaïekmetropool’ uit 2007 wordt het Brabantse DNA in kaart gebracht, met uiteraard ook aandacht voor het platteland. Na de Randstad, stelt het rapport, is BrabantStad de tweede stedelijke regio van Nederland. Maar anders dan de Randstad is dat stedelijk netwerk voor een groot deel opgebouwd uit aan elkaar gegroeide dorpen (dat geldt zeker voor Tilburg en Eindhoven). Het dorpse en stedelijke zijn op die manier verweven. De steden zijn dorps; tegelijk heeft het platteland ook de stedelijke cultuur overgenomen. Het platteland van ‘Brabant van het Zand’ (waartoe ook AlphenChaam behoort) wordt gekenschetst als een mix van kleinschalige gebiedjes, ieder met een eigen identiteit, die voortkomt uit de verschillen in ondergrond, occupatie en grondgebruik. Het is een nevel van steden en dorpen; als een fijnmazig mozaïek. Voordeel: je stapt op de fiets, bent buiten en proeft de ruimte. Niet het contrast tussen bebouwd en open is karakteristiek, maar de gelijkmatige spreiding, met veel groene parels. Meer dan elders wonen er veel burgers op het Brabantse platteland, met ‘stedelijke’ functies, zoals kwaliteitsrestaurants, pretparken en antiekhandels. Anders dan in Groningen of Zeeland zijn de Brabantse dorpen nog vitaal. Het platteland en de dorpen zijn lommerrijk en groen; dat geldt zeker voor de landgoederenzones. Water is alom aanwezig, evenals het katholieke geloof, dat terugkomt in het religieuze erfgoed en in het contrast tussen grote kerkelijke complexen en de grote kerktorens enerzijds en de vaak kleine woningen anderzijds. Het is een historisch gelaagd landschap waarin de agrarische, militaire, religieuze en industriële geschiedenis nog leesbaar is.

A1. Een ‘Groene Oase’: eindeloze natuur, rust & ruimte

Met nog geen 10.000 inwoners is Alphen-Chaam samen met buurgemeente Baarle-Nassau veruit de dunst bevolkte regio van de provincie Brabant. Ongeveer een derde van de gemeente is aangewezen als natuurgebied (EHS), ruim twee keer zo veel als gemiddeld in Nederland. Het gaat daarbij om bijzondere gebieden, zoals de Chaamse bossen, de Alphense Bergen, de Strijbeekse heide met zijn bijzondere vennen, de Bleke heide en een groot aantal beekdalen, waarvan sommigen nog hun natuurlijke vorm hebben. De historische structuur van het agrarische landschap is op veel plaatsen nog herkenbaar. Met name het noordwestelijke deel is een kleinschalig landgoederenlandschap. Alphen en Chaam zijn via de Chaamse Bossen en de landgoederenzone (die doorloopt tot aan het Bredase landgoed Wolfslaar) met Breda verbonden. Het is een ononderbroken groene zone, met uitzondering van de A58. Er zijn maar weinig plekken in Nederland waar je 19 kilometer aaneengesloten bos vindt. AlphenChaam is er daar een van, en vormt darmee een contramal voor de drukte van de stad.


5

Voor veel bewoners en bezoekers is die ‘Groene Oase’ fysiek beleefbaar. Als je van je werk komt of de snelweg afrijdt, ben je meteen buiten en proef je de rust en de ruimte - slow life, als contramal voor de stad.

De Ecologische Hoofdstructuur in Alphen-Chaam (kaart via www.brabant.nl)

Dit kaartje geeft een overzicht van de belevingskwaliteiten van de Nederlandse landschappen. Het landschap van Alphen-Chaam scoort hoog op drie thema’s: ‘afwisselende landschappen’, ‘historische landgoederen’ en ‘landschappen zeer geschikt voor rust en ontspanning’. Zeker in Brabant zijn er maar weinig gebieden die op zoveel thema’s tegelijk scoren. (Klijn 1999).


