Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen

HAS KennisTransfer Onderwijsboulevard 221 5223 DE 's-Hertogenbosch Postbus 90108 5200 MA 's-Hertogenbosch T: +31(0)73 692 36 37 F: +31(0)73 692 36 40 E: [email protected] I: www.haskennistransfer.nl

Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen

HAS Kennis Transfer Karin van den Boer Wout van Lankveld Anny van der Wielen (projectleider) Opdrachtgever Stichting Vrienden van De Vijverhoeve ‘s-Hertogenbosch, 29 juni 2009

______________________________________________________________________________


1

Voorwoord De handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen is geschreven door twee vierdejaars studenten van de opleidingen Stad- en Streekontwikkeling en Tuin- en landschapsmanagement aan de Hogeschool HAS Den Bosch. De handleiding is geschreven in opdracht van Stichting Vrienden van De Vijverhoeve. Op landgoed De Vijverhoeve in Huijbergen is een oude abdijhoeve (Vijverhoeve) gelegen. De abdijhoeve is ingericht als conferentie- en ontmoetingscentrum voor kennisoverdracht, strategievorming, spiritualiteit of ervaringsuitwisseling. Landgoed De Vijverhoeve is lid van de organisatie Brabants Particulier Grondbezit (BPG), een organisatie die zich onder andere inzet voor herstel en behoud van historische zand- en kerkenpaden. Landgoedeigenaren die herstel van historische paden uit willen voeren kunnen deze handleiding gebruiken bij het realiseren hiervan. De handleiding geeft uitleg over de te nemen stappen om herstel van historische paden mogelijk te maken.

‘s-Hertogenbosch, 29 juni 2009

Karin van den Boer Wout van Lankveld Anny van der Wielen

______________________________________________________________________________


2

Inhoudsopgave Voorwoord ..................................................................................................................2 Inhoudsopgave...........................................................................................................3 1. Inleiding van landgoed tot landgoed....................................................................4 2. Belang van historische zand- en kerkenpaden ...................................................6 2.1 Cultuurhistorisch belang........................................................................................ 6 2.2 Ecologisch belang ................................................................................................. 7 2.3 Recreatief belang .................................................................................................. 7 3. Proces van idee tot uitvoering..............................................................................8 3.1 Bepalen van de doelgroep .................................................................................... 8 3.2 Samenwerking en partners ................................................................................... 8 3.3 Communicatie met omliggende landgoedeigenaren............................................. 9 3.4 Promotie................................................................................................................ 9 4. Stappenplan voor het ontwerpen van een route...............................................10 4.1 Gebiedsbeschrijving............................................................................................ 10 4.1.1 Ligging van het landgoed in het landschap ...............................................10 4.1.2 Historie van het landgoed en de omgeving ...............................................10 4.1.3 Cultuurhistorische waarden op en rond het landgoed...............................11 4.2 Historische paden op het landgoed..................................................................... 12 4.2.1 Ligging van historische paden...................................................................12 4.2.2 Functies van de historische paden............................................................13 4.3 Bestaande routes op en rond het landgoed ........................................................ 14 4.4 Ontwerpen van routes......................................................................................... 14 4.4.1 Wensen landgoedeigenaar .......................................................................14 4.4.2 Uitgangspunten .........................................................................................14 4.4.3 Aandacht voor interessante routepunten ..................................................15 4.4.4 Aansluiting op bestaande routes ...............................................................15 4.5 Van landgoed naar landgoed .............................................................................. 15 4.6 Bebording op het landgoed ................................................................................. 16 5. Kosten voor aanleg en onderhoud van paden ..................................................18 5.1 Globale kosten aanleg en herstel........................................................................ 18 5.2 Kosten wandelvoorzieningen .............................................................................. 19 5.3 Globale kosten onderhoud .................................................................................. 20 6. Financiering..........................................................................................................21 7. Overzicht contacten.............................................................................................23 Bronnen ....................................................................................................................26 Bijlagen .....................................................................................................................27

______________________________________________________________________________


3

1. Inleiding van landgoed tot landgoed Noord-Brabant telt enkele honderden landgoederen, waarvan de landgoederen het grootste deel vertegenwoordigen. De historische vroeger op en tussen deze landgoederen liepen hebben altijd een verbindende functie gehad. Niet alleen tussen het landgoed en de dorpen en akkers, maar ook tussen de verschillende landgoederen.

historische paden die belangrijke omliggende

Vanaf de jaren ‘60 en ‘70 is het landschap sterk in kwaliteit achteruit gegaan. Vooral grootschalige ruilverkavelingen en de mechanisatie in de landbouw zijn daar de oorzaak van. Allerlei kleine landschapselementen, zoals houtwallen en boomsingels, maar ook veel zandwegen verdwenen in hoog tempo uit beeld. Naar schatting zijn 80 tot 90% van de zandwegen in Noord-Brabant verdwenen.1 Om de landgoederen opnieuw met elkaar te verbinden zullen de historische paden op de landgoederen en in het tussenliggende gebied hersteld moeten worden. Door meer landgoederen met elkaar te verbinden met behulp van deze zandpaden ontstaat er een netwerk van wandelpaden, waardoor cultuurhistorie behouden blijft en nieuwe recreatiemogelijkheden geboden worden. Van oudsher zijn het landgoedeigenaren en boeren geweest die het landschap vormgeven en nog steeds zijn zij het die een belangrijke stempel drukken op de ontwikkeling. Voor particuliere landgoedeigenaren ligt de nadruk vooral op het beheren van natuur en landschap. Landgoederen zijn vaak al vele generaties in de familie, waardoor de verbondenheid met het landgoed groot is. De persoonlijke stempel die particulieren drukken op het landgoed, draagt mede bij aan de grote verscheidenheid onder de particuliere landgoederen in Nederland en daardoor aan het landschap. “Bezoek brengt altijd vreugde aan, zo ‘t niet bij het komen is, dan bij het gaan.” Nicolaas Beets

Authenticiteit, ouderdom, natuurlijkheid en kleinschaligheid zijn voor recreanten de belangrijkste elementen in het landschap.2 Als de recreant, of de plaatselijke dorpsbewoner, de kans krijgt dit landschap te beleven op het landgoed zal de waardering hiervoor enorm groeien. Andere redenen om historische zandpaden te herstellen op het landgoed zijn: • groter draagvlak in omgeving; • bijdrage aan gemeenschapsgevoel; • buitenstaanders cultuurhistorie en natuur meegeven; • geschiedenis landgoed overbrengen; • toenemende recreatie als inkomstenbron. Deze handleiding biedt de landgoedeigenaar ondersteuning om paden te herstellen welke verloren zijn gegaan. Met herstel van deze paden kunnen volwaardige routes ontwikkeld worden, wat het landgoed toegankelijk maakt voor wandelaars.

1 2

De duurzaamheidbalans van Brabant, Telos (2006) Investeren in het Nederlandse Landschap (2007) ______________________________________________________________________________


4

Leeswijzer Hoofdstuk 2 geeft het belang van behoud van historische paden aan. Hierbij is onderscheid gemaakt in cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden. Om tot herstel van historische zand- en kerkenpaden op landgoederen te komen vormen communicatie en samenwerking een belangrijke basis. In hoofdstuk 3 wordt hier nader op ingegaan. Ook mogelijkheden voor promotie wordt hier beschreven. Hoofdstuk 4 beschrijft vervolgens het stappenplan voor het ontwerpen van routes op het landgoed. Onder andere de gebiedsbeschrijving, ligging van historische en bestaande paden en het ontwerpen van een route komen aan bod. Met behulp van deze informatie kan de landgoedeigenaar op een eenvoudige manier een route ontwerpen. Herstel van historische zand- en kerkenpaden gaat gepaard met kosten. Deze kosten kunnen worden onderverdeeld in kosten voor aanleg, herstel, wandelvoorzieningen en onderhoud. In hoofdstuk 5 zijn de kosten in een aantal varianten uitgewerkt per km per pad. Met deze informatie kan de landgoedeigenaar eenvoudig een raming maken van de kosten voor het realiseren van een route. Financiering van deze kosten is wenselijk. Er zijn op verschillende niveaus regelingen die geschikt zouden kunnen zijn voor dit herstel. Deze regelingen worden in hoofdstuk 6 toegelicht. De organisaties en personen die van dienst kunnen zijn bij herstel van historische zand- en kerkenpaden worden weergegeven in hoofdstuk 7.

