Handleiding leerkrachten basisonderwijs
Groep 7 en 8 • Oriëntatie op jezelf en de wereld • Kunstzinnige oriëntatie: muziek en dans
Beste leerkracht... Dit lespakket gaat over een belangrijk onderdeel van de Nederlandse geschiedenis. Een deel dat vaak onderbelicht is gebleven: ons slavernijverleden. Afrikaanse mannen, vrouwen en kinderen zijn op grote schaal als slaaf vervoerd naar de Nederlandse koloniën. In 2013 is herdacht dat 150 jaar geleden in Nederland, op 1 juli 1863, de slavernij werd afgeschaft. In 2014 herdenken we dat 200 jaar geleden de slavenhandel werd afgeschaft. DoReMixMax is in het kader van deze herdenkingen ontwikkeld. Het thema slavernij wordt op een toegankelijke manier behandeld via de insteek van muziek en dans uit Brazilië, Angola en Nederland. De basis van dit lespakket voor groep 7 en 8 bestaat uit twaalf korte films met opdrachten. De lessen zijn lesstofvervangend indien u bij film 3 en 4 extra aandacht besteedt aan het ontstaan en het werk van de WIC, de West-Indische Compagnie. De informatie hierover vindt u in deze handleiding. Elke film eindigt met een vraag die weer leidt naar de volgende film. Tussen de films door verwerken de leerlingen de stof middels kijkvragen en kleine opdrachtjes. Leerlingen krijgen hiervoor een eigen werkboekje dat u voor hen kunt uitprinten van de website. Het lespakket wordt afgesloten met een eindopdracht. We bieden u een aantal suggesties waarmee de leerlingen de slavernijgeschiedenis kunnen overdenken en verwerken. Leerlingen kunnen daarnaast zelf, of onder begeleiding van een vakdocent, actief met muziek en dans aan de slag. Materiaal hiervoor vindt u op de website. Ze kunnen muziek mixen met de mixtool, het frevo-ritme leren spelen, de frevo leren dansen en een eigen frevo-lied maken, al dan niet vertellend over de slavernijperiode. In de rubriek Mixverhalen op de website vindt u korte films die dieper ingaan op verschillende aspecten van de mixcultuur van Brazilië. Na afloop kennen uw leerlingen de geschiedenis van de slavernij. Naast deze lessen kunt u voor alle leerlingen het DoReMixMax concert naar school halen en/of workshops muziek en dans. Zie hiervoor het extra aanbod op de docentenpagina. Wij wensen u veel plezier met dit lespakket.
Namens het gehele team, Miranda van der Spek
2
INHOUD lessen 1
Opbouw van de lessen en de leerdoelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2 Kijkvragen en opdrachten bij de films in de rubriek Frevo-geschiedenis. . . . . . . . . . . . . . . . 5 1
Laura op onderzoek 2’09 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 Frevo 2’43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 3 Driehoekshandel 4’53 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 4 Muzikanten aan boord 4’01 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 5 Slavenkolonie 4’05. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 6 Slavenhandel 5’07 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 7 Muziek en dans mee op reis 2’07. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 8 Marsmuziek mee op reis 5’02. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 9 Carnaval 3’17. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 10 Vechtdansen 4’30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 11 Paraplu of wapen? 2’41. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 12 Frevo, frevo en nog meer frevo 3’31. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3 Eindopdrac hten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 4 Zelf aan de slag: actieve lessen muziek en dans. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Aparte Bestanden Te downloaden van de website: • Werkboekje voor de leerling • Tekeningen bij het werkboekje
Co lo fo n DoReMixMax is een initiatief en een
Auteur en eindredactie handleiding
productie van
Margriet Jansen
Mirandas filmproducties, uitgevoerd door
www.mjcpro.nl
Stichting CineMusica. Met dank aan: Productie, research, teksten,
OBS ‘t Vierschip, Arnemuiden - Nederland
samenstelling films
Basisschool Don Bosco, Cacuaco - Angola
Miranda van der Spek
Daruê Malungo, Recife - Brazilië
www.mirandasfilmproducties.nl Met financiële steun van: Website en Mixtool Designserver www.designserver.nl Vormgeving website en handleiding Studio Annelies Vlasblom www.anneliesvlasblom.nl
3
1
Opbouw van de lessen en de leerdoelen
De benodigde tijd voor de basislessen van dit lespakket is ongeveer drie uur. De leer lingen bekijken twaalf korte films en maken de bijbehorende vragen in hun werkboekje. U kunt zelf een tijdsindeling maken en besluiten of u per les drie of vier films behandelt.