6

A2. Uniek landgoederenlandschap

Met name het noordwesten van de gemeente herbergt een uniek landgoederenlandschap. Hoewel in grote delen van Brabant historische landgoederen te vinden zijn, worden alleen de Brabantse landgoederenzones van Alphen-Chaam en Bergen op Zoom in nationaal perspectief als bijzonder gekenschetst, samen met bijvoorbeeld de landgoederenzones aan de Veluwerand en rond Wassenaar (zie Klijn 1999). Het landgoederenlandschap is bijzonder vanwege zijn gaafheid en uitgestrektheid, maar ook omdat enkele historische landgoederen al eeuwen in handen zijn van dezelfde familie(s) en nog altijd op traditionele wijze worden beheerd – inclusief de nauwe (arbeids)banden met bewoners in de omliggende dorpen. Hondsdonk, Luchtenburg, Valkenberg en Anneville zijn tegenwoordig nog bekende landgoederen, evenals het aangrenzende landgoed Wolfslaar, even ten zuidoosten van Breda. Maar vroeger lagen in deze streek wel 60 landgoederen. De landgoederen hebben een typerend kleinschalig arcadisch coulisselandschap met lommerrijke lanen, landbouwgronden en parkachtige boscomplexen, met een landhuis of kasteelachtig gebouw als middelpunt, en vaak zichtlijnen op Breda, waar veelal een directe verbindingsweg (‘torendreef’) mee is. Van de bekende landgoederen is er een tiental waarvan de ontstaansgeschiedenis is terug te voeren op oude ridderlijke goederen. Maar er is ook een groep landgoederen die is ontstaan door de uitbouw van voormalige pachthoeven. Daartoe behoren Hondsdonk en Valkenberg. Nog weer andere ontstonden uit nieuwe ontginningen in de 16e eeuw, zoals Luchtenburg. Van de landgoederen van vóór 1500 is niet veel meer bekend dan waar het huis en de hoeve zich bevonden. De landgoederen zijn de fysieke weerslag van de oude band tussen stad en ommeland. De historische landgoederen zijn van oudsher de plek waar de stedelijke adel (en later gegoede burgerij) in de zomermaanden verpoosde (en in het najaar jaagde), om de stinkende stad te ontvluchten; ze zijn een directe historische en nog steeds beleefbare link tussen de stad en het platteland. De landgoederen waren - en zijn in zekere zin nog altijd - eilanden van (elitaire) cultuur in het boerenland, destijds omgeven door woeste grond. Het waren landschappelijke eilanden én culturele eilanden, met hun schilderkunst, beeldentuinen, zomerconcerten, jachtpartijen, paardenrennen en voordrachten. Tegenwoordig spelen verschillende landgoederen een nieuwe rol in het verpozen, door delen open te stellen en/of een publieke functie te geven, door het aanbieden van overnachtingen en/of het organiseren van cursussen en workshops.

Huis Hondsdonk


7

A3. Oud landschap met rijke verhalen

Het gebied rond Alphen en Chaam kent een lange geschiedenis. Sporen daarvan zijn in het huidige landschap terug te vinden. Archeologische vondsten in het gebied gaan terug tot in de steentijd (meer dan 4000 jaar v. Chr.). De oudste nederzettingen bevonden zich bij de Bieberg, Ulvenhout, Koekelberg, Notsel en Galder. De bewoonbare gronden lagen vooral op de oostelijke flank van het Markdal, en aan de westzijde bij Galder. Wegen werden vaak aangelegd op de overgang van de bouwlanden en de weer hoger gelegen ‘woeste gronden’, en liepen meestal parallel aan het beekdal. Langs deze wegen ontstonden gehuchten of buurtschappen waarvan sommige, zoals Ulvenhout en Chaam uitgroeiden tot een dorp. Vandaag de dag kom je alleen al tussen Breda en Chaam een veertiental buurtschappen tegen, met intrigerende namen als Geersbroek, Couwelaar, Ginderdoor, Houtgoor, Leg en Grazen. Het bestaan van zoveel kleine woonkernen is een belangrijk kenmerk van het gebied. Vanaf 1000 na Chr. ontstond in de landbouw het ‘potstalsysteem’. Op de heide werden plaggen gestoken, die in de stal onder het vee werden gedeponeerd. Het mengsel van plaggen en dierlijke mest vervoerde men vervolgens naar de akkers op de beekdalhellingen. Zo ontstonden de karakteristieke hoge akkers. De lager gelegen beemden werden gebruikt als weide- en hooigronden. De akkers en beemden waren omzoomd door houtwallen om het vee erbinnen en het wild erbuiten te houden, om de wind te keren en om hout bij de hand te hebben. Door grootschalige ontginning en houtkap veranderde een groot deel van het oorspronkelijke bosgebied in de loop van de Middeleeuwen in heide, die open gehouden werd door schapenbegrazing en plaggen. Eind 19e eeuw vond bosaanleg plaats voor houtproductie en jacht. Er zijn twee oude bossen die deels nog stammen uit de Middeleeuwen: het Ulvenhoutse bos en een deel van het Chaamse bos. De Strijbeekse Heide (nu natuurgebied én aardkundig waardevol gebied) was ooit onderdeel van een groot vochtig heidegebied tussen de Strijbeekse Beek en de Chaamse Beek, met een groot aantal vennen. Vanaf 1920 is het gebied grotendeels ontgonnen voor landen bosbouw; in 1932 werd het overgebleven deel een staatsnatuurreservaat. Tussen de Strijbeekse Heide en Strijbeekse Beek ligt Goudberg met het Goudbergven, dat voor velen het mooiste ven van Noord-Brabant is. Het ligt tussen een hoefijzervormig stuifduin (ook wel sikkel- of paraboolduin) dat zich 5-6 meter boven het landschap verheft. Ook de stuifduinen van de Alphense Bergen zijn aardkundig interessant.