______________________________________________________________________________


5

2. Belang van historische zand- en kerkenpaden Bijna onopgemerkt vormen zandpaden een ragfijn netwerk dat toegang biedt tot het Nederlandse landschap in al haar diversiteit. Deze historische zand- en kerkenpaden herbergen cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden. Bovendien bieden de paden de wandelaar de kans om monumenten te bezoeken. In onderstaande beschrijving worden de bovengenoemde waarden beschreven.

2.1 Cultuurhistorisch belang De cultuurhistorische waarden in het landschap zijn belangrijk voor de identiteit van het landschap. Dat kunnen stuwwallen zijn, maar ook oude dijken, kastelen, landgoederen, historische zand- en kerkenpaden of veedrinkputten. Al deze elementen vormen een tastbare herinnering aan een ver verleden en zijn beeldbepalend voor het landschap. In een tijd waarin het landelijk gebied steeds meer onder druk staat, zijn de kennis en zorg voor deze elementen onontbeerlijk om ze te kunnen behouden. 3 Herstel van historische zand- en kerkenpaden levert een bijdrage aan het behoud van historische waarden. Het behouden en integreren van cultuurhistorische kwaliteit bij ruimtelijke ontwikkelingen kan veel opleveren. Cultuurhistorische kwaliteiten verschaffen bewoners van een dorp, stad, streek of land een gevoel van eigenheid. De Raad voor het Landelijk Gebied zegt hierover dat de persoonlijke betekenis die mensen aan hun omgeving toekennen essentieel is voor de identiteit van die omgeving. Daardoor krijgt de verscheidenheid in ons land een extra dimensie en tegelijkertijd zorgt dat voor betrokkenheid van mensen bij hun omgeving.3 De identiteit van het landschap is vaak ook op landgoederen zichtbaar. Door paden op het landgoed te herstellen en te zorgen dat het landgoed toegankelijk is voor bewoners uit de omgeving draagt het landgoed bij aan de beleving en betrokkenheid voor het landschap. Cultuurhistorie, waaronder historische paden, is ook een bron voor geschiedenisonderwijs en voorlichting. Educatie versterkt het historisch besef. Cultureel erfgoed is basismateriaal voor wetenschappelijk onderzoek waaruit het verhaal van de bewonings- en ontginningsgeschiedenis wordt afgeleid. Voor bewoners en toeristen vormt het cultureel erfgoed de spiegel van de bewoningsgeschiedenis. Het in stand houden van cultuurhistorische waarden waarborgt informatie over de loop van onze geschiedenis.3 Historische zand- en kerkenpaden op landgoederen en daarbuiten, zijn vaak de verbindende elementen geweest tussen deze cultuurhistorische waarden in het landschap en kunnen daarom van groot belang zijn bij wetenschappelijk onderzoek naar de bewonings- en ontginningsgeschiedenis. Cultureel erfgoed is een belangrijke economische factor. Cultuurhistorische kwaliteit leidt al snel tot een hogere marktwaarde. Ook biedt cultuurhistorie grote mogelijkheden voor recreatie en toerisme, en dat niet alleen voor toeristen uit het buitenland. Ook onder de Nederlandse bevolking is de belangstelling voor cultuur en cultuurhistorie in de afgelopen 25 jaar gestegen. Dit komt onder meer tot uiting in de groei van het binnenlands toerisme, met de cultuurhistorie als een belangrijke economische factor.3 Door landgoederen met elkaar in verbinding te brengen wordt een unieke mogelijkheid voor recreatie ontwikkeld, waarbij cultuurhistorie en beleving van het landschap centraal staat.

3

www.belvedere.nu (mei ’09) ______________________________________________________________________________


6

2.2 Ecologisch belang Door herstel van historische zand- en kerkenpaden kunnen specifieke natuurwaarden behouden blijven. Een zandweg is voor veel organismen een verbindingszone zijn, waar een harde asfaltbaan een obstakel is. Daarbij hebben zandwegen voor diverse soorten een eigen leefmilieu. De wegen zijn open en warmen snel op en vormen daarmee een goede leefomgeving voor allerlei insecten en reptielen. Het midden van de weg wordt het drukst betreden en bereden, daar groeit dan ook het minst. Daarbij hebben het karrenspoor, het looppad van het paard en dat van de voerman, door hoogte- en vochtverschillend elk weer hun eigen karakteristiek.4 De waterplassen die hier kunnen ontstaan zijn waardevol voor vogels, salamanders en andere amfibieën. Bermen, langs de weg staande bomen of houtwallen en langs de weg liggend water bieden een goede geleiding en beschutting voor verschillende diersoorten. 5

2.3 Recreatief belang Nederlanders maken per jaar één miljard dagtochten. Ongeveer een kwart daarvan heeft het platteland als bestemming. Bezoekers aan natuur en cultuurlandschappen zijn vooral op zoek naar rust, ruimte, cultuurhistorische waarden en groen. Zaken die ze vooral vinden op het platteland. Vanuit de streek blijkt er veel belangstelling te bestaan voor (het herstel van) historische paden. Deze behoefte komt voort uit enerzijds een groeiend besef van de cultuurhistorische waarden van deze (deels) verdwenen paden en anderzijds uit een toenemende behoefte aan wandelmogelijkheden, zeker in de directe omgeving van de eigen woonplaats. Historische zand- en kerkenpaden vormen de basis voor de uitbouw van een fijnmazig recreatief netwerk van wandelen fietspaden of ruiterroutes. Routes zijn in recreatief opzicht veel interessanter als ze historische wegen volgen en als er een verhaal over te vertellen is. Historische paden liggen vaak ook logisch in het landschap, bijvoorbeeld gekoppeld aan hogere delen of watergangen of als verbinding tussen bijzondere plekken. Ze vormen dus ook logische- en aantrekkelijke recreatieroutes. Gebruik als recreatieroute maakt de historische wegen beleefbaar en is een garantie voor behoud en beheer.

Enkele feiten: - Het toerisme in eigen land zorgt voor bijna 5% van de werkgelegenheid; - Alle Nederlanders samen geven jaarlijks 88 miljard euro uit aan vrije tijd en toerisme; - Drukte tast de ruimtelijke kwaliteit van steden en platteland aan, welke toeristen juist zo aantrekkelijk vinden; - Het Nederlandse platteland verliest snel haar aantrekkelijkheid; - De vroeger zo heldere scheiding tussen stad en platteland worden steeds zeldzamer. (groeten uit Holland, qui è fantastico! VROM-raad, Den Haag, 2006)

4 5

ANWB landschappenboek Nederland, Gerrit Jan Zwier, 2003 www.chbeheer.nl (mrt. ’09) ______________________________________________________________________________


7

3. Proces van idee tot uitvoering 3.1 Bepalen van de doelgroep Voordat begonnen kan worden met het ontwerpen van een route is het van belang te bepalen wat de doelgroep is. Als de doelgroep bepaald is kan ook de keuze voor een route gemaakt worden. Een kort ommetje of een langere route die aansluiting vindt op bijvoorbeeld Lange Afstandswandelingen. Globaal kunnen de volgende doelgroepen onderscheiden worden: • buurtbewoners (lokaal) • recreanten (regionaal) • toeristen (nationaal) De eerste twee genoemde groepen zijn de primaire doelgroep voor korte wandelingen of ommetjes. De actieradius van de eerste groep zal veelal kleiner zijn dan van de tweede groep. Hieraan kan tegemoet gekomen worden door een afsteekmogelijkheid te maken in het wandelpad, zodat er een langere en kortere route ontstaat.6 Er zijn met name twee typen wandelaars die vaak te vinden zijn in het agrarische natuurlandschap. Ten eerste zijn dit de zogenaamde authentieke wandelaars, die tijdens langeafstandswandelingen bij voorkeur gebruik maken van onverharde paden in het agrarische gebied. Ten tweede is dit de lokale bevolking. Deze mensen (uit dorpen of stadsranden) trekken in de vrije tijd steeds vaker het landelijk gebied in om te recreëren.7 Een ander punt van aandacht is voor wie de route toegankelijk moet zijn. Veel wandelaars lopen het liefst over boerenland en onverharde paden. Oneffen paden met overstapjes en hekjes zijn echter minder toegankelijk voor ouderen en minder validen.8 Landgoederen met mogelijkheid voor overnachting en dagrecreatie hebben baat bij het aanleggen of herstellen van historische paden. Met deze paden wordt er voor de gasten een extra vorm van recreatie aangeboden.

