HET VERHA A L VA N JA NE GO O DA LL Het Jane Goodall Instituut heeft haar ontstaan en naam te danken aan haar oprichter, Jane Goodall. Een bijzondere vrouw die veel voor chimpansees doet. Het werk dat Jane verricht, is namelijk heel belangrijk voor de kennis en bescherming van de chimpansees. Hier lees je haar verhaal. Over hoe zij begon met chimpansees te werken tot wat ze vandaag de dag allemaal doet.
H O E H AAR AV O N T UUR B EG O N In de zomer van 1960 kwam Jane Goodall aan bij de kust van het Tanganyika-meer in Oost-Afrika. Ze was toen 26 jaar en vastbesloten om de chimpanseepopulatie daar te gaan bestuderen. In die tijd was het nog taboe dat een vrouw zulk werk ging doen, maar daar trok Jane zich niets van aan. Haar kinderwens was in vervulling gegaan en niets hield haar nog af van haar missie. Dat haar werk heel succesvol zou worden, had zij en niemand niet verwacht. Jane Goodall werd op 3 april 1934 geboren in Londen, Engeland. Haar vader was een ingenieur en haar moeder een auteur. Al toen ze kind was hield ze heel veel van dieren. Van haar vader kreeg ze toen ze een jaar was een speelgoedchimpansee. Dat was ter viering van de babychimpansee die in de dierentuin van Londen was geboren. Hoewel vrienden van haar ouders dachten dat Jane het speelgoeddier heel eng zou vinden, was Jane er juist helemaal gek op. Ze noemde de chimpansee Jubilee en droeg hem overal met zich mee (zie afbeelding hiernaast). Haar fascinatie voor dieren ging zo ver dat ze op haar vijfde zoek was geraakt. Haar ouders vonden haar in het kippenhok. Ze was gaan onderzoeken waar de eieren vandaan kwamen. Gelukkig werden haar ouders niet boos, maar luisteren graag naar haar de verhalen over haar avontuur. Jane heeft een gelukkige jeugd; ze speelt veel buiten, maar haar ouders hebben het niet makkelijk. Na de Tweede Wereldoorlog, waarin haar vader in het leger moet, scheiden haar ouders. Als ze in 1952 haar middelbare schooldiploma haalt, is er niet genoeg geld voor haar om te gaan studeren. Jane wordt secretaresse en werkt een tijdje op de universiteit van Oxford, waar ze documenten uittypt. Daarna werkt ze ook nog een tijdje bij een filmproductiebedrijf in Londen, waar ze muziek uitkiest voor documentaires. Als ze ouder is, groeit Jane’s droom om in Afrika te gaan leven om daar naar dieren te gaan kijken en over ze te schrijven. Haar moeder moedigt haar zeker aan, ook als is het
voor die tijd niet gebruikelijk dat meisjes zulke avonturen ondernemen. Ze zegt:” Jane, als je echt iets heel graag wilt en je hard werkt, grijp dan alle kansen aan die zich voordoen. Geef nooit en te nimmer op. Dan zul je op een of ander manier wel je weg vinden.” En dat deed ze. In mei 1956 nodigt haar vriendin Clo Mange Jane uit om haar op de boerderij van haar familie in Kenia te bezoeken. Jane ziet haar kan op avontuur, neemt direct ontslag in Londen. Ze verhuist terug naar haar oude woonplaats en neemt een baantje aan als serveerster om genoeg geld bij elkaar te kunnen sparen voor een boottocht. N AAR AF R I KA Ze is 23 jaar als ze voor het eerst naar Afrika reist. Per boot, want toen werd er nog niet veel gevlogen. Ze vindt het heerlijk. Ze ontmoet nieuwe mensen, ziet van alles in Kenia en ontmoet antropoloog en paleontoloog Dr. Louis S.B. Leakey. Jane maakt met haar kennis over de natuur en het land van Afrika zo’n indruk op de dokter, dat hij haar aanneemt als assistent. Samen reizen ze op fossielenexpeditie naar Olduvai Gorge in Tanzania. Over haar tijd in Olduvai Gorge zegt ze:
"Ik had nog veel meer kunnen leren over fossielen en had paleontoloog kunnen worden, maar mijn kinderwens was nog steeds niet vervuld. Ik wilde een manier vinden om vrije, in het wild levende dieren te observeren in hun eigen, vertrouwde leefomgeving. Ik wilde dingen leren die niemand anders wist, geheimen ontrafelen aan de hand van geduldige observatie. […] Ik wilde zo dicht bij de dieren komen te staan dat ik bijna met ze zou kunnen praten." GOM BE Wanneer Leakey en Jane besluiten de chimpansees aan de oevers van het Tanganyikameer te gaan bestuderen, is de Britse overheid daar niet blij mee. Deze vindt het niet goed dat zo’n jonge vrouw bij wilde dieren leeft. Ze stemmen alleen in als Jane’s moeder de eerste drie maanden meegaat. Het Gombe Stream Chimpanzee Reserve in het westen van Tanzania wordt de plek waar Jane jarenlang onderzoek gaat doen. Samen met haar moeder arriveert ze er op 14 juli 1960. Chimpansees bestuderen blijkt in het begin helemaal niet zo makkelijk. De dieren vluchten angstig weg als Jane ze probeert te benaderen. Maar ze geeft niet op. Geduldig en vastberaden komt ze elke dag in het bos naar de chimpansees toe. Ze benadert hen rustig en voorzichtig. Het duurt dan ook niet lang voordat de chimpansees haar aanwezigheid accepteren. Jane doet in haar jaren in het park veel nieuwe ontdekkingen. Zo is zij de eerste die ziet dat chimpansees ook vlees eten. Voorheen denkt men dat chimpansees vegetariërs zijn. Ook ontdekt ze dat de chimpansees David Greybeard en Goliath gereedschap maken om termieten uit een termietenheuvel te vissen. Ze ziet dat ze een dunne tak van een boom halen, de bladeren er af halen en de tak heel voorzichtig in een termietenheuvel steken. Na enkele seconden trekken ze de tak, die dan bezaaid is met termieten, voorzichtig weer uit de heuvel en plukken ze er vervolgens met hun lippen er af. Een hele belangrijke ontdekking, want tot die tijd wordt aangenomen dat alleen mensen gereedschap maken. Toen hij van Jane’s observatie hoorde, sprak Leakey de beroemde woorden: “Nu moeten
we gereedschap herdefiniëren, het begrip de mens herdefiniëren, of chimpansees als mensen accepteren.”
PR O M O T I E Jane's werk in Gombe wordt wereldwijd bekend. In 1962 wordt ze op de universiteit van Cambridge aangenomen als kandidaat voor een doktersdiploma. Ze is een van de weinigen die ooit worden toegelaten zonder een universitair diploma. Sommige geleerden en wetenschappers ontvangen Jane allerminst hartelijk en bekritiseren haar om het feit dat ze de chimpansees namen geeft: "Het zou meer in lijn met de wetenschap zijn geweest als ze nummers hadden gekregen.” Haar proefschrift gaat over een destijds controversieel onderwerp: de aanwezigheid van emoties, verstand en karakter bij chimpansees. Dat vinden we nu niet zo vreemd meer, maar in de jaren zestig betekende dat een breuk met de wetenschappelijke traditie.
B I J D R AG E AAN D E W ET EN SCH AP Met haar onderzoek heeft Jane een grote bijdrage geleverd aan de wetenschap over primaten en chimpansees in het bijzonder. De belangrijkste ontdekkingen op een rijtje: -
In oktober 1960 was Jane er getuige van hoe chimpansees g ereed scha p ma a kten en g ebru ikten. Tot op dat moment werd het maken van gereedschap nog als iets uitsluitend menselijks beschouwd.
-
Slechts enkele dagen later zag Jane hoe chimps ja a g d en op bosvarkens, colobusapen en andere kleine zoogdieren die zich over de grond voortbewegen. Dit waren monumentale ontdekkingen die de link tussen mensen en chimpansees nog wat meer bevestigden, want chimpansees konden dus ook vlees eten.
-
In 1964 ontvoerde chimpansee Figan opzettelijk Flint om Flo om de rest van de groep zover te krijgen hem te volgen naar een andere locatie. Deze actie getuigde van het vermog en iets te p la nnen en va n intellig entie. In datzelfde jaar werkte Mike zich omhoog tot het alfamannetje van zijn groep doordat hij superieure intelligentie had getoond. Hij sloeg lege kerosineflessen tegen elkaar, waardoor hij zo’n lawaai maakte dat hij de grotere mannetjes intimideerde. Op die manier blufte hij zich naar de top.
-
In 1970 was Jane er getuige van dat een chimp sp onta a n beg on te d a nsen bij een waterval. Volgens Jane is dit gedrag het uiten van ontzag waar de eerste religies door zijn ontstaan.
