Grontmij Energie

Grontmij Energie

www.grontmij.nl

Colofon Grontmij Energie Herman Postma [email protected] Nico van der Schuit [email protected] Grontmij Communicatie Eva Liesting [email protected] www.grontmij.nl/energie Onze vestigingen Een overzicht van al onze vestigingen vindt u op: www.grontmij.nl/adressen

Afbeelding voorzijde Soeters van Eldonk Architects

2

109

Voorwoord Grontmij is een duurzaam ontwerp-, advies- en managementbureau dat actief is in de markten water, energie, infrastructuur en duurzame planning en ontwerp. We zijn in Europa jaarlijks betrokken bij tienduizenden projecten op het gebied van ondermeer stedelijke gebiedsontwikkeling, bouw- en vastgoed, transport en mobiliteit, industrie, water en energie. Duurzaamheid staat voor de Grontmij - organisatie zelf, maar ook in projecten van onze opdrachtgevers hoog op de agenda.

Herman Postma Hoofd Afdeling Energie Grontmij Nederland B.V.

We worden geconfronteerd met de gevolgen van een veranderend klimaat en het schaarser worden van grondstoffen en fossiele energie. De continuïteit van welzijn, welvaart en economische groei vraagt om een nieuwe benadering van energieopwekking, energiedistributie en energiegebruik. Op de lange termijn is de samenleving beter af met duurzame energie. Wij werken daarom met onze opdrachtgevers in hun omgeving aan de verduurzaming van de energievoorziening en maken gebruik van restwarmte. Door efficiencymaatregelen en door te besparen op energiegebruik, maar ook door het benutten van bronnen in de omgeving, het realiseren van slimme infrastructuur, het toepassen van hernieuwbare energietechnieken en het reduceren van ongewenste gevolgen van het gebruik van fossiele energie. Een gezonde businesscase realiseren, gericht op vermindering van CO2 emissies. Over duurzaamheid wordt veel gesproken en geschreven. Dat is goed. De voorbeelden in dit boekje laten zien dat er ondertussen ook veel projecten worden gerealiseerd. Met Grontmij, partner in energie. Planning, connecting, respecting the future, van visie tot realisatie.

3

Duurzaam gebouw Grontmij

4

Inhoudsopgave Strategisch advies en duurzame gebiedsontwikkeling

7

Hernieuwbare energie

31

Windenergie

45

Energiebesparing in de gebouwde omgeving

59

Warmte

87

Industrie

95

5

Strategisch advies en duurzame gebiedsontwikkeling Lokaal Duurzaam Energiebedrijf en het Klimaatbedrijf

9

Strategienota Energie- en Klimaatbeleid van de Provincie Zeeland

11

Klimaatatelier Rijnenburg Utrecht

13

Haalbaarheidsstudie aquatische koeling bedrijventerrein Breda

15

Haalbaarheidsstudie energieneutraal Sluiseiland

17

Energievisie bedrijventerrein Breekland Langedijk

19

Bodemenergie kansenkaart gemeente Ede

21

Geothermie Noord-Holland: inventarisatie kansrijke locaties

23

Klimaatbeleidsplan Coevorden

25

Visie duurzame energie woningcorporatie Woonstede Ede

27

Consulentschap Bio-energie provincie Gelderland

29

8

Lokaal Duurzaam Energiebedrijf en het Klimaatbedrijf In de Haarlemmermeer heeft Grontmij samen met andere partijen waaronder afvalverwerkers, gemeente en woningcorporaties een haalbaarheidsstudie uitgevoerd voor een lokaal duurzaam energiebedrijf. We hebben gekeken naar de missie, visie, strategie en taken van het bedrijf en onderbouwing geleverd vanuit organisatorisch, juridisch, financieel en technisch perspectief. Grontmij zal betrokken blijven bij de realisatie van het bedrijf, waarin zij als leading consultant haar kennis van duurzame energie inzet en tevens de processen stroomlijnt. De gemeente Haarlemmermeer en het Natuur- en Milieucentrum (NMC) Haarlemmermeer (Schiphol, Rabobank, Meerlanden) en de samenwerkingspartners van het kennisconcept Klimaatbank (Grontmij, Ymere, Amvest en AM) hebben de gezamenlijke ambitie om de ontwikkelingen in de Haarlemmermeer verder duurzaam vorm te geven. Hieronder valt het opzetten van een Klimaatbedrijf dat zich richt op CO2-reducerende maatregelen in de gemeente Haarlemmermeer. De gemeente Haarlemmermeer en het NMC hebben Grontmij gevraagd een eerste verkenning te doen naar de haalbaarheid. De haalbaarheidsverkenning heeft zich toegespitst op mogelijke pilots rondom twee ontwikkelingslocaties: Lisserbroek en HoofddorpZuid. In de startfase ligt de focus op het stimuleren van de regionale productie en afzet van duurzame energie. In een volgend stadium komen daar ook maatregelen bij die zijn gericht op energiebesparing en gedrag (sociale duurzaamheid).