3.2 Samenwerking en partners Nadat de doelgroep is bepaald wordt duidelijk om wat voor pad het zal gaan. Bijvoorbeeld een ommetje van 3-7 km of juist een langere route over het landgoed. De realisatie van de route zou in samenwerking met verschillende partijen en organisaties kunnen. Voordat overgegaan wordt tot het ontwerp van een route is het belangrijk om na te gaan welke personen en organisaties betrokken kunnen worden bij de realisatie van herstel van de historische paden. Er zijn verschillende organisaties en personen die benaderd kunnen worden: • Brabants Particulier Grondbezit; • Natuur- en milieugroepen; • Heemkundekringen; • Historische verenigingen; 6

Handleiding Ommetjes, Landschapsbeheer Nederland (2005) Te voet door de velden, draagvlak openstelling agrarische gronden voor recreatie (2000) 8 Oude paden, nieuwe wegen, LNV, januari 2009 7

______________________________________________________________________________


8

• • • • • • •

Individuele dorpsbewoners; Wandelverenigingen; Recreatieve ondernemers; VVV; Gemeente; Coördinatiepunt Landschapsbeheer; Natuurbeherende organisaties (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten).

Binnen deze groepen kunnen partners worden gezocht voor de realisatie van een wandelroute. De partners kunnen uiteenlopende taken vervullen binnen het proces: • de gemeente kan een rol hebben in de financiering van de realisatie; • de plaatselijke VVV kan partner zijn in het bekendmaken van het wandelpad; • het Coördinatiepunt Landschapsbeheer kan ondersteuning bieden in het opstellen van juridische zaken, financiën en het ontwerpen van bebording; • historische verenigingen en dorpsbewoners kunnen, dankzij hun kennis van de omgeving en de plaatselijke geschiedenis, hulp bieden bij de ligging en functiebepaling van historische paden. De contacten bij de natuurbeherende organisatie verlopen veelal via beheerders uit de regio. Bij het hoofdkantoor van de betreffende organisatie kan informatie worden verkregen over de contactpersoon in een bepaalde regio. Bij gesprekken met partners is het belangrijk om een aantal zaken op een rij te hebben, waaronder het idee, wie er worden betrokken en waar de route ongeveer komt te liggen. Hoofdstuk 7 van deze handleiding geeft een lijst met contactpersonen die hierbij van dienst kunnen zijn.

3.3 Communicatie met omliggende landgoedeigenaren Het creëren van verbindingen tussen landgoederen in Brabant is alleen mogelijk als landgoedeigenaren samenwerken. Iedere landgoedeigenaar kan hiervoor contact opnemen met eigenaren van omliggende landgoederen. Samen kunnen zij een plan opstellen om de paden met elkaar te verbinden, zodat een themaroute van landgoed naar landgoed ontwikkeld kan worden.

3.4 Promotie Promotie van een wandelroute kan op verschillende manieren, afhankelijk van de doelgroep. Mogelijke opties zijn via: • plaatselijke krant of het plaatselijke blad (lokaal); • deur aan deur folder / routeboekje (lokaal); • folders bij VVV of dorpshuis (regionaal); • internet (nationaal); • wandelbeurzen (nationaal). Een officiële opening in de vorm van een openingsfeest is hét moment om de initiatiefnemers en betrokkenen te bedanken, maar ook een moment om publiciteit voor het nieuwe wandelpad te krijgen. Door de pers uit te nodigen voor de opening kan er een stuk over het wandelpad gepubliceerd worden in de plaatselijke krant. Een openingsfeest kan naast bekendheid ook zorgen voor betrokkenheid en draagvlak bij omwonenden.

______________________________________________________________________________


9

4. Stappenplan voor het ontwerpen van een route Om tot een uiteindelijk routeontwerp voor herstel van historische paden te komen dienen de nodige stappen te worden gezet, te weten: • Uitwerken van gebiedsbeschrijving; • Historische paden op landgoed in kaart brengen; • Bestaande paden op en rond het landgoed in kaart brengen; • Ontwerpen van routes. Deze stappen worden in dit hoofdstuk beschreven, waarbij enkele voorbeelden van landgoed De Vijverhoeve in Huijbergen worden gegeven.

4.1 Gebiedsbeschrijving De gebiedsbeschrijving is van belang om inzicht te krijgen in de cultuurhistorische en ecologische waarden van het gebied rondom het landgoed. Veel informatie over het gebied en de paden is af te lezen van de geomorfologische kaart en de bodemkaart. Daarnaast geven de aardkundige waardenkaart en de cultuurhistorische waardenkaart informatie over de geschiedenis en de cultuurhistorische waarden van het gebied. Al deze aspecten kunnen later meegenomen worden bij het ontwerpen van een route. 4.1.1 Ligging van het landgoed in het landschap De ligging van het landgoed in het landschap kan worden beschreven aan de hand van verschillende kaarten. De volgende kaarten kunnen hiervoor worden gebruikt: • geomorfologische kaart; deze kaart geeft onder andere informatie over het aardoppervlak, de hoogteverschillen en de geschiedenis van het landschap; • bodemkaart; deze kaart geeft de samenstelling van de bodem weer, waarvan ook een deel van de geschiedenis kan worden afgeleid; • cultuurhistorische waardenkaart; op deze kaart zijn de cultuurhistorische waarden en objecten weergegeven ( www.brabant.nl Æ Brabant in kaart); • aardkundige waardenkaart; deze kaart geeft de aardkundig waardevolle gebieden van een landschap weer ( www.brabant.nl Æ Brabant in kaart); • ecologische hoofdstructuur kaart; op deze kaart is onder andere af te lezen welke gebieden bestemd zijn voor natuur, ecologische verbinding, reservaat of beheersgebied ( www.brabant.nl Æ Brabant in kaart); • topografische kaart; met de topografische kaart kan de ligging van het landgoed aangeduid worden. 4.1.2 Historie van het landgoed en de omgeving Door de historie van een landgoed en de omgeving te achterhalen kan veel informatie verkregen worden over de functies van de paden die op of rond het landgoed liggen of hebben gelegen. Ook de achtergrond over cultuurhistorische waarden op en rond het landgoed kan op deze manier achterhaald worden. Via onderstaande wegen kan historische informatie ontdekt worden: • de plaatselijke heemkundekring; • oudere dorpsbewoners; • topografische kaarten uit de historische atlassen van 1836-1843 en 1905; • uit gemeente archieven; • het plaatselijke historische museum; • IVN Vereniging voor natuur- en milieueducatie; • het VVV; • van de geomorfologische kaart; • uit boeken zoals: o Verleden van Nederland; ______________________________________________________________________________


10

• •

o Het Nederlandse Landschap, 2000 jaar mensenwerk; o ANWB landschappenboek Nederland, sporen van de geschiedenis; o Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis van 1830-1970. uit boeken over de plaatselijke geschiedenis; via het internet.

4.1.3 Cultuurhistorische waarden op en rond het landgoed Op elk landgoed zijn wel cultuurhistorische waarden te vinden. De één waardevoller dan de ander. Denk aan paden, houtwallen, bebouwing, bruggen, oude wateren, putten en dergelijke. Door deze aspecten te visualiseren kunnen ze later gebruikt worden bij de uitwerking van bijvoorbeeld een folder voor de route. Een voorbeeld van zo’n visualisatie is te zien op afbeelding 4.1.1. Hierbij is landgoed De Vijverhoeve in Huijbergen als voorbeeld genomen.

Afbeelding 4.1.1: Cultuurhistorische Waarden op landgoed De Vijverhoeve, gelegen in Huijbergen

______________________________________________________________________________


11

4.2 Historische paden op het landgoed 4.2.1 Ligging van historische paden Voor het uitwerken van een route over historische paden is het noodzakelijk onderzoek te doen naar de ligging van de paden. Dit kan onderzocht worden aan de hand van verschillende historische topografische kaarten. Deze kaarten kunnen op verschillende manieren worden verkregen: • historische topografische atlas van 1836-1843;1905;1930-1950; • website: www.watwaswaar.nl; • gemeente archieven; • heemkundekringen. Door topografische kaarten van verschillende jaren met elkaar te vergelijken kan een beeld verkregen worden van de ontwikkelingen van de paden. De historische kaarten kunnen vergeleken worden met de topografische kaart van nu, zodat de nog bestaande historische paden kunnen worden achterhaald. Afbeelding 4.2.1 geeft een voorbeeld van enkele historische kaarten rond landgoed De Vijverhoeve.