Daarnaast kunt u, of een vakdocent, met de leer
Nodig:
lingen actief aan de slag gaan met muziek en dans.
• Werkboekje, geprint voor elke leerling
mixen met de mix-tool. Zij kunnen het frevo-ritme en
• Tekeningen, geprint voor elke leerling
frevo-danspassen leren. De instructievideo’s spreken
• Internetaansluiting
voor zichzelf maar bekijk ze wel eerst even zelf om te
• Digi-bord of computer met beamer
beslissen of u met leerlingen klassikaal of in groepjes
• Atlassen of Google Maps voor gebruik in
aan het werk gaat.
De leerlingen kunnen zelf een video-muziekclip
groepjes • Eventueel lijm en kleurpotloden of stiften
Ook kunnen leerlingen een eigen frevo-lied maken. Op de website vindt u een video met de originele tekst, aanwijzingen hoe leerlingen zelf een tekst kunnen schrijven en een mp3-bestand met de instrumentale
U kunt de basislessen heel goed klassikaal geven. Of,
versie van het lied.
als u daar de voorkeur aan geeft, kunnen de leerlingen ook in kleine groepjes aan de slag waarna u de stof klassikaal bespreekt. Elk groepje moet dan wel de beschikking over een eigen computer met internet-
Leerdoelen
aansluiting hebben. Onder het kopje extra informatie
Na afloop hebben uw leerlingen de volgende doelen
vindt u steeds aanvullende informatie die u met de
bereikt.
leerlingen kunt delen. Het is geen verplichte kennis maar het biedt wel een mooie verdieping.
Leerlingen:
De informatie over de WIC bij film 3 en 4 is wel
• kunnen de geschiedenis van de transatlantische
belangrijk als u DoReMixMax lesstofvervangend wilt gebruiken.
slavenhandel vertellen; • kunnen uitleggen hoe Nederland rijk is geworden van de slavenhandel mede door de terugkeer naar
Voordat de leerlingen een filmpje bekijken lezen zij eerst de vragen door. Dan weten ze waar ze extra op moeten letten. Natuurlijk kunnen zij, indien nodig,
Nederland met handelswaar als katoen, goud, tabak en suiker; • kunnen uitleggen wat met de muziek en de instru-
een filmpje altijd nog een tweede keer bekijken.
menten van Europese militaire orkesten is gebeurd
Na elke film maken zij de vragen bij de film in
die vanaf de 17e eeuw over de wereld uitwaaierden;
hun eigen werkboekje.
• kunnen uitleggen hoe slaven hun muziek en dans meenamen naar Brazilië, muziek die daar aange
Leerlingen kunnen per blok van drie films een
komen een andere rol en functie kreeg;
tekening krijgen. Deze plakken ze in het werkboekje
• kunnen vechtdans en carnavalsmuziek uit Brazilië
en, indien er tijd is, kleuren ze deze in. Is er geen tijd
herkennen en uitleggen hoe deze mixmuziek en
op school geef dit dan eventueel als thuiswerk mee.
–dans zijn ontstaan; • hebben geoefend met het samenstellen van een
Na de basislessen heeft u de keuze om een eindopdracht uit te voeren. U gaat dan met de leerlingen dieper in op de inhoud van het slavernijverleden.
eigen muziekmix; • kunnen zelf het frevo-ritme en frevo-danspassen uitvoeren.