9

10

Strategienota Energie- en Klimaatbeleid van de Provincie Zeeland Grontmij stelde in opdracht van de Provincie Zeeland de Strategienota Energie- en Klimaatbeleid en het bijbehorende Uitvoeringsprogramma op. Omdat de Provincie Zeeland een actieve bijdrage wil leveren aan de vermindering van broeikasgasemissies liet zij door Grontmij een Strategienota Energie- en Klimaatbeleid opstellen waarin ambities, doelstellingen en maatregelen worden gegeven die een bijdrage leveren aan beperking van emissies van broeikasgassen. De provincie Zeeland levert daarmee een bijdrage aan de internationale klimaatproblematiek en het landelijke beleid. De Strategienota richt zich uitsluitend op mitigatie (maatregelen die emissies beperken) en niet op adaptatie (maatregelen die de provincie Zeeland bestand maken tegen de gevolgen van de klimaatverandering). Grontmij heeft met veel betrokken partijen in de provincie consultaties gevoerd: energiebedrijven, bedrijfsorganisaties als Zeeland Seaports, woningcorporaties, diverse afdelingen van de provincie Zeeland en met het Waterschap Zeeuwsche Eilanden.

11

12

Klimaatatelier Rijnenburg Utrecht In Rijnenburg, een nieuwbouwlocatie van circa 5.000-7.000 woningen, staat de gemeente Utrecht voor een aanzienlijke en bijzondere opgave. Rijnenburg is één van de nieuwbouwlocaties die vanwege de ligging en schaalgrootte kansen biedt om een voorbeeld te zijn van een duurzame wijk en van een succesvolle voorbereiding op de gevolgen van klimaatverandering. De gemeente Utrecht, de provincie Utrecht en het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden hebben gezamenlijk de ambitie uitgesproken om Rijnenburg klimaatbestendig en duurzaam te ontwikkelen. Hiervoor is het klimaatatelier Rijnenburg opgericht. De uitdaging is om gezamenlijk de vernieuwende ideeën, ontwerpen en middelen te ontwikkelen die nodig zijn voor het opstellen van een duurzame en klimaatbestendige structuurvisie. Grontmij begeleidt de partijen hierin en organiseert het proces van het klimaatatelier. Binnen het klimaatatelier is de door Grontmij ontwikkelde methode ‘climate and the city’ toegepast. Deze methode verbindt ambities op diverse thema’s aan kennis en ervaring uit wetenschap en praktijk. Met behulp van de lagenbenadering leidt dit tot een integraal, realistisch en breed gedragen ontwerp.