1764

1840

1900

1938

Afbeelding 4.2.1: Historische paden rond landgoed De Vijverhoeve van 1764 tot 1938

______________________________________________________________________________


12

Naast het achterhalen van historische paden aan de hand van historische kaarten, kan de ook gemeentelijke wegenlegger dienst doen. Gemeenten moeten wegen en paden die openbaar zijn, bijhouden in een zogenaamde wegenlegger. Dat is gebaseerd op de Wegenwet van 1930. De wegenlegger kan een handig hulpmiddel zijn bij het vormgeven van wandelroutes. Aandachtspunt is dat in de praktijk blijkt dat de wegenlegger niet altijd goed wordt bijgehouden. Ook worden paden aan de openbaarheid onttrokken, soms uit bezuinigingsoverwegingen: als een pad wordt opgeheven hoeft een gemeente niets aan onderhoud te doen.9 4.2.2 Functies van de historische paden Wandel- en fietsroutes zijn in recreatief opzicht veel interessanter als ze historische wegen volgen waar een verhaal over te vertellen is. Deze verhalen en vroegere functies van de paden kunnen worden beschreven in bijvoorbeeld een folder van de route of informatieborden langs de route. Om de functies van de paden te achterhalen kunnen verschillende bronnen geraadpleegd worden: • de plaatselijke Heemkundekring; • IVN Vereniging voor natuur- en milieueducatie; • gemeente archieven; • het plaatselijke historische museum; • het VVV; • oudere bewoners van het dorp en omwonenden; • de geomorfologische kaart; • boeken zoals: o Verleden van Nederland; o Het Nederlandse Landschap, 2000 jaar mensenwerk; o ANWB landschappenboek Nederland, sporen van de geschiedenis; o Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis van 1830-1970. • boeken over de plaatselijke geschiedenis. Een voorbeeld van een smokkelverhaal uit de buurt van Huijbergen: Smokkelverhaal Op een dag fietste een smokkelaar met een collega van België richting Huijbergen. Een hulpkommies gaf hen het bevel tot afstappen. Dit bevel werd alleen door de collega opgevolgd. De bewuste smokkelaar reed kalmpjes door. De hulpkommies trok zijn revolver en schoot hem vanaf een afstand van 20 meter een kogel door de bil. Daar schrok hij toch wel van, want hij bood de gewonde smokkelaar niet alleen en nieuwe broek en een nieuwe fiets aan, maar hij beloofde tevens de in beslag genomen margarine te vergoeden. De hulpkommies kreeg van de rechter een reprimande. (Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis 1830-1970, Paul Spapens en Anton van Oirschot, Uitgeverij De Kempenpers BV Hapert, 1988)

9

Zwartwitboek, Kansen en knelpunten in Nederland Wandelland (1997) ______________________________________________________________________________


13

4.3 Bestaande routes op en rond het landgoed Bestaande routes op en rond het landgoed kunnen gebruikt worden bij het ontwerpen van een nieuwe route over historische paden. Routes rond het landgoed kunnen gebruikt worden om op aan te sluiten. Routes op het landgoed kunnen gebruikt worden als deze op historische paden liggen. Door deze routes te gebruiken bij het ontwerp worden de aanlegkosten verminderd. Bestaande routes rond het landgoed en de mogelijkheid op aansluiting kunnen via de volgende instanties en sites worden achterhaald: • het plaatselijke VVV; • Routebureau Brabant; • Wandelplatform LAW; • Uit in Brabant; • Brabantse Milieu Federatie (Ommetjes); • tweevoeter.nl, wandelnet.nl, routeyou.com etc. Om te achterhalen of de bestaande routes op het landgoed op historische paden liggen kunnen de bronnen worden gebruikt zoals beschreven in paragraaf 4.2.1. De functies kunnen vervolgens worden achterhaald zoals beschreven in paragraaf 4.2.2.

4.4 Ontwerpen van routes Na het inventariseren van de waarden die het landgoed rijk is kan gestart worden met het ontwerpen van de routes. Allereerst worden de wensen van de landgoedeigenaar geïnventariseerd, waarna gekeken wordt naar de cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden van een omgeving. Ook worden belangrijke en interessante routepunten meegenomen in de route. 4.4.1 Wensen landgoedeigenaar Naast de informatie uit de gebiedsbeschrijving, de geschiedenis en de bestaande routes staan de wensen van de landgoedeigenaar centraal bij het ontwerpen van een route. 4.4.2 Uitgangspunten Tijdens het ontwerpen kan onderscheidt worden gemaakt in de aspecten cultuurhistorie, ecologie en recreatie. Deze aspecten zijn namelijk voor een groot deel bepalend zijn voor de (belevings-) waarden van het landschap. Door van elk aspect een apart scenario te ontwerpen waar later de sterkste punten uitgehaald worden, kan een sterke definitieve route ontstaan. Het is aan te raden om de keuze voor de definitieve route in samenspraak met instanties als IVN en Heemkundekringen te maken. Deze verenigingen beschikken over belangrijke gebiedskennis die van belang is om de definitieve route weloverwogen te ontwerpen.

______________________________________________________________________________


14

4.4.3 Aandacht voor interessante routepunten Het is voor de recreant aantrekkelijk om tijdens het wandelen langs deze interessante routepunten (cultuurhistorische waarden) te kunnen lopen en hier informatie over te kunnen verkrijgen. Informatieverstrekking kan plaatsvinden door middel van informatieborden of folders. 4.4.4 Aansluiting op bestaande routes Er zijn verschillende routesystemen in Brabant, waaronder de Lange Afstands Wandelingen (LAW), streekpaden, wandelknooppuntennetwerken en ommetjes van de BMF. Geadviseerd wordt om aansluiting te zoeken op het wandelknooppuntensysteem (zie afbeelding 4.4.1). Naar verwachting ligt er over 4 jaar een geheel aaneengesloten wandelknooppuntennetwerk in Noord-Brabant.

Afbeelding 4.4.1: Wandelknooppuntensysteem

4.5 Van landgoed naar landgoed Om landgoederen in Noord-Brabant op een efficiënte manier met elkaar in verbinding te brengen lijkt het wandelknooppuntennetwerk de meest geschikte manier. Hieronder worden verschillende voor- en nadelen van het netwerk beschreven. De voordelen van het wandelknooppuntennetwerk zijn: • de recreant kan zelf de route en afstand bepalen; • het netwerk is flexibel in gebruik; • themaroutes zijn mogelijk; • via een boekje bij de kaart wordt extra informatie gegeven over de omgeving van het routenetwerk; • het netwerk is over 4 jaar overkoepelend voor heel Noord-Brabant; • paden worden door de functie wandelpad beschermd; • bij de ontwikkeling van het netwerk is ook rekening gehouden met de cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden van de paden; • uniforme bewegwijzering in Noord-Brabant, zodat er geen oerwoud aan bebording ontstaat; • mogelijkheid om van landgoed naar landgoed te lopen via “themawandelingen”; • coördinatie en subsidieaanvraag via één organisatie: Uit in Brabant; • per regio een gebiedsmakelaar die van dienst kan zijn bij de aansluiting op het netwerk; • vrijwilligers helpen vaak mee aan het onderhoud van de paden en de bewegwijzering; • het is vrijwel kosteloos om opgenomen te worden in het netwerk, bewegwijzering wordt gesubsidieerd. Mogelijke nadelen van het knooppuntennetwerk: • de routes moeten door de recreant zelf worden uitgezocht (op de themaroutes na); • niet alle routes hebben een boekje waar extra informatie instaat over routepunten tijdens de wandeling; • de bewegwijzeringborden zijn vandalismegevoelig; • iedere 3 jaar worden de kaarten vernieuwd, waardoor de kans bestaat dat oude kaarten niet meer volledig zijn; ______________________________________________________________________________


15

• •

onderhoudskosten van het pad zijn voor eigen rekening; naast bewegwijzering worden maar een beperkt aantal wandelvoorzieningen vergoedt door de subsidie.