4
2 K ijkvragen
en opdrachten bij de films in de rubriek Frevo-geschiedenis
Plus antwoorden en achtergrondinformatie voor de leerkracht
1 Laura op onderzoek
2’09
a Deze speurtocht naar het slavernijverleden gaat over drie landen. Welke drie landen? b Je hebt beelden gezien van een feest in Brazilië. Welk feest? c Laura is op onderzoek gegaan. Wat gaat ze uitzoeken? d Aan de slag samen met een klasgenoot. Een woordweb maken. Zet rond het woord slavernij alles wat jullie kunnen bedenken over slavernij.
2 Frevo
2’43
a Wat is frevo? b In welk werelddeel ligt Brazilië? En waar ligt de deelstaat Pernambuco in Brazilië? In het noorden, oosten, zuiden of westen, in het binnenland of aan de kust? c Welke instrumenten heb je in de film gezien? Kijk goed hoe het instrument bespeeld wordt en zet de naam dan in de juiste kolom hieronder. Ritme-instrument of blaasinstrument. d De Braziliaanse naam Wanderley komt van
Antwoord
Van der Ley. Overleg met je klasgenoot hoe deze
a Brazilië, Angola, Nederland
naam in Brazilië terecht gekomen zou kunnen
b Carnaval
zijn? Wat kunnen jullie bedenken?
c Bespreek de onderzoeksvraag met de
In het volgende filmpje gaan jullie zien of je op
leerlingen. Maak u geen zorgen als de leerlingen
het goede spoor zit.
het niet helemaal begrijpen. Het komt allemaal nog uitgebreid terug. Onderzoeksvraag:
Antwoord
Als mensen over de frevo gaan vertellen hebben
a Frevo is muziek en dans van Pernambuco.
ze het over militaire orkesten uit Europa en over
b Brazilië ligt in Zuid-Amerika. Pernambuco is
dansen van slaven uit Angola. Ik dacht toen, wat heeft dat met elkaar te maken? Wat heeft dat met carnaval in Brazilië te maken? d Leerlingen maken een woordweb en activeren
een deelstaat in het noordoosten van Brazilië. Het ligt aan de kust. c Blaasinstrumenten: saxofoon, trombone, trompet, sousafoon. Ritme-instrumenten: snare
daarmee hun voorkennis over de slavernij.
drum (kleine trom), surdo. Surdo is een grote
Nadat de leerlingen het woordweb in hun
trommel met een lage klank. De surdo zorgt
werkboekje hebben gemaakt kunt u deze met
voor het basisritme, de hartslag van de muziek.
de hele klas nog eens op het digi- of schoolbord
Je kunt hem bespelen met een of twee stokken.
maken.
d Ook deze vraag is bedoeld om voorkennis te activeren.
5
Amerika vervoerd. Vervolgens voeren volgeladen schepen terug naar Nederland. Deze driehoekshandel was heel winstgevend. Het was belangrijk voor Nederland om een eigen haven te hebben in Zuid-Amerika voor de in- en uitvoer van de handel. De kaping van de Spaanse zilvervloot in 1628 leverde zoveel geld op dat de WIC daarmee Brazilië kon aanvallen. In 1630 veroverde Nederland Pernambuco op de Portugezen. In 1637 zeilde een vloot onder bevel van de kersverse gouverneur van Nederlands-Brazilië, Johan Maurits
3 Driehoekshandel
4’53
van Nassau-Siegen, naar de Afrikaanse Goudkust om het fort Elmina (in Ghana) te veroveren op de Portugezen. Het doel: het overnemen van de slaven-
Dit is een film met veel informatie. Na afloop vul
handel die hier plaatsvond. Het was voor Nederland
len de leerlingen de kruiswoordpuzzel in. Vraag
het begin van de slavenhandel. Het fort Elmina was
de leerlingen de vragen van de kruiswoordpuzzel
een groot depot waar slaven werden verzameld,
door te lezen voordat zij naar de film gaan kijken.