Een groeiende groep bewoners (en bezoekers) heeft steeds meer interesse in die (tastbare) geschiedenis van het landschap, wat ondermeer tot uiting komt in verschillende projecten waarin streekgeschiedenis, landschap en oude verhalen een belangrijke rol spelen, zoals in de Poosplaatsen van kunstenares Pien Storm van Leeuwen. De (prehistorische) geschiedenis appelleert bij sommigen ook aan de mystieke beleving van het landschap.


8

Voorbeeld van een oude verhaal dat verbonden is met het landschap: Mariabeeldje als ‘wapen’ ‘Den zestienden Januari 1645 ging Willem Verrijt uit Baelen naar Chaam om het feest van den H. Antonius, den patroon der kerk, te vieren. Zoover zijn oog reikte was alles met sneeuw bedekt, maar op een hoogte, midden in de heide, zag hij een plek, waar geen vlokje gevallen was. Verwonderd gaat hij daar naar toe en vindt er een houten Mariabeeldje. Hij neemt het voorzichtig op, met het vaste voornemen om ‘t wonder bekend te maken en het beeld te doen vereeren. Reeds lag Chaam voor hem, toen hij door twee met snaphanen gewapende baanstroopers werd overvallen, die zijn geld en goed opeischten, maar vol vertrouwen op Maria’s bescherming, grijpt hij met de linkerhand den loop van het eene geweer, en zwaait met zijn rechterhand den knoestigen stok. Wel velt hij zoo de eene rabauw, maar de andere richt zijn wapen, en trekt af, roepend: ‘nu is het jouw beurt!’, maar het geweer ketst en Willem is gered.’ Drie weken later plaatste hij het beeldje bij een eik te Werbeek, onder Rethy in België en niet lang daarna heeft men er een kapel gebouwd. Nog steeds gaan vele Noord-Brabanders ter bedevaart naar O.L. Vrouw ter Sneeuw (http://www.meertens.knaw.nl). Overgenomen uit Roymans, et al. 2008.

Over de aardkundige waarden, de geologische, archeologische en cultuurhistorische ontstaansgeschiedenis van het gebied en de volksverhalen van Alphen-Chaam is elders uitgebreide informatie te vinden. Voor het landinrichtingsproject Baarle-Nassau (waartoe ook het landbouwgebied rond Chaam behoort) zijn twee cultuurhistorische studies verschenen (Leenders (1999) en Roymans et.al. (2008)). Beide studies bevatten veel informatie over het ontstaan van het gebied. Over aardkundige waarden is ondermeer informatie te vinden in het boek Van beekdal tot stuifduin – aardkundige waarden in Noord-Brabant (2004) en op de site van de provincie Brabant (www.brabant.nl/kaarten/natuur-en-landschap-kaarten/). Daarnaast is veel lokale historische informatie te vinden bij streekkenners en historici van Heemkundekring Ledevaer in Chaam en van het Oudheidkundig Streekmuseum in Alphen.

A4. Religieus landschap

Het landschap van de gemeente Alphen-Chaam weerspiegelt de religieuze / katholieke geschiedenis, ondermeer in de kerken en kerkelijke complexen, kapellen, kruisbeelden en kerkhoven. Bijzonder is daarnaast de relatie van de inwoners van de gemeente (en de hele regio) met het klooster in het Belgische Meerseldreef, net over de grens bij Galder. Zicht op Chaam


9

4 DNA-THEMA B: STERKE BANDEN MET DE WERELD Alphen-Chaam is geen geïsoleerde plattelandsgemeenschap, maar heeft van oudsher al sterke banden met de omringende dorpen en steden.

B1. Vitale en beleefbare banden tussen ommeland en stad

De gemeente Alphen-Chaam voelt zich ook tegenwoordig onderdeel van de Baronie, en is in die zin ook direct verbonden met Breda. Breda was het centrum waarop de Baronie georiënteerd was, zowel bestuurlijk, religieus als economisch. De landgoederen rond Chaam waren van de stedelijk elite uit Breda, die ’s zomers op de landgoederen verbleef om de stad te ontvluchten. De oude Baronie-grenzen en oude bestuurlijke verbinding tussen Alphen en Chaam bestaan tegenwoordig in iets gewijzigde vorm nog steeds. Voor bewoners is de Baronie (als streek) een herkenbaar gegeven; ondermeer via de Magie van de Baronie wordt de Baronie ook in recreatief opzicht steeds meer op de kaart gezet. Nog steeds zijn bewoners georiënteerd op Breda (en Tilburg). De Baronie is de streek rond Breda. Het gebied was van oudsher een bestuurlijke eenheid, bestuurd door de Heren van Breda. Het vond zijn oorsprong rond het jaar 1150 (zie kaartje). In 1403 kwam het gebied in handen van de graven van Nassau, waarna het rond 1570 in handen kwam van Willem van Oranje, wat de verbondenheid van de Oranjes met Breda verklaart. De Baronie was een zogenaamde Hoge Heerlijkheid, een bestuurlijke eenheid waar de heer ook de rechtsprekende macht had. Alphen en Chaam vielen onder de Baronie van Breda en vielen (als een soort gemeente) onder 1 schepen. Net als alle Heerlijkheden werd de Baronie bij het begin van de Bataafse Republiek in 1795 als bestuurlijke eenheid ontbonden. De naam van de streek bleef bestaan.