Door aansluiting te zoeken op het wandelknooppuntennetwerk is het mogelijk een verbinding te maken tussen de landgoederen in Noord-Brabant. De landgoederen kunnen via het wandelknooppuntennetwerk op een eenvoudige en relatief goedkope manier op elkaar en het netwerk aangesloten worden, waarbij ook een schakel ontstaat tussen lokale, regionale en lange afstandsroutes. Of aansluiting op het systeem mogelijk is kan per regio worden uitgezocht door de gebiedsmakelaar. Voor meer informatie over het knooppuntensysteem kan contact gezocht worden met Uit in Brabant (zie 7. Overzicht contacten).

4.6 Bebording op het landgoed Goede bebording is een belangrijk middel om mensen die het terrein bezoeken te informeren over de openstellingsregels van de eigenaar. (voor een NSW landgoed is dit zelfs vereist). Bezoekers die zich niet houden aan deze gedragsregels mogen worden geweerd. Bebording op het landgoed is mogelijk op verschillende manieren. De route kan bijvoorbeeld worden voorzien van paaltjes met een herkenningsteken. Het is hierbij handig om zoveel mogelijk gebruik te maken van bestaande paaltjes van raster en hekken langs de route. Dit voorkomt onnodig veel nieuwe paaltjes in het landschap. Als het wandelpad aansluit op een bestaande route, is het aan te bevelen hetzelfde type markering te gebruiken. Hiervoor moet wel overleg plaatsvinden met de beheerder van de bestaande route. Paaltjes en bordjes in het veld zijn wel gevoelig voor vernieling en vragen het nodige onderhoud. Een voordeel is dat de route voor iedereen herkenbaar is en de wandelaars geen beschrijving nodig hebben om hem te kunnen lopen. Federatie Particulier Grondbezit (FPG) heeft voor landgoederen een speciale bebording ontworpen voor openstelling van het landgoed met een herkenbare huisstijl. De landgoedeigenaar kan hierbij zelf de tekst bepalen die op het bord vermeldt wordt. Ook is het mogelijk om het eigen logo op het bord te plaatsen. Voorbeelden van deze bebording zijn weergegeven in afbeelding 4.6.1 De borden zijn te bestellen via Federatie Particulier Grondbezit of Stichting Behoud Natuur en Landschap.

______________________________________________________________________________


16

Afbeelding 4.6.1: Voorbeelden voor bebording

Voor het waarborgen van privacy heeft de FPG een apart bord ontworpen (zie afbeelding 4.6.1). De informatie op dit bord moet voldoende zijn om privacy te waarborgen. Bij afsluiting voor privacy gaat het om gronden rondom huizen of boerderijen. Het is belangrijk de spelregels van het gebruik van het pad ook te vermelden in de promotiemiddelen (folders en dergelijke). Als er geen honden over boerenland mogen is het verstandig dat duidelijk te maken met de reden waarom het niet is toegestaan. Als het pad in het broedseizoen dicht is voor wandelaars moet duidelijk gemaakt worden wat een alternatieve route is in die periode. Het inlichten van de doelgroep is belangrijk om voldoende bewustzijn en draagvlak te scheppen.

______________________________________________________________________________


17

5. Kosten voor aanleg en onderhoud van paden Herstel van historische zand- en kerkenpaden gaat gepaard met kosten. Deze kosten kunnen worden onderverdeeld in kosten voor aanleg, herstel, wandelvoorzieningen en onderhoud. In dit hoofdstuk zijn een aantal varianten uitgewerkt voor 1 km pad. Met deze varianten wordt een indruk gegeven van de kosten voor 1 km pad onder verschillende omstandigheden. Bijlage 1 geeft de kengetallen weer, waarmee de landgoedeigenaar eenvoudig een kostenraming kan maken voor de situatie op zijn of haar landgoed.

5.1 Globale kosten aanleg en herstel Voor het in kaart brengen van de globale kosten voor aanleg en onderhoud is gekozen voor een kostenberekening per kilometer. Door zes varianten uit te werken worden de globale kosten voor verschillende omstandigheden zichtbaar. De kosten voor aanleg en herstel worden berekend op basis van onderstaande varianten (tabel 5.1.1). Deze kosten zijn eenmalig en inclusief arbeidskosten. • A1: enkel aanleg in zandgebied (1 km) • A2: enkel aanleg in niet zandgebied (1 km) • B1: enkel herstel (1 km) • B2: enkel herstel (50% van 1 km pad herstellen) • C1: 0,5 km aanleg in zandgebied, 0,5 km herstel • C2: 0,5 km aanleg in niet zandgebied, 0,5 km herstel Variant

Toelichting

A1

• •

A2

• •

B1

• • •

B2

• • •

C1

• •

C2

• •

Totale eenmalige kosten per km

aanleg van 1 km pad in een zandgebied de aanlegkosten bestaan uit de bewerkingen met rupskraan en grondkar aanleg van 1 km pad in niet zandgebieden de bewerkingen om 1km pad aan te leggen zijn duurder, omdat kleigrond moeilijk te bewerken is10 1 km herstel herstel werkzaamheden bestaan uit het profileren en egaliseren van het pad onder herstel wordt het begaanbaar maken van een pad verstaan 50% van 1 km pad wordt hersteld de werkzaamheden zijn hetzelfde als bij variant B1 deze variant is toegevoegd, omdat deze mate van herstel realistisch wordt geacht 0,5 km aanleg en 0,5 km herstel van een zandpad de werkzaamheden die uitgevoerd moeten worden zijn vergelijkbaar met de aanleg en herstel werkzaamheden als in varianten A1 en B1 0,5 km aanleg en 0,5 km herstel van een pad in een niet zandgebied de werkzaamheden die uitgevoerd moeten worden zijn vergelijkbaar met de aanleg en herstel werkzaamheden als in varianten A2 en B1

€ 2.140,00

€ 4.540,00

€ 2.550,00

€ 1.275,00

€ 2.345,00

€ 3.545,00

Tabel 5.1.1: Varianten voor aanleg en herstel van paden 10

www.neerlandstuin.nl (juni ’09)

______________________________________________________________________________


18

5.2 Kosten wandelvoorzieningen Bij de globale kostenberekening van de voorzieningen behorend bij een wandelpad, wordt uitgegaan van een ommetje op een landgoed. Ommetjes zijn kleine wandelingen van ongeveer een uur, met een afstand van drie tot zeven kilometer.11 Bij deze berekening (tabel 5.2.1) wordt uitgegaan van een ommetje van 5 kilometer per landgoed. Per landgoed zijn het aantal voorzieningen wisselend. Met de tabel van bijlage 1 kan de landgoedeigenaar zelf een inschatting maken van de kosten voor wandelvoorzieningen. Arbeidkosten zijn bij de kosten voor wandelvoorzieningen niet meegenomen in de modelberekeningen. De arbeidskosten zijn sterk afhankelijk per aannemer, omdat de ene aannemer verder van het betreffende landgoed afwoont dan de ander, gespecialiseerd is of niet, een volle of lege orderportefeuille heeft, etc. Wanneer een landgoedeigenaar wandelvoorzieningen wil aanleggen, kan deze het beste een prijsopgaaf vragen bij één of meerdere aannemers. Hiermee wordt het beste inzicht verkregen in de kosten.12 Wandelvoorzieningen per 5 kilometer: • D: minimaal aanbod voorzieningen voor 5 km • E: voorbeeld voor optimaal aanbod voorzieningen voor 5 km

Variant

D

E

Toelichting

Totale eenmalige kosten per 5 km

Bij een minimaal aanbod van voorzieningen voor 5 km wordt uitgegaan van een low-budget pad. Het minimale aanbod is gebaseerd op zo min mogelijk voorzieningen op 5 km. Het betreft de volgende voorzieningen: • 4 enkele overstappen • 1 informatiebord (A2-formaat) • 5 stuks bewegwijzering Om voorzieningen voor 5 km pad op te stellen is uitgegaan van informatie verkregen uit onderzoek van twee pilots op landgoederen. Op deze landgoederen is gebleken dat het minimale aanbod aan voorzieningen over het algemeen niet toereikend is. De hoeveelheid voorzieningen is per landgoed wisselend. Om tot een optimaal aanbod van voorzieningen voor 5 km wandelpad te komen zijn de volgende voorzieningen als voorbeeld genomen: • brug in wandelpad (1x) • klaphek (2x) • veerooster (1x) • overstapmogelijkheid, enkel • overstapmogelijkheid, dubbel (2x) • paal (400x) • raster (1000m) • franse kastanjehekken (1000m) • informatieborden (A2-formaat, 2x) • bewegwijzering (10x)

