HEEMKUNDEKRING
IDJE
bJE,JE1R1111kbJE1JID
~O$l:
Be JAARGANG
JE1R'b~ti\
No. 4
~
Kovember1984.
y;rv geschenkbon
IQ
~
~
al .r:
Devvv-
~
.8
~ (1)
geschenkbon
~
~
g
Cl
heeft
~ uoq>jua4:>sa6 rv&.
1002 mogelijkheden. v V V
OOSTERHOUT-DORST
Arendshof 42, 01620-54459.
Caf~
.. DE EGELANTIER
..
, Daar vindt U twi~tig Maar ook gezelligheid Klappeijstraat
4,
soorten bier! en vertier! OOSTERHOUT
.Kunsthandel"ARTISTIEK" . ~ Interieur decoratie. ;,1 ~ Antiek. ~ Kleinmeubelen. ~ Pottenbakkerij. Op de Markt in OOSTERHOUT. Tel.
01620-53037.
/'--
Mededelingenblad van de HEEMKUNDEKRING "DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT". Secr.:J.Oomen Staringstraat 36, 4904 GE OOSTERHOIT.
01620-53242.
Tel.
----------------------------------------------November 1984.
8e JAARGANGNo.4 AGENDA
blz.
511
EVEN AANDACHTVOOR....
blz.
512
U DAT.......
blz.
414.
VERHAGEN Prehistorie en vroegste geschiedenis van Noord Brabant Blz.
515.
WIST
J.H.
MARC ACKERMANS.
Opgravingen in
ARCHEOLOGISCH
en vondsten
de Muldersteeg
REPERTORIUM
BOEKENNIEUWS
Boek De Voorheide Herleeft.
Blz.
532
Blz.
543
BIz. 545
Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van de auteur.
511
A GEN
D A.
De volgende data zijn vastgesteld voor bijeenkomstep in November en December 1984.
DONDERDAG 22 NOVEMBER Lezing met dia's door de Heer Van der Lee. over De Prehistorische mens.
DONDERDAG 13 DECEMBER LEZINGDe sprekerwordt een week tevoren via de pers bekend gemaakt. De lezingen worden voortaan gehouden in de
bovenzaal van het wijkhuis"De PANNENHOEF" aan de Wilhelminalaan te Oosterhout. AANVANG STEEDS 8 UUR 's-avonds. LET OP DE AANKONDIGINGEN IN DE PLAATSELIJKE KRANTEN!
I
I
512 EVEN AANDACHT
VOOR.........
Beste leden,
Mij is in de eerste maanden van dit jaar ge-
bleken
(
als nieuwe penningmeester van de
heemkundekring) dat de contributie-inning niet erg vlot is verlopen. Uiteraard zijn er veel leden die keurig op tijd de contributie hebben voldaan. Hiervoor ook mijn dank. De trage betaling van diverse leden heeft geresulteerd in extra kosten, met name voor de leden die het Brabants Heem wilden ontvangen. Die extra kosten moesten door onze vereniging worden betaald. Dit vraagt dus
om een betere regeling.
.
.
Dus is mijn vraag aan u, dat u door middel van uw contributiebetaling laat zien of u het tijdschrift Brabants Heem wenst te ontvangen. Daarom is het zaak dat tijdig de contributie 1985 wordt betaald, uiterlijk vó6r
~anuari
1985 op:
Bank: Nederlandse Crediet Bank, Rek. nr. 23.35.84.676
of Postgiro nr. 133.69.92 ten name van: Heemkundekring "De Heerlijkheid Oosterhout" of
Contant bij Mw. L.Ackermans, Toernooiveld 10 Oosterhout.
Wij kunnen dan de contributie op éénzelfde peil houden voor het nieuwe jaar,
513 te weten:
30,--
inclusief het blad Brabants Heem (4 x per jaar) f 22,50 hierbij ontvangt u alleen het blad van onze kring (4 x per jaar)
f
25,--
voor donateurs met toezending van ons mededelingenblad. Zo werkt u zelf mee aan een betere financi@le positie van onze vereniging.
f
Met vriendelijke groeten,
Mw. L. Ackermans Penningmeester.
514 WIST
U DAT:
bij het secretariaat Staringstraat 36 en bij de penningmeester Toernooiveld 10 een boek voor U klaar ligt met de titel~Dommelbergen en Strijen de geschiedenis van een polderland" Voor de leden verkrijgbaar voor F.7,50. er in onze provincie gegaan
cursussen
van start zijn
om het lezen van oude handschriften
te leren?
Aanmelden
bij:Trees
Bosman, Parade
17
te 's-Hertogenbosch.
er elke Dinsdagmiddag om half twee in het Wijkhuis Strijen les wordt gegeven in de cursusen:Restaureren- Plaatselijke geschiedenis - Archeologie. Deelname gratis. Het
adres is Sperwerstraat3. er op 18 Januari 1985 een tentoonstelling is over de wijk Het Bos, en dat daar ruim 300 foto's van deze wijk zijn te zien. De tentoonstelling wordt geopend 18 Jan om 7 uur 's avonds in het wijkgebouw Strijen. Deze tentoonstelling duurt een week lang. ons lid Bahaoui~!n tentoonstelling heeft verzorgd in De BUssel over de opgraving op het Waterlooplein en daar zijn vondsten laat zien?
515 PREHISTORIE EN VROEGSTEGESCHIEDENIS VANWEST-BRABANT.Door J.H. Verhagen. In de laatste tien jaar is er veel gevonden op het westelijk deel van de Houtse Akkers, ten zuiden van het kerkdorp Den Hout, in de gemeente Oosterhout.Vddr die tijden hebben we ons steeds verkeken op dit gebied. De Formatie van Sterksel dagzoomt hier en wigt uit over de Kedichemgronden. De zone met grof zand, grond en vaak grote stenen ligt aan de oppervlakte van dit bovendien sterk verdrogende terrein. De indruk bestond dat de prehistorische boeren, met hun nog vrij primitief materiaal, hier onmogelijk hun bedrijf hadden kunnen uitoefenen, tenzij ze de kunst verstonden op grind te boeren. De overtuiging dat dit uiterst slechte landbouwgrond was, werd nog versterkt door het feit dat op vrijwel alle kaarten die we hebben kunnen raadplegen, van de zeventiende tot eerste helft van deze eeuw, de hoogste delen van dit gebied, vooral in het westen, staan aangegeven als woeste grond of bos, terwijl toch de benaming Houtse Akkers al op de oudste kaarten wordt gebruikt voor het gehele gebied. Pas onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog is het terrein totaal en definitief ontbost. In de jaren zestig en zeventig is in deze omgeving een groot aantal percelen ontgrond, waardoor ernstige schade is toegebracht aan het la.ndschap. Een positief gevolg van deze ingreep is echter geweest, dat, toen in 1972 het hoogst gelegen gedeelte ongeveer vijf meter in niveau werd verlaagd, kon worden geconstateerd dat juist dit, het hoogst gelegen, gedeelte gedurende lange tijd intensief is bewoond geweest. Hebben die mensen dus toch op grind geboerd? Stellig niet.