-
De eerste niet- menselijke oorlog begon in 1974 in Gombe, tussen de hoofdgroep Kasekela en de daarvan afgezonderde Kahama-groep. De oorlog duurde vier jaar en eindigde pas toen het laatste lid van de Kahama-groep was overleden.
-
Jane was ook getuige van veel med eleven, wat toch als een menselijk trekje wordt gezien. In 1987 adopteerde chimpansees Spindle het weesje Mel ondanks het feit dat het jong geen naaste familie was.
-
In 1994 begonnen onderzoekers te merken dat mannelijke chimpansees soms vrouwtjes wegvoerden om een kortstond ig e, monog a me rela tie mee a a n te g a a n en er zo voor te zorgen dat de jongen van deze vrouwtjes van hen waren.
-
In datzelfde jaar ontdekten onderzoekers dat chimp s elka a r d ing en leren. Toen chimpansee Mitumba, een voormalig lid van Mitumba-leefgemeenschap, zich bij de Kasekela-groep voegde, leerde hij chimpansee Flossi hoe hij met een takje mieren kon vangen.
-
Er zijn bewijzen dat chimps op zettelijk med icina le p la nten eten (bijvoorbeeld de bladeren van de Aspilla) om maagpijn te verlichten of parasieten in hun lichaam terug te dringen. Dit werd voor het eerst opgemerkt in 1995.
-
Iets korter geleden ontdekten wetenschappers dat vrou w tjes en ma nnetjes op een verschillend e ma nier d ing en a a nleren als ze naar termieten vissen.
EEN D AG UI T H ET LEV EN V AN J AN E I N G O M B E “Ik sta op om 6.45 uur, of een uurtje eerder als ik de chimps ga ‘ontnesten’ (ontnesten is als je teruggaat naar waar je de chimps de avond ervoor hebt achtergelaten en onder het nest gaat zitten wachten tot er zich iets roert). Vanuit mijn huisje aan het strand kom ik altijd bij de chimps, waar ze ook zijn. Ze staan langzaam na elkaar op, zitten een tijdje wat rond, en lopen vervolgens weg om eten te gaan zoeken. Het ontbijt bestaat meestal uit een stuk brood en een kop koffie. Lunch neem ik niet mee als ik naar de chimps ga. Sommige wilde vruchten die de chimps eten zijn best lekker als ze rijp zijn, maar de meeste zijn vreselijk bitter. Ik heb eigenlijk zelden ergens trek in als ik in de natuur ben. Gelukkig kan ik mij heel gemakkelijk aanpassen. De enige luxe die ik mij wil kunnen veroorloven, is muziek: Beethoven, Mozart, Schubert, Mahler, Sibelius, enz. Het kan erg vermoeiend zijn om hoog, ver en snel te klimmen, en tegen 15.00 uur voel je je erg uitgeput omdat je het merendeel van de dag op je buik voort bent gekropen, waarbij takken van struiken in je haar zijn blijven hangen. De chimpansees zoeken hun nest op in de schemering. De zonsondergang is een verademing na een warme dag. Buiten het gezang van de vogels hoor je helemaal niets. De moederchimpansee speelt met haar jongen: ze spelen op de takken van de bomen en kruipen in haar armen als het donker wordt, zo rond 19.30 uur. Wanneer ze allemaal op hun nest zitten, ga ik terug naar huis. Dan spring ik nog even in het Tanganyika-meer om me lekker op te frissen in het heldere water, dat goed is voor mijn wondjes, pijntjes en vermoeidheid. Daarna maak ik eten voor mezelf klaar boven een open vuur, zoals bonen, uien en tomaten. Huisregel nummer 1 in Gombe voor koken overdag is: houd de deur dicht, anders komen de bavianen je eten stelen.