€ 2.355,00

€ 21.180,00

Tabel 5.2.1: Varianten voor wandelvoorzieningen 11 12

www.landschapbeheer.nl (juni ‘09) A. (Anton) Vos van Bureau Avos Bosadvies (juni ’09)

______________________________________________________________________________


19

5.3 Globale kosten onderhoud De benodigde onderhoudskosten, inclusief arbeidskosten, (tabel 5.3.1) zijn regelmatig terugkerende kosten. De onderhoudskosten zijn per landgoed verschillend. Met onderstaand overzicht wordt een indicatie gegeven van de mogelijke onderhoudskosten. De frequentie van onderhoud is afhankelijk per onderhoudspost. In dit geval wordt uitgegaan van een onderhoudsperiode van 6 jaar, aangezien deze termijn gangbaar is voor bestaande onderhoudsregelingen zoals het Groen Blauw Stimuleringskader. Onderhoudspost Wandelpad

Wandelvoorzieningen

Raster Maaien

Toelichting werkzaamheden controleren op begaanbaarheid pad opvullen gaten indien nodig begroeiing verwijderen controleren van de staat van de wandelvoorzieningen. Indien nodig voorzieningen herstellen controleren van het raster op verzakkingen en andere mogelijke problemen. maaien het wandelpad en afvoeren

Frequentie Kosten per km (1 keer per 2 jaar) € 275,00 Indien nodig 2 keer per jaar (1 maal per 3 jaar)

€ 277,50

(1 maal per 6 jaar)

€ 385,80 € 39,60

(2 keer per jaar)

Totaal per jaar: Totale kosten voor onderhoudsperiode van 6 jaar

€ 977,90 € 5.867,40

Tabel 5.3.1: Onderhoudskosten

______________________________________________________________________________


20

6. Financiering Financiering van de kosten voor herstel van historische zand- en kerkenpaden is wenselijk. Er zijn op verschillende niveaus regelingen die geschikt zouden kunnen zijn voor dit herstel. Tabel 6.1 geeft de voorwaarden en aandachtspunten per subsidieregeling weer. Nadere informatie per subsidieregeling is weergegeven in bijlage 2. Onderstaande regelingen zijn voor de individuele landgoedeigenaar algemeen toepasbaar: • Groen Blauw Stimuleringskader - Voor landgoederen buiten de EHS - Totale vergoeding investeringskosten - € 0,73 per meter/jaar voor onderhoudskosten, uitgaande van een wandelpad over boerenland - € 0,98 per meter/jaar voor onderhoudskosten, uitgaande van een onverharde weg met bloemrijke bermen - € 0,13 per m2 voor inkomstenderving •

Subsidiestelsel Natuur en Landschapsbeheer (nieuwe regeling, dus kan nog veranderen na vaststelling door het Europese hof eind 2009) - Voor landgoederen binnen de EHS - aanleg en plankosten bedragen 95% van de werkelijke kosten. Dit is in afwachting van de beschikbare middelen van het Rijk; - € 0,83 per meter/jaar voor onderhoudskosten.

Per landgoed zal er maatwerk geleverd moeten worden voor de invulling en aanvraag van een subsidie. Hiervoor kan de gebiedsmakelaar uitkomst bieden. De gebiedsmakelaars van de provincie Noord-Brabant zijn opgenomen in de lijst met contactpersonen van hoofdstuk 7. Meer informatie over mogelijke financieringsmogelijkheden is te verkrijgen via Coördinatiepunt Landschapsbeheer van Brabants Landschap. Andere mogelijkheden voor financiering worden in tabel 6.1 beschreven. Europees Leader

Voorwaarden • Samenwerken en innovatie staan centraal

Interreg IV

• • •

Nationaal Subsidie regeling netwerk landelijke wandelpaden Boerenlandpad

Aandachtspunten Enkel in Leader+ gebieden

Voor grote gezamenlijke Gezamenlijk belang plannen Concrete impact gebieden Binnen voorwaarden indieningsronde Voorwaarden Aandachtspunten Overeenkomst • Grond als landbouwgrond in Wandelplatform LAW gebruik • Gebruiksrecht grond Regeling nog niet • Grond als landbouwgrond in definitief gebruik • Begaanbaar pad in alle seizoenen • Verplichte openstellingsborden • Pad 1 jaar na subsubsidieaanvraag opgeleverd

______________________________________________________________________________


21

Subsidiestelsel Natuur en Landschapsbeheer

•

Eigenaar bos- of natuurterrein, waarop een pakket van toepassing is

Provinciaal Groen Blauw Stimuleringskader

Voorwaarden • Bijdrage aan natuurof landschapsbehoud

Landschaps beheer subsidies

•

Lanenplan

• •

Herstel en aanleg kleine landschapselementen natuurontwikkeling behoud en herstel van monumentale lanen op landgoederen

Binnen EHS

Aandachtspunten • Beheerpakketten via veldcoördinator • Buiten EHS • Gemeente moet instemmen Buiten EHS

Particuliere eigenaren

Tabel 6.1: Overzicht subsidieregelingen op verschillende niveaus

Naast subsidies zijn er nog andere mogelijkheden voor financiering. Enkele voorbeelden zijn: • Co-financieringsconstructies (gemeente en provincie); • Private financiering; • Fondsenvorming; • Bedrijven die investeren in het landschap (nieuwe dragers: zorg, recreatie, landschapsbeheer); • Clustering van ondernemerschap.

______________________________________________________________________________


22

7. Overzicht contacten Een groot aantal organisaties is actief op het gebied wandelen. De volgende organisaties en personen kunnen van dienst zijn bij herstel van historische zand- en kerkenpaden.

Organisatie/ contactpersoon

Te verkrijgen informatie

Brabants Particulier Grondbezit

De organisatie, afdeling van de Federatie Particulier Grondbezit (FPG), is van en voor alle particuliere grondeigenaren van landbouwgrond, landgoederen, bossen en natuurterreinen, klein en groot.

Coördinatiepunt Landschapsbeheer

Informatie over behoud, herstel en ontwikkeling van landschapselementen in het agrarische gebied en relevante subsidieregelingen

Groenloket (Provincie NoordBrabant)

Alle subsidieregelingen die te maken hebben met aanleg en onderhoud van Natuur en Landschap

Contactgegevens Brabants Particulier Grondbezit (BPG) Postbus 38 4286 ZG ALMKERK Tel. +31 (0) 183 400 533 Fax +31 (0) 183 403 371 E-mail: [email protected] Internet: www.bp-grondbezit.nl Coördinatiepunt Landschapsbeheer Postbus 80 5076 ZH Haaren Tel. 0411-622775 E-mail: [email protected] Internet: www.brabantslandschap.nl Contactpersoon: Emiel Rijken Groenloket Tel. 0900-2352525 Email: [email protected] Uit in Brabant Postbus 1280 5004 BG Tilburg Tel. 013 - 46 56 716 E-mail: [email protected] Internet: www.uitinbrabant.nl Contactpersoon: Bram Timmers Brabantse Milieu Federatie (BMF) Postbus 591, 5000 AN Tilburg Tel. 013 - 535 62 25 Internet: www.bmf.nl Contactpersoon: André Claassen

Uit in Brabant

Brabants bureau voor Toerisme

Brabantse Milieu Federatie

Ontwikkelaar ommetjes in NoordBrabant

*Gebiedsmakelaars Noord-Brabant

Ondersteuning van initiatieven

Zie tabel op blz. 25

Dré Rennen Werkgroep behoud zandpaden ‘Land van de Hilver en de Leije’

Initiatiefnemer wandelnetwerken in de Hilver en de Leije.

[email protected]

Landschapsbeheer Nederland

Website met provinciale regelingen, die ondersteuning bieden bij de opzet, aanleg en onderhoud van wandelroutes

Landschapsbeheer Nederland Postbus 9757 3506 GT Utrecht Tel. (030)2345010 E-mail: [email protected] Internet: www.landschapsbeheer.com

______________________________________________________________________________


23

ANWB

Website met overzicht van wandelroutes

Het Wandelplatform LAW

- Informatie over Subsidie regeling netwerk landelijke wandelpaden; -Handboek wandelvoorzieningen.