13

14

Haalbaarheidsstudie aquatische koeling bedrijventerrein Breda Grontmij voert voor de gemeente Breda t.b.v. de herstructurering van bedrijventerrein Emer/Hintelaken een haalbaarheidsonderzoek uit naar de mogelijkheden om het energieconcept van het bedrijventerrein te verduurzamen. Dit doen we door een diepe waterplas in te zetten als aquatische koelmachine. Grontmij heeft met een energyanalyse getoetst of de diepe waterplas Emerput (met afmetingen 450 x 280 x 12 meter) inzetbaar kan zijn als een aquatische natuurlijke koelmachine. Hierbij is het hydrologische en ecologische gedrag van de waterplas van 10 tot 12 m diepte belangrijk. De volgende vragen werden beantwoord: wat is de watertemperatuur onder in de plas en hoe snel herstelt deze zichzelf en hoeveel koelvermogen kan in welk jaargetijde onttrokken worden aan de waterplas. Vervolgens is de jaarlijkse energievraag gesimuleerd op basis van buitentemperatuur-afhankelijke bedrijfsvoering met KNMIweergegevens van het warme jaar 2006. Vier verschillende energieconversie-concepten zijn gesimuleerd om de energievraag van het bedrijventerrein door te rekenen naar primair energieverbruik. Uit de analyse blijkt dat tot 44% bespaard kan worden op energie voor de koeling van gebouwen en processen. De aquatische koeling heeft voor de aangesloten bedrijven voornaamste voordeel dat er niet meer geïnvesteerd hoeft te worden in een traditionele koelmachine, maar dat slechts een vastrecht en een prijs per afgenomen koude in rekening wordt gebracht. Het is een verschuiving van investering naar exploitatie, waardoor bedrijven meer geld over houden voor hun kernactiviteiten. De diepe waterplas in Breda heeft een capaciteit voor ongeveer 240.000 m2 bedrijventerrein dat zich binnen een straal van 1 tot 2 kilometer van de plas bevindt.

15

16

Haalbaarheidsstudie energieneutraal Sluiseiland In Vianen wordt het nieuwe gebied Sluiseiland ontwikkeld. Hier worden 160 woningen gebouwd. De wens van de gemeente Vianen en de provincie Utrecht is dat Sluiseiland energieneutraal wordt ontwikkeld. Grontmij voerde hiervoor een haalbaarheidsstudie uit vanuit technisch, financieel en organisatorisch oogpunt. Het doel van deze haalbaarheidsstudie was om na te gaan hoe Sluiseiland energieneutraal ontwikkeld kan worden. De haalbaarheidsstudie zal moeten aantonen welke maatregelen goed toegepast kunnen worden om energie te besparen. Ook werd er gekeken naar welke meerinspanning gevergd wordt om een ontwikkelgebied in de gemeente Vianen energieneutraal te maken. Conclusie van de studie is dat Sluiseiland daadwerkelijk energieneutraal kan worden gerealiseerd. Voor de korte termijn is windenergie hierbij een onmisbare optie. Verder is verankering van de ambitie in het beleid nodig en zal de economische haalbaarheid van een Warmte Koude Opslag systeem in detail onderzocht moeten worden, zodra de specificaties (gebruiksoppervlak, warmte en koudevraag) van de woningen en appartementsgebouwen bekend zijn.

17

18

Energievisie bedrijventerrein Breekland Langedijk De gemeente Langedijk gaat bij Oudkarspel het bedrijventerrein Breekland ontwikkelen. De geplande omvang van het terrein bedraagt circa 75 hectare. De gemeente heeft de ambitie om het bedrijventerrein duurzaam te ontwikkelen en energie is een van de belangrijkste milieuthema’s. Grontmij heeft daarom voor het plangebied een energievisie opgesteld. De doelstelling voor het opstellen van de energievisie was het maken van strategisches keuzes omtrent het ambitieniveau voor de energievoorziening van het bedrijventerrein Breekland en de wijze waarop deze ambities het beste kunnen worden gerealiseerd. Op basis van de energievisie moeten betrokken partijen afspraken kunnen maken over hun belangen en hun mogelijke rol en de wijze waarop de energievoorziening wordt gerealiseerd. Er werd een energieprofiel voor het bedrijventerrein opgesteld met o.a. de verwachte typen bedrijvigheid, arealen en omvang, verwachte energieverbruik, energiedichtheid en een profiel van het energieverbruik zoals elektriciteitsverbruik voor verlichting, koeling en proces maar ook warmteverbruik op diverse temperatuurniveaus. Op basis van het energieprofiel kon een strategische keuze worden gemaakt m.b.t. de wijze waarop de efficiënte en duurzame technieken het beste kunnen worden gerealiseerd en hoe deze het beste konden worden ingebed in de ontwikkeling van het bedrijventerrein als geheel.