De Baronie van Breda (Wikipedia)


10

Chaam

Alphen

Waterscheiding tussen het stroomgebied van de Donge en van De Mark (gele stippellijn), weergegeven op een hoogtekaart van het AHN-bestand.

Alphen is historisch gezien voornamelijk georiënteerd geweest op Tilburg; Chaam juist op Breda. Die oriëntatie ligt deels in het landschap besloten en is daarin nog steeds terug te zien. De waterscheiding vormt in zekere zin ook een scheiding in oriëntatie van Alphen en Chaam. Die is ook terug te vinden in de oriëntatie en loop van de beken, die vele eeuwen in hoge mate het gebruik en de inrichting van het landschap bepaalden, en in de loop van (oude) wegen en andere infrastructuur, zoals het Bels lijntje. De landgoederen bij Chaam hebben historische banden met Breda; de landgoederen en buitens bij Alphen zijn historisch meer gericht op Tilburg. In zekere zin kan gesteld worden dat Alphen en Chaam met de rug naar elkaar toe lagen – en inderdaad werden beide kernen eeuwenlang gescheiden door de woeste grond tussen beide dorpen. De oude weg tussen Alphen en Chaam werd pas in 1959 verhard. Die mentaal verschillende oriëntatie is gedeeltelijk ook terug te vinden in het karakter van de bewoners. Alphen is katholiek en onderscheidt zich in een bijzonder sterke sociale samenhang en betrokkenheid; Chaam herbergt een protestantse enclave in een katholiek landschap, en is misschien wat ondernemender en artistieker ingesteld. Tegelijkertijd is er ook veel dat beide dorpen bindt, zoals hun ligging op de overgang van dezelfde hoge dekzandrug naar de lager gelegen natte gebieden en hun bestuurlijke samenhang in de Baronie van Breda. De laatste jaren wordt juist die samenhang steeds meer benadrukt en ook daadwerkelijk beleefd.


11

B2. De Grens: de ‘tastbare’ nabijheid van Vlaanderen

De gemeente Alphen-Chaam grenst in het zuidwesten en het uiterste oosten aan België en ligt vanuit de Randstad gezien in een uithoek van Nederland, ver weg van het centrum. De nabijheid van de grens is in zekere zin overal in Alphen-Chaam voelbaar, en in de grensstreek zelf is de grens ook daadwerkelijk beleefbaar in het landschap. Denk daarbij aan grenspalen, herinneringen aan de grensversperringen uit WO I, andere inrichting van het landschap, ander karakter van de dorpen, taal etc. Veel grenzen zijn eeuwenoud (zie onder B1) en lopen ook tegenwoordig nog soms volgens de natuurlijke grenzen (Strijbeek, moeras, Merkske). Geschillen tussen de heren van Breda en van Hoogstraten werden op een doorwaadbare plaats aan de Merkske uitgepraat of –gevochten. Bijzonder is de band tussen Meerseldreef (B) en Galder. Meerseldreef (B) met klooster ter Meersel is een voorbeeld van hoe grenzen niet scheiden maar verbinden. In de gemeenschappen aan beide zijden van de grens wordt de kunst van het samenleven op de grens succesvol beoefend. Gezamenlijke evenementen maar ook een gezamenlijk sociaal en verenigingsleven. Tegelijk trekt het bezoekers van heinde en van ver en is bijvoorbeeld voor de inwoners van Breda nog steeds een bijzondere plek. Tegelijk zijn de grensgemeenschappen vaak een soort vrijplaats en in het verleden de plek voor smokkelaars. Ook die aspecten van het grensleven zijn onderdeel en inspiratie. Mogelijk dat juist daarom wel die grensgemeenschappen vaak zo goed met elkaar overweg kunnen. Vanuit de Randstad gezien wordt Alphen – Chaam misschien beleefd als de rand van Nederland, maar lange tijd lag het juist in het centrum van de Nederlanden, tussen de bestuurscentra van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden – Brussel en Den Haag - en op de kruising van de oude wegen van Den Bosch naar Antwerpen en van Breda naar Maastricht, Luik en Aken. Die geografisch centrale positie van AlphenChaam is in 2011 benadrukt door de feestelijke onthulling van het geografisch middelpunt van de Benelux in Chaam.