De Stichting Op Lemen Voeten

Tijdschrift voor wandelaars

Te voet

- Wandelknelpunten in de regio - Regionale ontwikkelingen op wandelgebied - Wandelgidsen en –kaarten - Samen wandelen met anderen.

Kenniscentrum Recreatie (Stichting Recreatie)

- Kennis op het gebied van recreatie - Database met subsidiemogelijkheden - Database met overzicht van recreatieonderzoek

NEMO

Vereniging van wandelaars die houden van struinen en kuieren

Nivon

Activiteiten op het gebied van duurzame recreatie: o.a. onderhoud wandelpaden, groepsreizen.

Tweevoeter

Onafhankelijk nieuws en uitgebreide praktische informatie over wandelen, natuur en landschap.

ANWB Postbus 93200 2509 BA Den Haag Tel. (070) 3147147 E-mail: [email protected] Internet: www.anwb.nl Het Wandelplatform LAW Postbus 846 3800 AV Amersfoort Tel. 033-4653660 Fax. 033-4654377 E-mail: [email protected] Internet: www.wandelnet.nl Redactie Op lemen voeten Postbus 10542 1001 EM Amsterdam Tel. 020 - 6167848 Fax. 020 - 6852571 E-mail: [email protected] Internet: www.oplemenvoeten.nl

www.tevoet.nl

Kenniscentrum Recreatie Raamweg 19 2596 HL Den Haag Telefoon: (070) 312 49 70 E-mail: [email protected] Internet: www.kenniscentrumrecreatie.nl NEMO Overbrakerpad 2 1014 AZ Amsterdam Tel. 020-6817013 Internet: http://nemo.pz.nl/ NIVON Hilversumstraat 332 1024 MB Amsterdam Tel. (020) 4350700 Email: [email protected] Internet: www.nivon.nl Tweevoeter Burg. Martenssingel 16 2806 CV Gouda Email: [email protected] Internet: www.tweevoeter.nl

______________________________________________________________________________


24

*Gebiedsmakelaars Noord-Brabant Boven-Dommel

Peel en Maas

De Peel

Brabantse Delta

Rick van den Berg Gebiedsmakelaar Boven-Dommel (06) 18 303 350 [email protected]

Mario Graat Gebiedsmakelaar Peel en Maas (073) 681 26 37 (06) 18 303 246

Alfred van Mameren Gebiedsmakelaar De Peel (06) 55 686 538 [email protected]

Maartje de Deugd Gebiedsmakelaar Brabantse Delta (073) 680 86 84 [email protected]

Maas en Meierij

De Baronie

Kempenland

De Meierij

Louis Hornman Gebiedsmakelaar Maas en Meierij (073) 681 26 40 (06) 18 303 447 [email protected]

Ben Selten Gebiedsmakelaar De Baronie (073) 680 82 83 (06) 27 745 196 [email protected]

Martien van Bavel Gebiedsmakelaar Kempenland (06) 18 303 296 [email protected]

Giudo Adema Gebiedsmakelaar De Meierij (06) 18 303 216 [email protected]

Wijde Biesbosch Han Clement Gebiedsmakelaar Wijde Biesbosch (073) 680 81 84 [email protected]

______________________________________________________________________________


25

Bronnen Literatuur: • Braaksma, P.J., Bos, A.E., Investeren in het Nederlandse Landschap, LNV, 2007 • Dalen, van, T., Oude paden, nieuwe wegen, stappenplan van idee tot realisatie van een historisch wandelpad, LNV, januari 2009 • Landschapsbeheer Nederland, Handleiding Ommetjes, 2005 • Spapens, P., Oirschot, van, A., Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis 1830-1970, Uitgever De Kempenpers B.V., Hapert, 1988 • Te voet door de velden. Draagvlak openstelling agrarische gronden voor recreatie (2000) • Telos, De duurzaamheidbalans van Brabant, 2006 • Wandelplatform, Zwartwitboek, Kansen en knelpunten in Nederland Wandelland, 1997 • Zwier, G.J., ANWB landschappenboek Nederland, sporen van de geschiedenis, ANWB B.V. Den Haag, 2003 Internet: • www.belvedere.nu (mei ’09) • www.chbeheer.nl (mrt. ’09) • www.landschapsbeheer.nl (juni ‘09) • www.neerlandstuin.nl (juni ’09)

______________________________________________________________________________


26

Bijlagen 1 2

Overzicht kosten aanleg, herstel en onderhoud Overzicht verschillende subsidieregelingen

28 31

______________________________________________________________________________


27

Bijlage 1: Overzicht kosten aanleg, herstel en onderhoud

Aanleg Voorzieningen

Afrastering

Borden

Herstel

onverhard pad in zandgebied onverhard pad in niet zandgebied brug in wandelpad klaphek veerooster overstapmogelijkheid, enkel overstapmogelijkheid, dubbel paal raster franse kastanjehekken informatieborden (A2-formaat) bewegwijzering

herstel pad vellen van bestaande beplanting en afvoer van hout (10% van totaal aantal meters)

bron 1 2 2 2 2 2 2 4 4 4 1 1

eenheid meter meter M2 stuk stuk stuk stuk stuk meter meter stuk stuk

kosten per eenheid € 2,14 € 4,54 € 550,00 € 200,00 € 1.800,00 € 70,00 € 90,00 € 7,00 € 0,50 € 10,80 € 2.000,00 € 15,00

5

m1

5

m1

B1 (/ km)

B2 (/ km)

€ 2,00

€ 2.000,00

€ 1.000,00

€ 5,50

€ 550,00

€ 275,00

€ 2.550,00

€ 1.275,00

Totaal: A1: enkel zandgebied

aanleg

in

A1 (/ km) € 2.140,00

A2 (/ km) € 4.540,00

€ 2.140,00

€ 4.540,00

Voor een pad van 1 km

A2: enkel aanleg in niet zandgebied

Voor een pad van 1km

B1:herstel

Voor een pad van 1km

B2:herstel

Bij herstel van 50% van een pad van 1 km

______________________________________________________________________________

Handleiding voor herstel van historische paden28op landgoederen

Aanleg Voorzieningen

Afrastering

Borden

Herstel

onverhard pad in zandgebied onverhard pad in niet zandgebied brug in wandelpad klaphek veerooster overstapmogelijkheid, enkel overstapmogelijkheid, dubbel paal raster franse kastanjehekken informatieborden (A2-formaat) bewegwijzering

herstel pad vellen van bestaande beplanting en afvoer van hout (10% van totaal aantal meters)

bron 1 2 2 2 2 2 2 4 4 4 1 1

eenheid meter meter M2 stuk stuk stuk stuk stuk meter meter stuk stuk

kosten per eenheid € 2,14 € 4,54 € 550,00 € 200,00 € 1.800,00 € 70,00 € 90,00 € 7,00 € 0,50 € 10,80 € 2.000,00 € 15,00

5

m1

€ 2,00

€ 1.000,00

€ 1.000,00

5

m1

€ 5,50

€ 275,00

€ 275,00

Totaal:

€ 2.345,00

€ 3.545,00

C1 (/km) € 1.070,00

D (/ 5km)

E (/ 5km)

€ 2.270,00 € 550,00 € 400,00 € 1.800,00 € 280,00

C1: half aanleg in zandgebied, half herstel

Bij half herstel en half aanleg voor een pad van 1 km

C2: half aanleg in niet zandgebied, half herstel

Bij half herstel en half aanleg voor een pad van 1 km

D: Minimaal aanbod voorzieningen


E: Optimaal aanbod voorzieningen


Geschatte eenmalige plankosten per project: Geschatte plankosten voor 200 landgoederen

C2 (/km)

€ 2.000,00 € 75,00

€ 180,00 € 2.800,00 € 500,00 € 10.800,00 € 4.000,00 € 150,00

€ 2.355,00

€ 21.180,00

€ 3.000,00 € 3.000,00 x 200 =

€ 600.000,00

De plankosten zijn geschat op basis van de kosten van de eerste Lanenplannen in Brabant (inschatting dat padenplan onder de kostprijs van een Lanenplan blijft), in combinatie met de eigen ervaringen met het opstellen van twee plannen voor de pilotlandgoederen.13 13

Restauratie monumentale lanen, O. Elverdink, B. Swarts, juni 2007 ______________________________________________________________________________


jaarlijks onderhoud

onderhoud wandelpad onderhoud wandelvoorzieningen onderhoud raster maaien (cyclomaaier / maaibalk) totaal voor onderhoudsperiode van 6 jaar

Bronnen: 1 2 3 4 5

bron

eenheid

kosten eenheid

per

3 3 3 3

100 m1 100 m1 100m1 per are

€ 27,50 € 27,75 € 38,58 € 3,96

€ 275,00 € 277,50 € 385,80 € 39,60

Totaal per jaar

€ 977,90 € 5.867,40

A. (Anton) Vos van Bureau Avos Bosadvies Normbedragen Subsidieregeling Netwerk Landelijke Wandelpaden Normbedragen Groen Blauwe Diensten Adequat, Alphen, [email protected] restauratie monumentale lanen, O. Elverdink en B. Swarts, juni 2007

______________________________________________________________________________


Bijlage 2: Overzicht verschillende subsidieregelingen Europees

Inhoud / Doel

Randvoorwaarden

Beschikbaarheid / Vergoedingen

•

Beheerders kunnen in aanmerking komen voor subsidie als het gebied in een Leader+gebied ligt.