516 Het niveau met de vondsten uit de IJzertijd, de Romeinse periode en in geringer mate uit de Vroege Middeleeuwen, nergens dieper gelegen dan 15 à 20 cm onder het maaiveld, bestond steeds uit een mengsel van grind, aardewerkscherven en zeer grof zand. Wat hier hoogstwaarschijnlijk heeft plaatsgehad, is, dat in het begin van de Late Middeleeuwen, dus na ongeveer het jaar 1000, dit terrein als woon- en akkerbouwgebied is opgeheven vanwege de niet te stuiten verstuivingen. De winderosie op dit relatief hoog gelegen, droge en braak liggende plateau is daarna zo sterk geweest, dat de (dunne?) dekzandlaag die hier zal hebben gelegen totaal is opgeruimd, waarbij de achterblijvende aardewerkscherven en andere bewoningsresten terecht kwamen op en later vermengd raakten met, de bovenste 5 à 10 cm van de laag met grof zand en grind. Dit verklaart ook het feit dat bij het onderzoek vrijwel geen grondsporen zijn aangetroffen in het "woonniveau". Verder is het veelzeggend dat .aàrdewerkscherven uit de Late Middeleeuwen hier bepaald zeldzaam zijn. Te oordelen naar de talrijke vondsten, was dit v66r de Late Middeleeuwen echter een gezocht woongebied vrij hoog gelegen en toch in de onmiddellijke nabijheid van veel lager en vochtiger gebieden, die waarschijnlijk uitstekende weidegronden vormden. Er zijn hier vondsten gedaan uit vrijwel alle perioden van de pre- en protohistorie. De meest intensieve bewoning dateert echter uit de IJzertijd. Het is hier niet de plaats om een gedetailleerd verslag te geven van het (nood) onderzoek van de bewoningssporen die zijn aangetroffen op het thans ontgronde gedeelte van de Houtse Akkers. We beperken ons tot een aantal algemene opmerkingen over de grootste nederzetting uit de IJzertijd. Het is zeker dat. deze.-al - .bestQ~d ..., ~in de ". Midden . IJzertijd .-
J
517 en bewoond is gebleven tot in de Romeinse periode. In totaal zijn er ongeveer 10.000 scherven verzameld, waaronder vrij veel grote, die afkomstig zijn uit afvalkuilen. Vrijwel al het aardewerk is gemagerd met scherfgruis. Van een aantal stuks vaatwerk is het volledige profiel bekend (afb.28). Ruim 10% van alle wandscherven is versierd, waarvan ca. een derde deel met vingertop/ nagelindrukken (afb. 29), de rest met lijnversieringen (afb. 30). Een groot deel van het aardewerk is over de gehele oppervlakte besmeten. Er is een aantal fragmenten van Marnekeramiek, waaronder zeer fijne, dunwandige, daarnaast ook talrijke scherven van één of twee zeer grote, besmeten voorraadvaten, afkomstig uit een grote kuil met een diepte van 1.30 meter, die helaas slechts ten dele kon worden onderzocht. Deze kuil, die eerst in een later stadium is gaan fungeren als afvalkuil, was ingegraven tot in een leemlens en had een vloertje van in de leem ingedrukte veldkeien. Het nederzettingskarakter van deze vindplaats wordt nog benadrukt door vondsten zoals spinsteentjes (afb.31), fragmenten van een aantal weefgewichten, een complete maalsteen van basaltlava in de vorm van een Napoleonshoed (afb.32) talrijke fragmenten van andere maalstenen, ook van later type en verder duidelijke sporen van ijzerbewerking, o.a. in de vorm van ijzerslakken. Er is één fragment gevonden van een blauwe, type ge,~bqe vroeg 561. glazen Laténe armband van Ook op verscheidene andere plaatsen in de omgeving zijn vondsten gedaan uit de IJzertijd. Uit een zandafgraving dicht bij het MarkkanaaI is een urntje afkomstig dat pas voor de dag kwam bij het lossen van het zand in de gemeente Made. Het potje, dat tien centimeter hoog is, bevindt zich in het gemeentehuis te
,I I
518 Made.137/. In 1975 werden, iets verder in oostelijke richting, bij graafwerkzaamheden, dicht bij elkaar vier urnen met crematieresten gevonden; in een der urnen zat een klein bijpotje. B9vengronds was er van dit urnenveldje niets waarneembaar. Het was bedekt door een zwarte bouwvoor, die hier veel dikker is dan in het westelijk deel van de Houtse Akkers. De urnen datere~3M~t de overgang Late Bronstijd/IJzertijd . De vier urnen zijn vlak bij elkaar gevonden. Volgens Beex komt een zo dichte concentratie slechts zelden voor; iets dergelijks werd ook waargenomen in de V~~7nvelden van Valkens-
waard en Neerpelt
.
Moeten we echter nood-
zakelijk denken aan afzonderlijke urnbijzettingen onder vier zeer dicht bijeenliggende heuveltjes? Cuypers trof in 1842 op Bedaf in Baarle Nassau op twee plaatsen verscheidene urnen aan in één heuvel(tje). In grafheuvel
6 vond hij er zes, die op 70 cm afstand van elkaar waren geplaatst. Drie van deze urnen heeft hij kunnen bergen en heeft hij afgebeeld (afb.26).Ze lijken, evenals de Oosterhoutse, te dateren uit de overgang Late Bronstijd/ Vroege IJzertijd. Urn no.1 was de centrale bijzetting; no.3 is van hetzelfde type als een van de urnen uit Oosterhout.Deze grafheuvel had een middellijn van ruim drie meter en was dus veel groter dan de zestien andere die hij bij die gelegenheid onderzocht en die alle slechts één meter in doorsnee waren. In een van deze laatste, no.7(afb.27), vond hij drie tamelijk grote urnen die tegen elkaar waren geplaatst. Helaas zegt Cuypers er niets van, dan dat ze "door het plaggen1~ö,ijen
op meer dan de helft (waren) vernield"
.