19

20

Bodemenergie kansenkaart gemeente Ede In opdracht van de Gemeente Ede stelde Grontmij een Bodemenergie Kansenkaart van de gemeente op. De kansenkaart geeft aan of de bodem geschikt is voor koude warmte opslag (KWO). De gemeente kan de kaart inzetten als middel om het gebruik van bodemenergie als bron van duurzame energie te stimuleren. Bij een geplande bouwactiviteit kan met behulp van de kaart eenvoudig worden bepaald of de locatie geschikt is voor het toepassen van bodemenergie. Bij het opstellen van de kaart werd onder andere gekeken naar de geohydrologie, nabij gelegen KWO onttrekkingen, waterwingebieden en verontreinigingen. De kansenkaart is opgesteld uit GIS-kaarten van de: • ligging van de watervoerende pakketten • grondwaterstand • verstoppingsrisico van de bronnen • ligging van waterwingebieden • ligging van bestaande KWO systemen • doorlaatvermogen van de bodem • bekende grondwaterverontreinigingen • samenstelling van de bodem (klei, veen, leem of zand) Daarnaast bevat het rapport achtergronden van koude warmte opslag ten aanzien van beleid en systematiek.

21

22

Haalbaarheid Elektriciteitproductie uit Geothermie In opdracht van het innovatieplatform Glastuinbouw Oostland, werkt Grontmij de technische en economische haalbaarheid van de productie van elektriciteit en warmte met behulp van geothermie in de Nederlandse situatie uit. Het innovatieplatform is een samenwerkingsverband tussen de gemeentes Lansingerland en Pijnacker-Nootdorp met de glastuinbouwondernemers in het gebied. De betrokken tuinders en cofinanciers Provincie Zuid-Holland, Productschap Tuinbouw en Rabobank Nederland hebben of ervaring met geothermie of serieuze interesse in toepassing van geothermie voor elektriciteitproductie en warmteopwekking. Het doel van de opdracht is tweeledig. Ten eerste stellen we vast wat de globale haalbaarheid is en wat de technische en bedrijfseconomische randvoorwaarden. Bovengrondse aspecten, installatietechnische, energetische en bedrijfseconomische aspecten worden onderzocht. Bij voldoende perspectief zal vervolgens een geologische studie uitgevoerd worden naar het winnen van aardwarmte met een brontemperatuur 120°C uit het Trias gesteente op circa 3.500 m diep. Op basis van alle bestaande kennis maken we een zo betrouwbaar mogelijk ondergrondmodel om de meest geschikte locaties en optimale boortrajecten vast te stellen.

23

24

Klimaatbeleidsplan Coevorden Om het broeikaseffect terug te dringen door een verminderde CO2-uitstoot heeft de overheid met provincies en gemeenten het Klimaatconvenant gesloten. Gemeente Coevorden schakelde Grontmij in om een beleidsplan op te stellen naar aanleiding van dit convenant. Duurzame energie vormt een belangrijk aandachtsveld in het energiebeleid van de gemeente Coevorden. De gemeente haakt hiermee in op landelijke ontwikkelingen waarin het traditionele energiebeleid verbreed wordt met klimaatbeleid. Grontmij heeft hiertoe samen met de gemeente Coevorden een klimaatbeleidsplan ontwikkeld, waarin naast energiebesparing de nadruk ligt op het stimuleren van duurzame energie, duurzaam bouwen en de energieaspecten rond verkeer en vervoer. Het gebruik van duurzame energie is van belang om de CO2-uitstoot terug te dringen en om minder afhankelijk te zijn van de eindige voorraden fossiele en nucleaire brandstoffen.