• •

Leader •

•

• Interreg IV

Inwoners van plattelandsgebieden stimuleren om na te denken over de toekomst van deze gebieden. Het Leader+ programma is opgegaan in het POP2, als 4e as. Samenwerking tussen regio´s uit verschillende deelstaten Creatieve, vernieuwende projecten op het gebied van Europese samenwerking

• • •

Gezamenlijk belang Meerwaarde voor alle betrokken partijen Concrete impact in de betreffende gebieden Investeringen in de verschillende regio’s zonder elkaar niet mogelijk Het project past binnen de voorwaarden van de indieningsronde

Looptijd

Overige informatie

Maximaal 30% van de investeringskosten met een maximum van 200.000 euro

Vanaf 2007 opgenomen in het POP2 met een looptijd van 20072013

Lokale ontwikkelingsplannen zijn op te vragen bij de Plaatselijke Groep. Hierin is voor de beheerder te zien of zijn/ haar project in aanmerking komt voor subsidie.

Projecten kunnen tot 50% vergoedt worden

2007-2013

Meer informatie: Websites: • Website Ministerie van VROM: Dossier Interreg Documenten: • Flyer Interreg (januari 2007, pdf)

______________________________________________________________________________


Nationaal

Subsidie regeling netwerk landelijke wandelpaden

Inhoud / Doel

Randvoorwaarden

Een netwerk van lange afstand wandelpaden in Nederland mogelijk maken

•

• • •

Boerenland pad

Genieten van het Nederlandse cultuurlandschap Openstelling van boerenland voor wandelaars. Het Ministerie van LNV en de Provincies betalen elk 50% van de kosten.

Gronden waarop de wandelpaden zijn gelegen dienen als landbouwgronden in gebruik te zijn • Er moet een overeenkomst zijn met Stichting Wandelplatform-LAW • Gedurende de periode dat u de verplichting aangaat moet u het gebruiksrecht hebben van die percelen waarover het wandelpad loopt De regeling is nog niet definitief, dus de voorwaarden kunnen nog veranderen • Individuele of gezamenlijke aanvragen mogelijk • Gronden moeten als landbouwgrond in gebruik zijn • Pad moet begaanbaar zijn in alle seizoenen tussen zonsop- en ondergang (bijzondere bepalingen als broedseizoen uitgezonderd) • Pad exclusief voor wandelaars • Verplichte openstellingborden • Bijdrage aan wandelmogelijkheden in regio • Het pad moet binnen 1 jaar na goedkeuring van de subsidieaanvraag opgeleverd worden

Beschikbaarheid / Vergoedingen

Looptijd

Overige informatie

€ 0,45 per strekkende meter wandelpad per jaar, bedoeld voor de agrariër

De subsidie loopt vanaf 01-06-2007 en loopt voor onbepaalde tijd

U kunt de aanvraag indienen bij: Stichting Wandelplatform-LAW Postbus 846 3800 AV Amersfoort tel. 033 465 36 60

€ 0,45 per strekkende meter wandelpad per jaar, bedoeld voor de agrariër

De subsidie loopt vanaf 2009 en loopt voor onbepaalde tijd

U kunt de aanvraag indienen bij:

______________________________________________________________________________


Stichting Wandelplatform-LAW Postbus 846 3800 AV Amersfoort tel. 033 465 36 60

•

Subsidieregeling Natuur en Landschap

•

Provinciaal

Inhoud / Doel

Randvoorwaarden

•

•

Groen Blauw Stimuleringskader

•

stelsel van wandelpaden over boerenland

•

Verbeteren van het Brabantse landschap en het waterbeheer en de mogelijkheden versterken om van het landelijk gebied te genieten. Het geld dat gemeenten en waterschappen in het gebied willen inzetten voor deze regeling, wordt door de provincie verdubbeld.

•

• •

onderdeel van een doorgaande en/of openbare wandelstructuur Een wandelpad over boerenland bestaat uit een onverhard pad

De regeling is bedoeld voor alle grondeigenaren, die willen bijdragen aan natuurof landschapsbehoud. Als u als grondeigenaar maatregelen op uw grond treft, die bijdragen aan natuurof landschapsbehoud, dan kunt u hiervoor een passende vergoeding krijgen. Speciale pakketten met een vaste vergoeding en voorschriften Neem contact op met uw veldcoördinator om na te gaan welke beheerpakketten in welke gebieden zijn opengesteld

ontvangt voor een wandelpad over boerenland is € 0,84 per strekkende meter, Deze vergoeding is nog niet definitief en onder voorbehoud van Europese goedkeuring

Beschikbaarheid / Vergoedingen In de vergoedingsystematiek wordt uitgegaan van drie verschillende vormen van dienstverlening: aanleg, onderhoud en inzet van grond. Daarnaast kunnen deelnemers aan de regeling in aanmerking komen voor een vergoeding van kosten voor cursussen en opleiding.

Vanaf 1 januari 2010

Aanvraag subsidie via het LNV loket: www.hetlnvloket.nl

Looptijd

Overige informatie

Neem contact op met uw veldcoördinator om na te gaan welke beheerpakketten in welke gebieden zijn opengesteld

De regeling en de aanvraagformulieren zijn te vinden op de website van het Brabants Landschap

______________________________________________________________________________


Ook kunt u contact opnemen met Eddy Nieuwstraten (073-6812429, enieuwstraten@brab ant.nl) of Erik van Moorsel (0736812843).

Het natuur- en landschapsbeheer buiten de ecologische hoofdstructuur (EHS) bevorderen Landschaps beheer subsidies

Lanenplan

Behoud en herstel van monumentale lanen op landgoederen van particuliere eigenaren

De provincie heeft subsidies beschikbaar gesteld voor: • Herstel, aanleg en instandhouding van kleine landschapselementen • Kleinschalige natuurontwikkeling en biotoopverbetering van soorten

• • • •

Monumentale laan Aan weerszijden bomenrijen aangeplant voor 1940 Particuliere eigenaren Lanen in Noord- Brabant

•

Erfbeplanting: max. 50% • Elementen buiten het erf: max. 80% • Kleinschalige natuurontwikkeling : max. 80% Voor de totale subsidieregeling wordt elk jaar een maximumbedrag vastgesteld. Dit wordt gepubliceerd in het Provinciaal Blad. • Percentage vergoeding externe kosten: 80% • Maximaal uit te betalen bijdrage per jaar: € 50.000,-

•

•

•

Op elk moment in het jaar een aanvraag indienen, Jaarlijks een maximumbedrag voor de totale subsidieregeling Aanvragen worden beoordeeld op volgorde van binnenkomst.

______________________________________________________________________________


De regeling is te vinden op de website van de Provincie Noord-Brabant: Beleidsregel subsidie natuur en landschap U kunt inlichtingen inwinnen en subsidie aanvragen bij het Coördinatiepunt Landschapsbeheer van het Brabants Landschap 0411622775 of [email protected] Via Coördinatiepunt Landschapsbeheer (Stichting Noord-Brabants Landschap) Postbus 80 5076 ZH Haaren 0411-622775 [email protected] www.brabantslandschap.nl

Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen

Recommend Documents