Dit deel van het grote grafveld van Bedaf was duidelijk een urnenveld, met op regelmatige afstanden liggende heuveltjes, steeds tien meter van elkaar. In twee ervan zat meer dan één urn. Boven heb ik Holwerda aangehaald, waar hij zegt dat in West-Brabant heel andere verschijnselen schijnen op te treden in de urnenvelden dan in de rest van Noord-Brabant.
519 Misschien is dit een van die verschijnselen. Het is nodig dat de literatuur die over de Westbrabantse vondsten uit de Brons.en de IJzertijd bestaat en het materiaal dat er in verscheidene musea van aanwezig is, eens grondig worden bestudeerd. Er resten nog twee vermeldingen van vondsten uit het gebied tussen Mark en Donge. Uit de gemeente Dongen is een aantal scherven afkomstig van aardewerk uit de Vroege of het begin van de Midden IJzertijd, dat, samen met twee fragmentaire spinsteentjes, is gevonden op het restant van de inmiddels geheel verdwenen zandrug.die14~gs de noordelijke oever van de Donge l~ep . Om meer dan ~~n reden interessant is de zeer recente vondst van een klein aantal aardewerkscherven uit de IJzertijd op een zandopduiking in het lage gebied tussen Oosterhout en Geertruidenberg in de gemeente Oosterhout. In het volgende hoofdstuk kom ik hier nog op terug. Noten. 136. Peddemors 1973:119. 137. Beex 1978:94 138. Verwers en Beex 1978:9-12 139. 3eex 1978:94 140. De Grez en Cuypers 1842:351 141. Verhagen 1977. DE ROMEINSE TIJD. Tussen de uitgestrekte vroegere moerasgebieden ten noorden van Breda, de Vugtpolder en de \~agenbergseBinnenpolder, ligt echter een hoge dekzan&rug, die naar de Sterkselgronden onder de gemeente Oosterhout voert. Op deze rug zijn, voor zover bekend, geen vondsten gedaan en er zijn ook niet veel meer te verwachten, zeker niet in o~gestoorde lagen: het Markkanaal doorsnijdt deze rug van west naar oost over de gehele lengte,verder is een deel ervan in het begin van de achttiende eeuw vergraven bij het aanleggen van de Linie van de Munnikenhof 194/
520 en in de laatste twintig jaar is vrijwel elke hoge akker in dit gebied ontgrond, helaas zonder voldoende controle. Daar waar de dekzandrug overgaat in de hoge gronden van Ter Aalst, ten zuiden van het kerkdorp Den Hout, zijn echter vondsten gedaan die wijzen op intensieve bewoning gedurende de IJzertijd en de Romeinse periode en die van betekenis zijn bij het reconstrueren van de loop van de Romeinse weg. Vrijwel grenzend aan de uitgestrekte nederzetting uit de IJzertijd, waarin ook veel inheems materiaal aanwezig is uit de Romeinse tijd (zie vorig hoofdstuk), werd in 1978, op een perceel akkerland dat voor het grootste gedeelte reeds was ontgrond, een vrijwel zuiver Romeinse vindplaats aangetroffen. Het materiaal omvat zeer veel aardewerkscherven o.a. van versierde terra sigillata en van terra nigra en grote fragmenten van dolia en wrijfschalen, verder een spinsteentje, talrijke fragmenten van maalstenen van basaltlava en stukken van dakFannen. Munten zijn niet gevonden. (afb. 37-38). Opmerking redaktie:In de zomer van 1983 werden er twee Romeinse munten gevonden en wel een zilveren denarius van Keizer Tiberius(1A-37) 17 138) koperen sestertius van Keizer Hadrianus
n
Chr. van Dongen van onze kring. was de vinder. Het schervenmateriaal wordt hoofdzakelijk gedateerd in de tweede eeuw, een klein deel is eind eerste en een ander begin derde eeuw. Dit komt overeen met de datering van de scherven van TiggeIt.,Uit de onmiddelijke omgeving van de verschillende vindplaatsen op de Houtse Akkers zijn enkele toponiemen bekend die vaak worden geassocieerd met Romeinse bewoningssporen of Romeinse wegen. Op enkele, wat oudere topografische kaarten vinden we de veldnaam "Poort". Op korte afstand daarvan is er195?
Herstraat en wat verder nog een Herweg .
.
521
Het is vooralsnog niet duidelijk hoe de Romeinse weg - aangenomen dat er inderdaad een is geweest - verder richting Geertruidenberg heeft gelopen. Het lijkt voor de hand liggend te denken aan de korste verbinding, namelijk via Den Hout. De ligging van bovengenoemde Romeinse vindplaats zou er op kunnen wijzen dat de weg daar naar het noordoosten afboog. Het is echter de vraag of het laaggelegen gebied tussen Den Hout en Geertruidenberg in die tijd begaanbaar was. Het is ook mogelijk dat de weg nog over enige afstand de hoge gronden van Ter Aalst en Vrachelen heeft gevolgd en eerst bij Oosterhout is afgebogen naar het noorden. In dit verband gezien is de, in het vorige hoofdstuk vermelde recente vondst van ijzertijdaardewerk tussen Oosterhout en Gee~ truidenberg bijzonder interessant, daar deze het aannemelijk maakt dat in de IJzertijd hier nog een verbinding was met het noorden. De scherven zijn gevonden op een punt ongeveer een kilometer ten noorden van de ruïne van het slot Ten Strijen, bij de oude weg tussen Oosterhout en Geertruidenberg. In de Middeleeuwen vormde deze weg een onderdeel van de verbinding tussen de steden Breda en Geertruidenberg. Pas toen door de aanhoudende overstromingen alle verbindingen waren verbroken, werd de poute over Den Hout in gebruik genomen. Uit de omgeving van Oosterhout zijn slechtS weinig Romeinse vondsten bekend. Er is een vermelding van de vondst van twee koperen Romeinse
één van Augustus (cf~6? na Chr.) en munten, één van Maximinus (235-238) . Wat we ,ongeveer vijftien jaar geleden, aan nadere gegevens over deze vondst hebben kunnen achterhalen, maakt de zaak alleen maar onduidelijker; de munten zouden in dejaren dertig zijn gevonden en verkocht aan een antiquair in Breda.