Helaas lukt het mij tegenwoordig niet meer om veel tijd in Gombe door te brengen. Sinds 1986 ben ik nooit ergens langer dan 3 weken gebleven. Als ik nu wakker wordt, vraag ik me soms af waar ik überhaupt ben. Tijdens mijn laatste reis van lezingen verbleef ik zelden 2 nachten achter elkaar op dezelfde plek. Er zijn zoveel lezingen, nieuwe mensen om te leren kennen, recepties, persconferenties… Op dit soort reizen verbreng ik de dagen op een on-Afrikaanse manier: in vliegtuigen, met lobbyen, met het schrijven van brieven en het uitzoeken van dia’s. Ik wordt vaak herkend door mensen die mij op National Geographic hebben gezien, dus heb ik altijd wel brochures van het Jane Goodall Institute bij me. Als ik in Engeland ben, verblijf ik nog steeds in Bournemouth, waar ik in mijn kindertijd met mijn inmiddels uitgebreide familie heb gewoond. Daar wordt om 9.00 uur ontbeten, wat voor mij geweldig is, want dan kan ik alvast 3 uurtjes voorwerken. In de middag schrijf ik nog wat meer, drink in alle rust wat thee met mijn familie, ga wat wandelen met de hond, eet mijn avondeten, en doe nog wat meer werk. Ik heb wel vaak problemen met slapen. Misschien wil ik te veel in één keer…”
J AN E G O O D ALL I N ST I T UUT EN AN D ER E PR O J ECT EN Gedurende haar leven, dat geheel in het teken staat van chimpansees, heeft Jane veel projecten opgezet. -
In 1965 verleent National Geographic ook subsidie voor de bouw van aluminiumpanden in Gombe; deze permanente gebouwen op het terrein betekenen het begin van het Gombe Stream Research Centre.
-
In 1977 richt Jane het Jane Goodall Institute for Wildlife Research, Education and Conservation op.
-
In 1984 begint Jane veldwerk te doen voor Chimpanzoo , een internationaal onderzoeksprogramma van het Jane Goodall Institute dat is gewijd aan de studie naar chimpansees in gevangenschap en naar hoe hun leven kan worden verbeterd met behulp van onderzoek, voorlichting en verrijking.
Maar ze doet meer dan alleen wetenschap beoefenen en dat gebeurde niet zomaar. In november 1986, tijdens een wetenschappelijke conferentie in Chicago die rond de publicatie van Jane’s wetenschappelijk werk The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behaviour, wordt georganiseerd, zijn Jane en de andere deelnemers geschokt als ze van sprekers op de conferentie horen hoe omvangrijk de vernietiging van leefgebieden in Afrika is en hoe groot de bedreiging voor de chimpansees. Als Jane de conferentie verlaat, weet zij dat ze Gombe achter zich moet laten om zich te gaan inzetten voor het behoud van de chimpansees en zich niet alleen te richten op wetenschappelijk onderzoek. Haar nieuwe missie is om mensen bewust te laten worden van het behoud van de chimpansees. Ze richt de volgende projecten op:
-
In 1991 stichten Jane en 16 Tanzaniaanse studenten Roots & Shoots, het internationale humanitaire en milieuvoorlichtingsprogramma van het Jane Goodall Institute voor de jeugd.
-
In 1994 wordt het Lake Tanganyika Catchment Reforestation and Education Project (TACARE; uitgesproken als "take-care") gelanceerd. Dit programma helpt gemeenschappen rond het Tanganyika-meer om een duurzame agricultuur, microfinancieringsinitiatieven en onderwijs te creëren, zodat de plaatselijke leefomgeving en diersoorten kunnen worden beschermd.
O N D ER SCH EI D I N G EN Voor al het werk dat zij heeft verricht krijgt Jane verschillende onderscheidingen. Op 16 April 2002 roept de Secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Kofi Annan, Jane uit tot United Nations Messenger of Peace. En 20 februari 2004 wordt ze benoemd tot Dame of the British Empire (de vrouwelijke tegenhanger van de Engelse riddertitel) tijdens een ceremonie op Buckingham Palace in Londen.
J AN E V AN D AAG D E D AG Jane zet haar werk nog steeds voort door ongeveer 300 dagen per jaar rond te reizen en mensen in volle zalen en scholen toe te spreken over de bedreigingen voor chimpansees, andere milieucrisissen, en haar redenen om te blijven hopen dat we uiteindelijk de problemen die we op de aarde hebben veroorzaakt weer zullen oplossen. Jane spoort haar publiek steeds weer aan om te erkennen wat we zelf allemaal kunnen doen en dat de mensen verantwoordelijkheid dragen voor het veranderen van hun gedrag, hun manier van leven en het ondernemen van acties. Het jaar 2010 vormt een monumentale mijlpaal voor het Jane Goodall Institute (JGI) en voor de stichtster, Dr. Jane Goodall, DBE. Want 50 jaar geleden zette Goodall – nu een wereldberoemde primatologe, milieubeschermster en UN Messenger of Peace – voor het eerst voet op de oevers van het Tanganyika-meer, die nu tot het nationale park van Tanzania behoren.
Meer informatie over Jane Goodall en het Jane Goodall Instituut vind je op onze website: www.janegoodall.nl.