voordat ze naar Amerika werden vervoerd. Ook stond het hoofdkantoor van de West-Indische Compagnie in
Antwoord
Ghana. Het was het zenuwcentrum van de handel met
Horizontaal
Verticaal
West-Afrika, van de handel in ivoor, goud en slaven. In
4. bestuurder
1. suiker
1641 werd ook nog het fort Loanda en het eiland Sao
5. kralen
2. trompetters
Tomé veroverd op de Portugezen. Portugal veroverde
6. Portugezen
3. slaven
later de gebieden in Zuid-Amerika terug op de Neder-
7. Portugees
8. goud
landers. In 1674 werd de compagnie ontbonden, door geldgebrek. Onmiddellijk richtte men een nieuwe
Extra informatie
WIC op, die in 1792 ophield te bestaan.
Wat was de WIC, de West-Indische Compagnie?
Waarom was Graaf Maurits van Nassau zo geliefd?
Begin 17e eeuw ging het Nederland voor de wind,
In Pernambuco kent iedereen graaf Maurits van
het was de zogenaamde Gouden Eeuw. De economie
Nassau, ieder kind leert over hem in de geschiedenis
groeide en de handel overzee werd belangrijk.
lessen. Hij wordt geprezen omdat hij het land heel
ompagnie In 1621 werd de WIC - de West-Indische C
goed bestuurde en omdat hij wetenschappers en
- opgericht. De WIC had het alleenrecht (staats
kunstenaars naar Brazilië bracht. Hierdoor is veel
monopolie) om handel te voeren met landen in
van die tijd vastgelegd en is dus veel informatie
West-Afrika en Noord- en Zuid-Amerika. In die
over die tijd te vinden. Graaf Maurits werd ook
landen mocht de WIC ook gebieden in bezit nemen
wel De B raziliaan genoemd. En Recife heette toen:
(kopen of veroveren). Op zee mocht de WIC aan
Mauritsstad (Mauritiopolis).
kaapvaart doen (piraterij). Misschien kennen de leerlingen het liedje over Piet Heyn die de zilvervloot
Graaf Maurits heeft slechts zeven jaar geregeerd, van
kaapte? De Nederlanders waren toen echte piraten
1637 tot 1644. In die korte tijd heeft hij enorm veel tot
die andere schepen aanvielen. Het verschil met nu is
stand gebracht. Hij zorgde voor een wapenstilstand
dat er in die tijd geen internationale afspraken waren
tussen de bezetters en de guerrillastrijders aan
die het verboden.
Portugees-Braziliaanse zijde. Vrijheid van geloof vond hij belangrijk waardoor verschillende christelijke
Je kunt de WIC vergelijken met de multinationals
religies en joden in harmonie konden samenleven.
van tegenwoordig, zoals Philips en Shell. Een groot
De eerste botanische tuin en de eerste dierentuin
internationaal bedrijf met aandeelhouders die
verschenen in Brazilië en hij liet twee schilders
rendement willen. Een van de belangrijke activiteiten
overkomen om het leven aldaar vast te leggen. Maar
van de WIC was de handel in slaven en andere pro-
hoe modern en vrijdenkend graaf Maurits ook was, hij
ducten als goud, ivoor en suiker. Hier werd veel geld
was ervan overtuigd dat slaven nodig waren voor zijn
mee verdiend. De WIC kocht slaven in verschillende
kolonie. Hij startte de Nederlandse deelname aan de
gebieden op de Afrikaanse kust. De tot slaaf gemaak-
slavenhandel in 1937. Andere landen zoals Portugal
te Afrikanen werden naar veroverde gebieden in
waren hier al langer mee bezig.
6