522 De enige informatie die deze ons kon of wilde geven, was dat de twee munten deel hadden uitgemaakt van een groter aantal en waren gevonden in een potje(!) in de buurt van het Markkanaal. De munten waren los doorverkocht. Het zou dus om een gesloten muntvondst gaan. Enige twijfel is hier echter wel op zijn plaats, daar de twee munten die ervan bekend zijn wel erg ver in ouderdom uiteenlopen. Gesteld dat de munt van Maximinus de sluitmunt was van de "muntschat", dan was de.andere op het ogenblik van verberging al minstens 220 jaar oud, wat r9~,r voor kopergeld onwaarschijnlijk is. . Navraag bij een aantal oudere bewoners in de omgeving van het Markkanaal, ook bij mensen die de reputatie hadden alles te weten wat er in de wijde omgeving gebeurt, leverde in het geheel niets op. Niemand had ooit van de vondst gehoord. Een vondst waarover geen tWijfels bestaan is die van een sestertius van Septimus Severus (193-211). Dezehet munt werd in 1962 gevonden op het ter,~~~ van zwembad "De Warande" te Oosterhout":}/. Ze bevindt zich thans in het Stedelijk Museum te Breda. Uit Oosterhout en omgeving zouden we meer vondsten mogen verwachten en niet alleen Romeinse. Dit gebied sluit aan bij de hoge gronden van Ter Aalst en Vraggelen en vindt in oostelijke richting een voortzetting in de dekzandlaag die over Dongen, langs Loon op Zand en de zuidrand van de Drunense duinen verder naar het noordoosten loopt. Deze dekzandrug heeft tot in de Middeleeuwen de enige west-oost verbinding gevormd door West-Brabant in het gehele gebied tussen de hoge gronden bij Alphen in het zuiden en de oeverwallen op de linkeroever van de Maas in het noorden. Noten: 194.De Linie van de Munnikenhof vormt een onder
deel van de keten van verdedigingswerkenen
523 inundatiegebieden tussen de vestingen Breda en Geertruidenberg aangelegd onder leiding van Menno van Coehoorn. Ze is thans een natuurreservaat van Staatsbosbeheer. 195.Het toponiem "Poort" is te vinden op Kaartblad No.604 Oosterhout, 1:25.000 uit 1918 en op de topografische kaart1:50000 uit" 1924. De naam schijnt niet meer te leven onder de bewoners. Kakebeke (1959) heeft het vermoeden uitgesproken dat de veldnaam Poort een aanduiding is van een aarden
Romeins
castellum.
De toponiemen
.
Herstraat en Herweg staan op de kaart van de V.V.V. Oosterhout-Dorst uit 1961. 196.Knippenberg 1959. 197.Volgens Zadoks Josephus Jitta en Van Es (1974:80) komt het vooral in de eerste twee eeuwen van de keizertijd veel voor dat munten bij de verberging honderd of meer jaren oud zijn. Het betreft dan echter meestal zilveren munten. 198.Verhagen 1965. Zie ook:Mededelingenblad van de Heemkundekring "de Heerlijkheid Oosterhout"7e Jrg. No. 2/3 augustus 1983 blz.347.
524 Vindplaats:Ruiterspoor Den Hout op 14Sep1983 door Chr. van Dongen st. Vincentmusstraat 67 Oosterhout ' Z1lveren Romeinse denarius van Keizer Tiberius (14-37) Voorzijde de beeldenaar van Keizer Tiberius, naar rechts kijkend. Vermoedelijk randschrift: TI(berius) CAESAR DIVI AUG F(ilius) AUGUSTUS. Keerzijde:Zittende vrouw met in de rechterhand scepter en in de linkerhand een olijf-
t~. Vermoedelijk randschrift: PONTIF MAXIM (pontifex maximus).
Vindplaats:Ruiterspoor op 1Ju11983
Romeinse
Den Hout.
door Chr. van Dongen st Vincentiusstraat Oosterhout.
koperen
sestertius
67
van Keizer
Hadrianus
(117-138) Voorzijde~Kop van Keizer Hadrianus rechts. Randschrift:HADRIANUS randschrift hierachter
AVG
is afgesleten nog gestaan:
Keerzijde:Staande
naar
COS de rest van het vermoedelijk
111 pp.
figuur van AEQVITAS
Randschrift afgesleten. Gewicht 25. gram
diameter 32 mm
kijkend
SC leesbaar.
dikte 3,5 mm
heeft
525
.~~~~~:~
e:!2...~ e.A: Ct...
1 2
Alh. 17. Randlr agrncllI van een lj!;n. Veluwebeker, in ZOl\('Sversil"rd met indrukken die zijn aangebracht met een getande spatel. De kleur van het aan!l"wnk is Iwige lot rosc. Rechts een tweezijdig bewerkt vuurslenen mesje van dezelfde vindplaals in de gellH'I'ntf' Ooslerhout. Beide schaal I: I.
T ~vW. l.
//
..,
Afh 37 I'n 38. Boven: schotel van terra sigillata, type Dragendorrr37. Onder: een wrijfschaal. Beide afkomstig van de Romeinse vindplaats op de I/outse Akkers te Oosterhout. Schaal 1:4.
526
I I I
,
I I
.... .
..
1., .
5.
,-.... I I I I I I I I I I I \ \\ I
Alb. 28. Aardewerk uit de Ijzenijd van de Houtse Akkers in de gemeente Oosterhout. Schaal 1:2. Nr. lis een napje van ruwwandig, niet besmeten aardewerk, de binnenkant is niet glad afgestreken. Het heeft een et'nvoudigc ronde rand. De kleur is donkerbeige tot grijs. Het aardewerk is reducerend gebakken, en is gemagt'rd met scherfgruis. Afkomstig uit een grote kuil. NI'. 2 is een gladwandig niet gepolijst potje. De binnenkant is goed afgewerkt, de rand is naar binnen afgeschuind. Het aardewerk is vrij hard reducerend gebakken. De kleur is donkerhcige tot zwan, en is gt'magerd met zand.