B3. (Internationale) samenwerkingsverbanden

Hoewel Alphen-Chaam een kleine gemeente is, heeft het een stevig (internationaal) netwerk.

Cittaslow Sinds 2010 hoort Alphen-Chaam tot de selecte groep van bijna 150 ‘Cittaslow’-gemeenten in 24 landen. Het is een wereldwijd netwerk van dorpen en steden met minder dan 50.000 inwoners, die de kwaliteit van leven hoog in het vaandel hebben– ‘slow life’, als contramal voor het vluchtige stadse leven. Alphen-Chaam is daarmee één van de vier Nederlandse gemeenten waar zaken als gastheerschap, aandacht, regionale identiteit, kwaliteits- en streekproductie, traditie, innovatie en sociale samenhang belangrijke waarden zijn in beleid én praktijk. Om het Cittaslow-keurmerk te dragen moet een gemeente


12

aantonen dat het werk maakt van de Cittaslow-kwaliteiten. Alphen–Chaam was de tweede gemeente in Nederland die het predikaat Cittaslow verwierf. Het netwerk combineert het lokale en specifieke met het mondiale en algemene.

Millenniumgemeente Alphen-Chaam is Millenniumgemeente. Millenniumgemeenten leveren met lokale initiatieven een bijdrage aan het realiseren van millenniumdoelen van de Verenigde Naties, zoals het uitbannen van extreme armoede en honger, het terugdringen van de kindersterfte en het bevorderen van gelijke rechten.

Partnergemeenten Alphen-Chaam werkt samen met het Poolse Pniewy, ondermeer op het gebied van landbouw, culturele activiteiten en burgerinitiatieven. De samenwerking met de Poolse gemeente heeft een extra dimensie omdat Alphen-Chaam door voornamelijk Polen is bevrijd en doordat er tegenwoordig een groot aantal Polen in Alphen-Chaam werkt. Ook werkt Alphen-Chaam samen met de gemeente Kandi in het WestAfrikaanse Benin. De samenwerking is gericht op het verbeteren van de burgerlijke stand, kennisoverdracht en communicatie. Het is onderdeel van een bredere, internationale gemeentelijke samenwerking.

Regionale samenwerking De gemeente Alphen-Chaam is lid van het samenwerkingsverband Regio West-Brabant. Het samenwerkingsverband heeft de Ontwikkelingsagenda West Brabant opgesteld, waarin het Cittaslowconcept als ontwikkelingsmodel voor de gehele regio wordt genoemd, als een ‘slow region’. Ook werkt Alphen-Chaam samen met de (zuidelijke) Baronie en directe buurgemeenten en ondersteunt daarnaast ‘De Magie van de Baronie’, een regionaal samenwerkingsverband van ondernemers in de Baronie, bedoeld om de identiteit en kwaliteit van de Baronie te benutten, promoten en versterken.


13

5 DNA-THEMA C: ECONOMISCH VITAAL

C1. Bourgondisch platteland (land van boeren)

Alphen-Chaam is van oudsher een landbouwgemeente. Landbouw speelt een belangrijke rol, zowel landschappelijk als economisch. Het aantrekkelijke landschap is voor een groot deel ontstaan en gevormd door de landbouw en wordt er tegenwoordig ook nog grotendeels door beheerd. Hoewel het aantal landbouwbedrijven de afgelopen jaren fors is teruggelopen – van 334 in 2000 tot 264 nu - vindt nog altijd zo’n 30 % van de bevolking direct of indirect werk in de landbouw, met zowel gangbare (melk)veehouderij- en akkerbouwbedrijven als streek- en kwaliteitsproducenten. Alphen-Chaam heeft als enige Nederlandse gemeente twee slowfoodproducten binnen de gemeentegrenzen, het Chaams Hoen en het Kempisch Heideschaap. Veel bedrijven zijn ondernemend ingesteld, en richten zich bijvoorbeeld ook op de groeiende toeristische markt.

Wijngaard Dassemus bij Chaam (foto website www.dassemus.nl)

Hoewel landbouw en natuur soms op gespannen voet met elkaar staan, groeit het besef dat beide sectoren afhankelijk van elkaar zijn en elkaar ook kunnen versterken, ondermeer via agrarisch natuur- en landschapsbeheer. Ruimtelijk biedt de gemeente mogelijkheden om bij agrarische bedrijven streekproducten te verkopen. Ook biedt het bestemmingsplan mogelijkheden voor de vestiging voor ambachtelijke bedrijvigheid (en voor de gangbare ontwikkeling van bedrijven). Het landelijk gebied van Alphen-Chaam heeft een Bourgondisch karakter, dat aansluit op het Cittaslowgedachtegoed: gastvrij en kwalitatief hoogstaand. Voorbeelden van groeiende groep gastronomische (streek)producten zijn het Chaams Hoen, het Riels Rund, het Kempisch Heideschaap, St. Jansroggebrood, wijn, honing, kaas, etc. Landgoed De Hoevens werkt onder meer aan het telen van oude 'vergeten'