25

26

Visie duurzame energie woningbouwcorporatie Woonstede Ede Woonstede in Ede beschikt als één van de eerste woningbouwcorporaties in Nederland over het certificaat ‘Klimaatcorporatie’ en heeft Grontmij gevraagd een visie op duurzame energie op te stellen. Daarin is aangegeven welke vormen van duurzame energie geschikt zijn voor nieuwbouwprojecten en grootschalige renovaties en wat er komt kijken bij realisatie. Grontmij heeft hiertoe twee workshops begeleid. Er werd in groepjes gewerkt aan opdrachten en vervolgens plenair gediscussieerd. Zo ontstond consensus over wat past bij Woonstede. De uitkomsten van de workshops zijn door Grontmij verder aangevuld en vervolgens vastgelegd in de Visie Duurzame Energie. Nieuwbouw wordt door Woonstede in principe energiezuinig gebouwd. De resterende energiebehoefte wordt aangevuld door middel van duurzame energie, voor zover de totale woonlasten hierdoor niet stijgen. Er is behoefte aan focus, er wordt daarom gekozen voor een beperkt aantal energiesystemen. In het rapport is opgenomen welke voorzieningen aantrekkelijk zijn voor individuele woningen, voor kleine woningbouwprojecten, voor grotere projecten en voor grootschalige renovaties. De volgende stap is het opstellen van een haalbaarheidsstudie en een businesscase voor een specifiek concreet woningbouw- of renovatieproject.

27

28

Consulentschap Bio-energie provincie Gelderland De Provincie Gelderland heeft grote ambities op het gebied van duurzaamheid, energie en klimaat. Eén van de belangrijkste aandachtspunten daarbij is het stimuleren van energie uit biomassa. Om invulling te geven aan die ambities is Gelderland in 2008 via een openbare aanbesteding op zoek gegaan naar een bureau om Gelderland in deze ambitie te ondersteunen. Grontmij stelt twee jaar een team van drie consulenten bio-energie beschikbaar in de vorm van het Consulentschap Bio-energie. De opdracht van dit team is om namens de provincie adviezen te leveren en meerwaarde te bieden bij het realiseren en ondersteunen van diverse bio-energie projecten. Daarnaast wordt van Grontmij verwacht, gezien onze kennis en ervaring, dat wij kansen in de markt signaleren en waar mogelijk die met Gelderland oppakken en realiseren. Deze opdracht is zowel voor Grontmij als de Provincie Gelderland een grote uitdaging. Veel partijen in de markt van bio-energie hebben grote ambities en mooie plannen, maar daadwerkelijke realisatie blijkt in de praktijk lastig. Hierdoor worden doelstellingen niet of zeer moeilijk gehaald. Grontmij gaat samen met de provincie, daar de komende twee jaar verandering in brengen.

29

Hernieuwbare energie Elektriciteitsopwekking met geothermie Sauerlach

33

Benutting biomassa Beuningen

35

Een rioolwaterzuiveringsinstallatie als energiefabriek

37

GFT-vergistingsinstallatie ROVA

39

Vervroegde onttrekking stortgas op stortplaats Stainkoeln

41

Stortgasonttrekking in Nanchang, China

43

32

Elektriciteitsopwekking met geothermie Sauerlach Geothermie is een duurzame bron van energie, het spaart het milieu en klimaat. De CO2-emissie van het elektriciteitsgebruik voor de benodigde pompen is verwaarloosbaar en ook andere vormen van milieubelasting zijn minimaal of ontbreken geheel. Het is dag en nacht beschikbaar en goed regelbaar. Nadelen zijn de hoge aanvangsinvesteringen en het risico van tegenvallende warmteproductie. In vergelijking met de ons omringende landen wordt geothermie in Nederland nog weinig toegepast. Belangrijke toepassingsgebieden zijn nieuwbouwwijken, stadsvernieuwingsprojecten en de glastuinbouw. De focus ligt in Nederland voorlopig vooral op warmtegebruik, waar ondanks een lastige concurrentiepositie ten opzichte van de aardgasprijzen en -infrastructuur de eerste projecten momenteel starten in de glastuinbouw en een nieuwbouwwijk in Den Haag. In opdracht van Stadwerke München heeft Grontmij het Geothermieheizkraftwerk Sauerlach ontwikkeld. Dit is de grootste geothermie warmtekrachtcentrale van Duitsland en hierin wordt op 4.200 meter diepte met een capaciteit van 240 liter per seconde, water met een temperatuur van 140 ºC gewonnen. Hiermee wordt 8 tot 10 MW aan elektrisch vermogen opgewekt en zal circa 4 MW aan warmte aan een lokaal warmtenet geleverd worden. Grontmij onderzocht de mogelijkheden van ultradiepe geothermie mét productie van elektriciteit. Een hogere temperatuur levert namelijk netto zoveel financieel voordeel dat de economische haalbaarheid sterk toeneemt ten opzichte van alleen warmtewinning.