Afb. 29. Versierde aardewerkscherven uit de Ijzenijd. Schaal 1:2. Ze zijn afkomstig uit de nederzeuing op de Houtse Akkers te Oosterhour. De scherven zijn versierd met vingt'r I nagelindrukken (nrs. 1,2,4), of indrukken die zijn aangebracht met een puntig
slokje o/"et'1I spatel (nrs. 3,.s en 7).
De combinatie van indrukken en lijnen (nrs. 3,4 en 5)komt op de Houtse Akkers veel voor. Reliëfversiering is relatief zeldzaam.
527
~
J
!
Afb. 30. Versierde aardewerkscherven uit de Ijzertijd afkomstig uit de nederzetting op de HoUtse Akkers te Oosterhout. Schaal 1:2. Scherven met lijnversieringen. De versiering op nr. 6 en 8 is aangebracht met een kammetje..De ~roeven zijn soms dit'p ingesneden. zoals bij nr. 4.
.
1 ~ J t
528
.
I
I J
-0-
I
- ..., -
,
. :
\
~B
:.. . ~! . .,.'.. .
2-~-
1-~-
r
~
t
Afb. 31. 5pinsteentjes en armbaIHlrra~mcntell. 51haal ): I. De SpiIlSll'l.ntjes zijn alkomslig van de IloUISC Akkers te Oosterhout. De rra~menten van !-\eribdl' !-\lazclIarmhandcn zijn gl.vont!en in een ij7ertijdnedcrzetting langs de Mark in de gemeente Nieuw-Ginneken. Nr. I is van paars, en nr. 2 is van geclkleurig glas.
,.. -
529
,,:)~, ,~:Ilt.~'
Afb. 32. Maalste,'n van basahlava uil de
'::~.'l':b,
ijzertijdnederzetting opdeHoutseAkkers
'.f~"~,~'Y.,: .\..ifl:~f,. )t~ij.(~\J.,".I" ~ "~r.'~~:.~'~~.1'.~ . "':~~';:'}f~~;~'~.~~'~ ~~" .( ..i' . .~..'. '. s : _~)';"',~!f~.t~;~~ 1~~~., .' Q .M'~U...'f ,.11,1.,' '. f \' ';"':"".~""'?...~~~~'t~':'~\~;~;,o "'~N 1 \if~}~lt~f~':i\.
\
)~.~,{(d .t\ ;t
te Oos'crh~lUt.Ot; maalsteen hecli de vo~m van een ~dpolcoQ&stt'ek,Hl't zadelvonmge maalv.lak- op de .elc.eningniet zichtbaarheeft een lel)gte vap 46 cm, en ee~ gr~tste breedten. van 16..cm. De maalsteen ISVrijwel d k .( d zeker allwmsug . " Uit e grote .u,. maar wer
I
h
I
eerst gcr~lme Uil na et e~a ISl'renvan .. het terrl'lII gevondl'n. Dell' maalstenl'lIzlJIi een import produkt uit de Eifel.waarschijnlijk uit de omgeving van Mayen.
~~..,fa~Îi.,
. .~~ ~!...''i\~'I;' ~'i;~I~'f:l~~1' ~. . ,.. t'ti't"u... I.,"'\" ,,'.'-i,."'\1'l I i. '':''Ü.' ,1r',t'''~'a)'''!'':r:.I~.', r t ':'. ..r;':': J~.~:.,'~.~~I~\::.~~>.j;~~ .~\:.~~t: ". ". . "."': '. ~1"" ,I;:~ ,'."'-' f., .1... '~h\f.tt~~y~ ~~~~..~:..~ . .. '?' ""J' t'1.~. t~.' t."c... I~,~Y.'tl V',_. .. '~'.' .','" :\:, .v~. .4t...~I~...i".\i~ ~ i~" , l'. ::. I;.'.::;t. ~. ;..,.../v':, ,.'~" . ;.";,,..
~~
.
,
~.~ ,.;v. ".', r ,. .", 0 ~ \,.'ho,: .".t . I I."
.i' ,"
,
.
.I~~1r'."
..,
. '1~'~ '" (:";'~'~~~."".; '..','~.:~~~4"~I'at. ..ft,., .i~ r .
,. .
r'
. ...~t;".I,..\. .".,' ':-.V' '.," ~
"' c \,~~. " .." '.
.'
.,".' t
~..1". ..
I , " ,. .t. ~'. ", ",,1, :.il ;.. /. \''''
.
I
L.'.(tt .,." ,'. ~r,~,. " " ,:...~.. '.
I
J
.
.., r
"
~
, '.~. . ~",' . ,". ',:. f..'..
,.;"".
~.' .",
\'
r,I
\0.
,
... ,'... . "'. .. .... ""L' " . .. ..'"...: .~.J"i \',., ..~.tj.y..
'0',1..
. \:.. ,
., \t .
j t'
·
,,\~,
",' . "'" ~'1__
~".'," ..,.... ...1.
/, ~. 11
v'
.
~
. " I ./ '. If"'. '.' ."F;.::" ." ,W.: 4. "\' '. ':1.~'~ f .j.i'" '. t." :..,. ~ ..~,... '. I, ...,.'''lYt.." ~b .:t " .. ." I
; "....:
I
,'r:
"
\:,\t,
~, .",
/', :.
. ~.
.
I '~';. :,. fl ~"",:
"v,' .r;,_
, "
'.
.
.
L.'..,
. '..' '. .Ijf I
.'. ~~.'..~, ...~'~~....,..\,.". .. .v "'i: . '.
: ":.';:.\ ... . ,.. ~.'. . I \'h.'. , " "~" ~.~ ' 't., '
~..
j.'
~ "t".-
,
'/I" '1. r
. '," ,",i 4, ..1' : ., . .' . ":";'~.!.i?t.','. .. ..._; ~. ,: 1.':. '.~ ,: ~ f,:."...