14

gewassen. De stichting ‘Magie van de Baronie’ is speciaal opgericht om het produceren en consumeren van streekeigen producten te stimuleren. Een groep gedreven hobbyhouders is er in geslaagd het oorspronkelijke Chaamse Hoen weer terug te fokken uit de laatste exemplaren in Nederland. In oktober 2005 is samen met Slow Food het Presidium voor de ‘Chaamse Pel’ opgericht. Daartoe heeft men een aantal kwaliteitseisen opgesteld. De gastronomische reputatie van deze kip (plaatselijk de ‘Chaamse Kiep’ of ‘Chaamse Pel’ genoemd) blijkt uit vele historische bronnen. Op landgoed de Hoevens in Alphen graast het Kempisch Heideschaap. Door initiatieven van de Stichting ‘Het Kempisch Heideschaap’ zijn er weer vitale kuddes ontstaan. Op veel plaatsen worden ze nu ingezet in het beheer van heidereservaten en natuurrijke graslanden. Ze leveren zo een belangrijke bijdrage aan de biodiversiteit. Het vlees van het gecertificeerde Kempisch Heideschaap (of -lam) prijkt op de menukaart van diverse toprestaurants in de omgeving.

Kempisch Heideschaap (foto www.kempischheideschaapheeze.nl)

C2. Gastvrij en gemoedelijk platteland (aantrekkelijk voor toeristen)

Naast landbouw is toerisme een belangrijke inkomstenbron. Het aantrekkelijke (historische) landschap, de haast on-Nederlandse rust en ruimte en de spreekwoordelijke Brabantse gastvrijheid zijn de belangrijkste troeven. In het zomerseizoen (én in het voor- en naseizoen) weten tienduizenden toeristen het gebied te vinden en verdrievoudigt het aantal ‘inwoners’ van de gemeente. Het aantal bezoekers uit Breda en omgeving, maar ook uit de Randstad neemt toe. Alphen-Chaam wordt de achtertuin van Breda en Tilburg genoemd, met veel dagjesmensen en fietsers. Het aanbod aan toeristische voorzieningen is groot. In de gemeente is al een uitgebreid aanbod van campings, hotels, bed&breakfast en horeca; er is een groot aanbod van natuur- en plattelandsactiviteiten en binnen de gemeentegrenzen worden slowfood- en streekproducten geproduceerd, waarbij smaak en


15

kwaliteit belangrijk zijn. Er is een grote recreatieplas, ’t Zand. Er zijn veel lokale fiets-, wandel- en ruiterpaden, maar ook regionale fietsroutes zoals de Baronie- en Vijfeikenroute. Ook twee landelijke fietsroutes doorkruisen het gebied. Er lopen regionale wandelroutes zoals wandelroute Patersmoer en wandelroute De Mark, maar ook het landelijke Grenswandelpad.

Fietsen langs De Mark

Met ruim 300 arbeidsplaatsen heeft Alphen-Chaam procentueel het hoogste werkgelegenheidsaandeel in recreatie en toerisme van alle West-Brabantse gemeenten. In Alphen-Chaam is recreatie en toerisme goed voor bijna 10% van de werkgelegenheid, tegen 5% gemiddeld. Naast de ‘gewone’ toerist mikt Alphen-Chaam de laatste jaren ook steeds meer op zakelijke bezoekers (‘vergaderen in het groen’), op wellness en op kwaliteitstoerisme, waarin de Cittaslow-kwaliteiten en de slowfood- en streekproducten worden benut.

Bourgondisch Brabant In het rapport ‘Brabantstad Mozaïekmetropool’ uit 2007 worden verschillende scenario’s uitgewerkt voor de toekomstige ontwikkeling van Brabant. Eén van die scenario’s is Bourgondisch Brabant. In Bourgondisch Brabant staan volgens het rapport rust, authenticiteit, ‘met de genade meebewegen’, en de menselijke maat van het landschap centraal, evenals aandacht voor en hergebruik van het cultureel erfgoed en voor cultuur van eigen bodem. Ook krijgt het geborgen karakter van de dorpen weer meer aandacht. Na jaren van verfletsing wordt het dorpse en lommerrijke karakter van wonen op het platteland weer meer gewaardeerd en gezocht. (Historische) buitenplaatsen onderstrepen het Bourgondische karakter van het Brabantse platteland. Het scenario Bourgondisch Brabant lijkt AlphenChaam op het lijf geschreven.