~
!3i Q
I; -~ . A~
."..."., ., "'1'.1' .,.. '.r.~ I~' ..".~ ~ . . ~J. ..~\ l' '4-\,.t ,,'.. "'1' 1''-:~i.l:f'" ~; . .,"~; ':. I . "'f . ,...~:~.,,!.'
' - ,..
\.,' .." ~.r ."l . ". A~ ".
o
530
3
3. Boor (perçoirJ uit Oosterhout. Ar~ebet"ld zijn het vo~)raanzicht (dl' dorsale kant), het achteraanzicht (de ventrale kam), het zijaanzicht en doorsned(m. Op de ventrale kant zijn de slagbult (bij +) en de slaggolven duidelijk zichtbaar.
---"""'"
.....
-.. .....
531
"
Afb.7.Vondslen
uit het Vroeg
en Midden
Paleolithicum. Schaal 1:l. I. Vuistbijltje van Abbevilletype uit Oosterhout. De vuistbijl is slechts een van dc wlc werktuigen uit ht,t instrumentarium van de mens in het Vroq.: eu Midden Paleolithicum. Hel is wel het meest bekende en gemakkelijkst herken hare. De (t'kenin!.:en IOI\('U111'1 vuoraau,.idll, hel zijaauzirhl IIlel de ~olvendt. sm'de en e('u dwarst!oorsllt'de. Ik stippellijn ~t'eli de vmm aall vau hel af~dJrokeu t'indt. (de lalon). 2. Fragmenl van een middenpaleolilhisdw sdiaaiuil Nit'uw.Gilluekt.u (voor. arhlt.... l'n ,ijaamiclll).
532 OPGRAVINGEN
EN VONDSTEN IN DE MULDERSTEEG door Marc Ackermans.
Misschien heeft u reeds opgemerkt dat er achter het st. Joseph ziekenhuis enige bouwaktiviteiten zijn. Dit was een reden voor Mohammed Bahiaoui en Ad van Groesen om eens een onderzoek in te stellen. Hierbij werden Romeinse scherven, daterend van de eerste tot de derde eeuw ontdekt. Ze werden in een door een graafmachine gegraven brede sleuf (voor de aanleg van de toekomstige straten) op ongeveer een halve meter diepte gevonden. Enkele jaren geleden zocht de "zoekclub" (bestaande uit de leden: Chris van Dongen, Maurries van de Avoort, Robert-Jan van de Avoort, Martijn Hohmann, Marcel van Rijn en Mark Ackermans) met hun metaaldetectors op deze akkers. Hierbij werden veel voorwerpen gevonden: 35 musketkogels; 1 tap; 4 gewichten; 4 spinsteentjes; 2 gordelsluitingen; 16 gespen; 1 neste~ ; 3 kruisjes; 1 bikkel; 2 nr.plaatjes van vee; 1 (oude) fietsbel; 5 hangertjes e.d.; 1 sleutelgat; 3 tinnen soldaatjes; 2 hamers; 1 slijpsteen; 1 broche; 7 stenen knikkers; 1 kanonskogel; 1 glazen kraal; 1 Romeins staafje brons; munten waaronder 4 Romeinse, 1 twaalfde eeuwse, 1 vi~ftiende eeuwse ~n 172 munten van na 1580(halve centen, centén,kwartjes, duiten, oorden, 2-stuiverstukjes en buitenlandse munten).
,
'_""""';~.'."'_~' .
.~_~___r ..
h
~
V\
i'
"f>
Zolt \
r-..
~~ ,. .
I
.~
t.
_ a ~. G'I'
\..
..'. ..'..
..
.
...
'
...Ci
'
;;.
... .
..
.. .
,
, ) .i
.
'.. '.
.
I
.""
.....
.. ... . ... '11II'
,
"."
9
~;;.'.
.
·
.
:'Of)~ ..." l .. .;;; ... . ..'.f:.. ... I :.i ~i;~..
". . ....
..
/
:
V\
tO. '.... .9i.. .
.
...
..'
534
Vooral de vondst van de 4 Romeinse munten, het staafje brons en de middeleeuwse munt zijn interessant. De Romeinse munten wijzen erop dat er op deze plaats Romeinse of inheemse aktiviteiten zijn geweest. Dit wordt bevestigd door de vondsten uit de Romeinse tijd in de gegraven sleuven. 3 Van de Romeinse munten zijn niet determineerbaar, maar 1 wel; Het is waarschijnlijk een sesterius van Aelius, adoptiefzoon van Hadrianus 136-138 na Cristus. Op de keerzijde staat de god Salus van welzijn.
ICAAIllTvAN WET G.ElBtEOJ
,...
t
~--
tt t
ttt
KERkHOF
Bij A zijn een aantal afvalkuiltjes gevonden. Daar kwamen scherven van de eerste tot de derde eeuw uit tevoorschijn waaronder terra nigra (zwart), gevernist~aardewerk, terra sigilata (rood glanzend, luxe aardewerk), zacht/rood bakkend aardewerk (inheems) en grijs gesmoord aardewerk. Helaas heeft de graafmachine veel scherven verloren doen gaan, zodat de scherven niet gerestaureerd konden worden tot een hele pot of schaal. Bij A1 zijn 2 dieppurperen stukjes van glazen armbanden gevonden uit de late ijzertijd (250-40 v. C.). Ze zijn voorzien van een gele zigzaglijn en ze werden waarschijnlijk in de streek zelf gemaakt van ruw ingevoerd glas. Op deze plaats zijn ook delen van amforen gevonden (Romeins).
536
Er is één bijna heel kommetje gevonden van terra nigra versierd met strepen van een kam (B), het was door een graafmachine kapotgestoten. Aan de verse breuken was te zien dat het kommetje heel in grond moet hebben gezeten. De reden waarom het vroeger begraven is, is niet bekend. Aan de zuidkant van de Muldersteeg werden paal sporen gevonden van een klein gebouwtje (2.80m x 4.20m) (C). Aan de noordzijde liep een ondiepe greppel (0.13 m diep) vrijwel parallel aan de paalsporen. In deze greppel werden alleen maar botresten gevonden, dit kan dus een afvalkuil geweest zijn. Aan de zuidzijde liep ook een greppel, maar die liep schuin het gebouw in. Hierin werden Romeinse scherven aardewerk gevonden. In het gebouw zelf werd slechts 1 scherf gevonden nl. een ijzertijdscherf (rand). Waarschijnlijk hebben er meer scherven gelegen, maar die zijn door de graafmachine weggehaald. Meer scherven hadden zekerheid kunnen geven over de herkomst van het gebouw. Niet ver hiervandaan (+4 m) werd nog een belangrijke vondst-gedaan (D) die tot een opgraving leidde welke nag volop aan de gang is: Bij een proefopgraving ontdekte M. Bah1aoui"de grondsporen van een vlechtwanct; ook vond hij Romeinse scherven van wrijfschalen~uit de derde eeuw na Cristus.