16

C3. Bourgondisch, gastvrij en ondernemend

In de Artistieke Visie, BrabantStad Mozaïek Metropool, de nota Cultuur schept ruimte en diverse gemeentelijke nota’s wordt het karakter van ‘de Brabander’ geschetst, en daarmee ook van de inwoners van Alphen-Chaam.

Bourgondisch en gastvrij

Gastvrijheid en gastheerschap staan hoog in het vaandel. Mensen groeten ook onbekenden op straat, zijn warm, respectvol en betrokken en hebben humor en relativeringsvermogen.

Gezelligheid, familieverbanden en genieten (van eten) zijn belangrijk.

Zelfbewust, maar wars van grillen. Trots, maar niet arrogant of koppig. Brabanders hebben een afkeer van hebzucht, hooghartigheid en hoogmoed.

Brabanders hebben over het algemeen geen grootse visioenen, maar spelen op de situatie in: ‘met de genade meebewegen.’

Ondernemend

Nijver en ondernemend. Brabant kent de meeste startende bedrijven en ondernemers. Creativiteit wordt gekoppeld aan ondernemerschap. Brabant staat bekend om zijn maakindustrie (leer, schoenen, design, textiel, meubels, elektronica).

In Alphen-Chaam wordt hard gewerkt: noeste arbeid, op karakter.

Er is een sterke traditie van samenwerken die voortkomt uit de nauwe familieverbanden en het gezamenlijk oogsten. Familiewaarden vormen het mentaal vertrekpunt voor succesvolle economie en sociale cohesie. Samen met de sterke coöperatieve gedachte levert dat een soort bedrijven op, waarin traditie gekoppeld wordt aan moderniteit en het platteland aan de stad. Bedrijven waarin familieleden of coöperatieleden belangrijk zijn, zijn anders dan aandeelhoudersbedrijven: meer gericht op lange termijn en continuïteit en minder op snelle winst.


17

6 DNA-THEMA D: BLOEIENDE VOLKSCULTUUR - SOCIALE SAMENHANG Met nog geen 10 duizend inwoners - minder dan een gemiddelde buitenwijk – krijgt Alphen-Chaam veel voor elkaar. Dat komt mede door de hoge culturele participatie, dwars door alle geledingen heen. AlphenChaam heeft ook bewezen grotere (culturele) activiteiten aan te kunnen, zoals het openluchtspektakeltheater Sporen in ‘t Zand en de Acht van Chaam. Er is een bloeiende (volks)cultuur en verenigingsleven; organisatiekracht en ondernemerschap. Veel typisch Brabantse kwaliteiten uit de Artistieke Visie vind je ook – en misschien wel vooral – op dat platteland: familiebanden, saamhorigheid, gastvrijheid, bloeiend verenigingsleven, amateurkunst... Samen vormen zij het hart van de kunst van het samenleven en de kunst van het samen werken.

D1. Bloeiende volkscultuur en verenigingsleven; organisatiekracht

De culturele participatie in Brabant is de hoogste van Nederland. Nergens zijn zo veel professionele en amateurkunstenaars te vinden als in Brabant, met name op het gebied van toneel en muziek (fanfare, harmonie). Er is een uitzonderlijke dichtheid van entertainment, festivals en podiumkunsten. De deelname aan het carnavalsfeest is bijzonder hoog. Er is een bloeiende cultureel en verenigingsleven en veel aandacht voor het cultureel erfgoed. Deze algemene Brabantse kwaliteiten gelden

Tegeltjesproject

ook voor Alphen-Chaam. Dit komt ondermeer tot uitdrukking in:

Hoge culturele participatie, ondermeer op het gebied van harmonie, fanfare, toneel, carnaval, samen muziek maken. Alphen-Chaam herbergt professionele kunstenaars.

Bloeiende (volks)cultuur en verenigingsleven.

Er zijn geregeld (buurt)feesten en culturele evenementen, zoals de dekse dance night.

Bij het 1300-jarig bestaan van Alphen hebben de bewoners van Alphen een groot openluchtheaterstuk gemaakt en opgevoerd, waarbij de participatie bijzonder hoog was.

De organisatiekracht is groot. Dat heeft mede zijn oorsprong in de carnavals-bouwersclubs. Ook de organisatie achter de Acht van Chaam (met vroeger tot wel 100.000 bezoekers) is sterk en kan grote evenementen aan.

Wat het meest opvalt is het brede culturele draagvlak, dwars door alle geledingen heen.

‘De amateur is de professional van de kunst van het samenleven’.


18

D2. Vitale en sterke buurtschappen; saamhorigheid en samenwerking

In de Artistieke Visie en de nota Cultuur schept ruimte is de sociale samenhang in Brabant een belangrijke kwaliteit. Er is een sterke traditie in samenwerking en er is veel gemeenschapszin. Brabant is een kleinschalige samenleving van buurten, wijken en parochies, óók in steden. De schaal van de samenleving correspondeert met die van het landschap: een kleinschalig mozaïek. Brabant bestaat niet uit dorpen en steden, maar uit 2000 wijken en buurtschappen. Menselijk maat, burenhulp en familiewaarden zijn daarin van groot belang. In Alphen-Chaam komt dit ondermeer tot uitdrukking in:

Authentieke buurtschappen met een sterke sociale samenhang. Iedere buurtschap heeft een eigen karakter met deels mooie (historische) kernen (die deels echter ook aangetaste zijn).

Alphen-Chaam is een kleinschalige samenleving van buurten, wijken en parochies, waar de menselijke maat en geborgenheid belangrijke waarden zijn.

Anders dan in Groningen of Zeeland zijn de buurtschappen vitaal.

Er is een hoge mate van gemeenschapszin en zelfredzaamheid, in combinatie met zorgzaamheid en betrokkenheid.

Sterk in burenhulp. De achterdeur staat in overdrachtelijke zin altijd open. De oorsprong daarvan lag in de traditionele agrarische gemeenschap, waarin burenhulp en de gemeenschappelijke oogst van eigen akkers belangrijke elementen waren.

D3. Wieler- en paardrijcultuur

Fietsen en paardrijden zitten in de genen. Het zijn (West-)Brabantse sporten, die ook in Alphen-Chaam geworteld zijn. Er wordt veel gefietst, er zijn heel veel amateurwielrenners op de weg en veel gewone fietsers. Voor beide sporten kent Alphen-Chaam een nationaal bekend evenement:

Wielersport: De Acht van Chaam, al sinds 1933 de jaarlijkse wielerwedstrijd met deelnemers uit de Tour de France.

Cross Country van Alphen-Chaam (de zogenaamde Samengestelde Wedstrijd, die wordt gereden rond ’t Zand – de SGW).

De Acht van Chaam


19

Bronnen & verantwoording Dit document is gebaseerd op een inventarisatie van bestaande informatie over de ‘identiteit’ en sterke punten van de gemeente Alphen-Chaam en het landelijk gebied van de provincie Brabant. Belangrijk daarbij waren twee sessies in de klankbordgroep en één in de stuurgroep, waarin eerdere resultaten van de inventarisatie zijn aangescherpt, aangevuld en vooral ook geprioriteerd. Op een aantal punten in deze tekst is op aanraden van Jacques Brummans dankbaar gebruik gemaakt van teksten die W. van de Calseyde in opdracht van de gemeente schreef over de Cittaslow-kwaliteiten van Alphen-Chaam. Tot slot hebben Ben Selten, Marianne Galema en J. Roymans bijgedragen door het aanleveren van documenten en informatie.

BrabantStad Mozaïek Metropool. 2007. Bosch & Slabbers, Den Haag. In opdracht van de B5-steden. Calseyde, W. van de. 2010. Cittaslow. Natuurlijk in Alphen-Chaam. In opdracht van de gemeente AlphenChaam, Alphen. Gemeente Alphen-Chaam. 2009. Agenda van de Toekomst. Alphen-Chaam in 2020. Alphen. Gemeente Alphen-Chaam. 2011. Werkplan CittaSlow 2011. Alphen. Gemeente Alphen-Chaam. Z.d. Kijken door de ogen van de burger. Alphen. Gemeente Alphen-Chaam. Z.d. Ruimte voor Ondernemen. Toeristische kansen in groen Alphen-Chaam. LA-group, Amsterdam. Gemeente Midden-Delfland. 2008. Vereisten voor voortreffelijkheid. Leenders, K.A.H.W. 1999. Cultuurhistorisch overzicht van het ruilverkavelingsgebied Baarle-Nassau. Hoofdrapport en kaartboek. Den Haag. Klijn, J.A. (red.) 1999. De gebruikswaarde van biodiversiteit. De betekenis van biodiversiteit voor een aantal gebruiksfuncties en economische sectoren in Nederland. Staring Centrum, DLO, Rapport 672. Neefjes, N. (red). 2004. Van beekdal tot stuifduin – aardkundige waarden in Noord-Brabant. Provincie Noord-Brabant, Den Bosch. Programmabureau 2018 Brabant Culturele Hoofdstad. 2011. 2018 Brabant samen culturele hoofdstad kandidaat. Artistieke Visie. Den Bosch. Provincie Brabant. 2009. Cultuur schept ruimte. Provinciale Bouwsteen BrabantStad Culturele Hoofdstad 2018. Den Bosch. Roymans, J.A.M., D.M.G. Keijers & G.R. Ellenkamp. Landinrichtingsgebied Baarle-Nassau. Gemeente Baarle-Nassau. Een aardkundige, archeologische en cultuurhistorische waardenkaart. RAAPRAPPORT 1715.


20

HET DNA VAN ALPHEN CHAAM

Recommend Documents