"~'H1.1.\J r':::>IJru\J\L
Ul.l
DE DERDE EEUW (D) DEEL VAN DE BIJNA HELE KOM VAN TERRA SIGILATA~
De voorlopige konklusie is dat het hier een woning betreft. Mogelijke aanwijzingen daarvoor zijn dat er een haardplaats, en grondsporen van de zware palen die het dak ondersteunden gevonden zijn. Nu is er al een groot oppervlak bloot gelegd zodat de samenhang tussen de grondsporen beter te zien is. Door A. van Groesen, ~van Rijn en M. Bahiaoui zijn al enkele kommetjes en potten gerestaureerd: een kommetje van terra nigra, een kom van terra sigilata, een kom van grijs gesmoord aardewerk, een beker van terra nigra, en,
grote
cielep, van
,SPINSTJBENTJE (~) t F.ARPBTB:D-HRNSCHERF ~~T NAGELI NDRUK.KEN ...
(E)
537
538
In het voorjaar werd ook nog een afvalput (E) uit de midden-ijzertijd (500-300 v. C.) gevonden, hij was 2.3m in doorsnee. Aan de west en oostzijde bevonden zich twee paalgaten. Ze zaten 50 cm in de grond en ze waren vrij groot (25 x 25cm). In de put werden veel midden-ijzertijd scherven gevonden: -Harpstedurnranden met afdrukken van vingernagels en stokjes bovenop de rand, een bodem van een Harpstedurn met onderop een met een vierkant stokje ingeprikt gat ~r staan ook vingerafdrukken van de maker on. De meeste scherven zijn besmetenr. -Ingevoerd Marne-aardewerk als randverschijnsel van de Keltische cultuur in zuiderlijke streken. Dit soort aardewerk heeft scherpe hoeken en doet zelfs modern aan. Sommige scherven hebben kamversiering, zijn \an de binnen enJof bUitenkant~epolijst, of besmeten. -Verschraald ruw aardewerk is er ook gevonden. In één van deze scherven zaten 2 verkoolde graankorrels, wat er op wijst dat er in de midden-ijzertijd in Oosterhout aan akkerbouw gedaan werd. Deze besmeten scherven zijn plaatselijk gemaakt. -Scherven van dubbelconische8potten waaronder een oor. -Een spinsteentjJwat voor voor de helft bewaard is gebleven.
BODEM, 2 RANDENt EN 1 SCHERF FOTO
c..
H
lA
, f SPINSTEENTJE
YBEN 1"!:\I
O'e s< If~yv e~
- .
539
Drs. J.H. Verhagen van wie U in dit blaadje een artikel vindt, meent dat er vermoedelijk een weg Brecht- LoenhoutZundert- TiggeIt naar prinsenbeek heeft gelopen die dan verder via Den Hout naar Oosterhout en Geertruidenberg gaat. Deze weg was al in gebruik 'inde ijzertijd maar is verbeterd in de Romeinse tijd. Omdat er onder andere karrensporen gevonden zijn (F) is het mogelijk dat deze weg door of nabij het opgravinggebied gelopen heeft. De opgravingen in de steden waar deze weg liep hebben scherven opgeleverd van de eerste eeuw tot de derde eeuw na Cristus, en dit komt overeen met de datering van de Romeinse scherven- en munt- vondsten uit de muldersteeg. <
;,.>>::J
t STENEN BIJLTJE
I
Aardewerk fragme.nten uit de Romeinse tijd FOTO'S
'). ~AN GURP "ce S'~f1"
540
Bij G is een stenen bijltje gevonden die uit de steentijd stamt. Het is een zeer primitief geslepen steen die in deze streek nog nooit is gevonden. De munt uit de twaalfde eeuw geeft al aan dat de muldersteeg ook in de middeleeuwen belangstelling had. De vele scherven uit de twaalfde tot de veertiende eeuw onderstrepen dit nog eens. Deze scherven zijn van trechterkannen van steengoed, Kannen van protosteengoed en blaugrijs aardewerk.
In de omgeving van de muldersteeg zijn ook vondsten gedaan:Aan de overkant van de rijksweg 27 zijn urnscherven en een spinsteentje gevonden. Vermoedelijk komen ze uit de late bronstijd.
541
Noten: 1 nestel = een metalen kokertje dat aan de uiteinden van rijgveters of strikken bevestigd werd en gebruikt bij het dichtrijgen van kleding. 2 Gevernist aardewerk = aardewerk dat met een verflaag is overdekt. 3 Vlechtwand = Dat is een muur gemaakt van opstaande paaltjes en met tussen deze paaltjes gevlo~hten takken. Om het geheel weerbestendig te maken smeerde men leem en klei tussen de openingen in de takkenwand. 4 Wrijfschalen = Dit is meestal een vrij grote schaal en is aan de binnenzijde met steentjes (kwartsgruis) ruw gemaakt; aan de rand zit soms een giettuit. De schaal werd gebruikt voor voedsel bereiding.
5 Besmeten
= Het ruw maken
van
de buitenkant van een pot d.m.v. een kleipapje op de al half gedroogde pot te smeren. Er zijn twee verklaringen voor dit verschijnsel:1)Het diende voor een betere grip op de grote voorraadvaten.2)Het was een soort modeverschijnsel.
6 Polijsten
= Het glad maken
van
de buiten en/of de binnenkant van een pot d.m.v. een steen of een stokje. Hierdoor ontstaat een glimmend oppervlak.
7 Verschralen= Het vermageren van aardewerk d.m.v. kwartsgruis, gemalen scherven of plantenmateriaal door de klei te mengen voor het maken van een pot. 8 Dubbelconische potten = potten uit de ijzertijd met een dubbelconische vorm:
542
9 Spinsteentje = een steentje van lood of aardewerk met een naar boventoe verwijde opening, waarin een spinhout geschoven kan worden. Aan dit spinhoutje word wol of vlas bevestigd, en door het met de hand in rotatie te brengen ontstaat er een draad.Het spinsteentje dient dan als vliegwiel. Literatuur: Jan Baart e.a. : Opgravingen in Amsterdam 1977 G. Bibby : Opgegraven Verleden, de archeologische ontdekkingen van WestEuropa 1979 J.H.F. Bloemers e.a. : Verleden Land 1981 Ruud Barman : Oude beschavingen van de lage landen 1980 Glyn Daniel: Een beknopte geschiedenis van de archeologie 1981 H. Enno van Gelder e.a. : Munten en Muntvondsten 1967 A. van Hubrecht : Rijksmuseum G.M. Kam, museum van romeins nijmegen 1983 Drs H.L. Jansen : Van Bos tot Stad 1983 Noviomagus, op het spoor der Romeinen in Nijmegen. Tentoonstellingsgids Nijmegen 1979 De "Stem" van zaterdag 13 oktober 1984 stad en streek pagina 5 Drs. J.H. Verhagen : Prehistorie en vroegste geschiedenis van WestBrabant 1984 Prof. dr. A.N. Zadoks-Josephus Jitta e.a. : Muntwijzer voor de Romeinse tijd 1974 Met dank aan: Werkgroep archeologie (voor de vondstgegevens), Chris van Dongen{voor een deel van de literatuur), Gor Huyben (voor de foto's)
543 j
ARCHEOLOGISCHREPERTORIUMVAN NOORD-BRABANT
:
~
In december a.s. verschijnt onder auspiciën van het bestuur lan de Archeologische Sectie een belangrijke archeologische )U b I i ka tie:
\RCHEOLOGISCHREPERTORIUMVAN NOORD-BRABANT .amengesteld door Nico Arts, Gerrit Beex Ircheoloog) en Willem Beex; eindredactie: ,eeds van de 17e eeuw af worden
er
(oud-provinciaal Luc. van Grinsven
in Noord-Brabant
archeo-
ogica verzameld. Vooral gedurende de laatste drie decennia s er sprake van een toenemende stroom van nieuw materiaal. tit archeologisch vondstmateriaal is de belangrijkste bron oor het reconstrueren en begrijpen van de leefwijze van roegere samenlevingen. Een tweede belangrijke bron vormen de ondstdocumentatie en de daaruit voortvloeiende verslag leging. Van de vondsten en van onderzoekingen worden steeds ~er verslagen gepubliceerd, zoveel dat het vaak moeilijk is an het geschrevene op de hoogte te komen en te blijven. AIeen al voor de Noordbrabantse archeologiebeoefening zijn er uim zestig afzonderlijke reeksen periodieken relevant, vaak lechts in beperkte kring bekend en verspreid. r is duidelijk behoefte aan een overzicht van gepubliceerde egevens betrekking hebbend op de archeologie in Noordrabant. e nieuwe publikatie Archeologisch Repertorium van Noordrabant voldoet ten volle aan deze behoefte: er zijn meer dan ~~ee du izend
t teIsin i
opgenomen. ,
Deze publikatie is van groot belang voor ieder die bezig is met of zich wil oriënteren in de Noordbrabantse ar-
cheologie.
:
:
,:
544
Inhoud: 1. Inleiding
2. Periodisering
3. Geschiedenis sinds 1610
van de Noordbrabantse pre- en protohistorie van de Noordbrabantse
archeologiebeoefening
4. Literatuur over de Noordbrabantse archeologie: 4.1. Lijst van de belangrijkste periodieken met enkele bijzonderheden 4.2. Compleet overzicht van de literatuur alfabetisch'geordend op auteursnaam (ruim 2.000 titels) 4.3. Literatuuroverzicht per periode (register) 4.4. Literatuuroverzicht chronologisch geordend per gemeente (register) 5. Archeologische wegwijzer voor Noord-Brabant (archeologische werkgroepen en adressen van professionele instanties die zich bezighouden met de Nederlandse archeologie) formaat: A4; ca. 176 blz.; f 21,--; leden Genootschap: (exclusief verzendkosten)
genaaid gebrocheerd in omslag niet-leden: f 22,50
1----------------------------________________________________ 1 11
:
1
U kunt: deze
ui tgave
Genootschap,
bestellen
Postbus
via het
Noordbraban
te
1104, 5200 BD Den Bosch.
I
.,..: :
~
545 BOEKENNIEUWS
Naar
aanleiding van de tentoonstelling
"De Vurhei herleeft" in Januari van dit jaar in het wijkhuis Heidehof gehouden verschijnt voor 6 December een fotoboek over de Voorheide. Samsnsteller is onze secretaris de heer J.Oomen. In dit boek zijn 185 foto's opgenomen met beschrijving over mensen, huizen en gebeurtenissen over de Voorheide. In de boekhandel gaat dit boek.
F. 39,90 kosten.
De leden en bekenden van onze vereniging kunnen bij voorbestelling dit boek verkrijgen voor F. "32,50.
Wilt U dit unieke boek in Uw bezit krijgen dan
kunt U zich hiervan verzekeren door F. 32,50 te storten op rekening van de giro:
1116340 ten name van: J. Oomen,
Staringstraat
36,
4904 GE OOSTERHOUT. Toezending geschiedt in volgorde van betaling. De oplage is beperkt, wie het eerst komt het eerst maalt. Uit de inhoud: Foto's van Jaoneke Knok-Knok, Thijsje van Trier, Kaonuske, Het Soebuske, en tal van andere leuke
foto's.
RIJWIEL. EN BROMFIETSHANDELAAR WIM VERHEIJDEN Laanstraat 2 . 4902 PN Oosterhout
'
,
,
I ~
~, "'~
Wij.makenookvoor U alle mogelijkemodellen
'11-
/;
~
- Telefoon 01620-54692
TRAPPEN.DEUREN.KOZIJNEN
.DOEHETZELF' Vraag vrijblijvend prijsopgave
M.VAN DERAVOIRD Keiweg127
HOUT-,BOARD-ENTRIPLEXHANDEL Te!efoon(01620)54133 4902PC Oosterhout