33

34

Benutting biomassa Beuningen De gemeente Beuningen heeft plannen voor het aanplanten van een klimaatbos en een energiebos rondom een nieuwbouwwijk. Grontmij onderzocht in deze studie onder andere hoeveel biomassa beide bossen opleveren en of deze hoeveelheid voldoende is om in de warmtebehoefte van de wijk te voorzien. Daarnaast is de haalbaarheid verkend van toepassing van biomassa uit de wijk. Met behulp van hout uit het bos kan gedeeltelijk in de warmtebehoefte worden voorzien; een aanvullende energievoorziening is echter nog wel nodig. De opbrengst kan worden verhoogd door ook gebruik te maken van hout uit andere delen van de gemeente. Een alternatief is het verkopen van het geoogste hout, bijvoorbeeld via het Shared Service Model. Daarmee wordt elders duurzame energie opgewekt; de opbrengst kan worden besteed aan inkopen van groene stroom/groen gas. Tenslotte kan het hout uit de wijk worden ingezet als aanvulling op het al geplande Warmte Koude Opslag (WKO) -systeem in de wijk. Het WKO-systeem levert de basiswarmte; in tijden waarin extra warmte nodig is (winterperiode, koude dagen), wordt de biomassa benut om aan deze piekwarmtevraag tegemoet te komen. De mogelijkheden die de gemeente het meest aanspreken, kunnen in een meer gedetailleerde haalbaarheidsstudie met elkaar vergeleken worden.

35

rioolwater in

A

B

water

Scheiding organisch stof en water

Waterzuivering

organische stof (slib)

extra organische stof (biomassa)

C

ENERGIE 36

slib

restwater

Biomassaconversie

effluent uit

D Deelstroombehandeling

Een rioolwaterzuiveringsinstallatie als energiefabriek Het energieverbruik voor rioolwaterzuivering is hoog. Het is dus een grote uitdaging om dit energieverbruik naar beneden te brengen. Onze ambitie gaat verder: samen met Waterschap Aa en Maas en andere instanties onderzoeken we of een zuivering energie kan produceren! Dat doen we door reststromen uit het rioolwater, eventueel in combinatie met andere energiehoudende stromen (zoals maaisel of industriële reststromen), te vergisten tot groene elektriciteit, groen gas en warmte. Grontmij heeft technologische en kostentechnische ondersteuning geleverd bij de uitwerking van De Energiefabriek. Op basis van de inventarisatie van technieken en ontwikkelingen is een groot aantal totaalconcepten voor De Energiefabriek denkbaar. Er kan een onderscheid worden gemaakt in drie typen totaalconcepten: •• Basis: uitbreiding van de installatie met bewezen technieken. Dit levert een energieneutrale situatie op en is direct en risicoloos in te voeren. •• Plus: het basisscenario met energielevering d.m.v. een brandstofcel en een extra ontsluitingsstap voor de slibbehandeling, zodat netto energielevering plaatsvindt. Dit scenario is binnen twee jaar te realiseren maar technisch onzekerder, omdat in Nederland met een aantal beschikbare technieken nauwelijks ervaring heeft. •• Super: het plusscenario, waarbij de gisting plaatsmaakt voor superkritische vergassing van slib. Deze optie levert serieuze energie op, maar vergt nog wel enkele jaren ontwikkelingstijd. www.energiefabriek.com

37

38

GFT-vergistingsinstallatie ROVA ROVA gaat als opdrachtgever samen met drie partners een GFT-vergistingsinstallatie bouwen met als doel het opwekken van methaangas, om dit om te zetten in aardgas en dit gas te gaan leveren aan een nabij gelegen brandstofvulstation. Op termijn moet o.a. het wagenpark van ROVA gaan overschakelen op rijden op aardgas. Grontmij stelde hiervoor de aanvraag op voor een Wm- & Wvo-vergunning. Naast het opstellen van de aanvragen verzorgde Grontmij ook een geuronderzoek, een onderzoek naar luchtkwaliteit, een IPPC-toets, een NRB-beoordeling, het opstellen van een AO/IC en het begeleiden van een door een derde uit te voeren geluidsonderzoek. Het project is een duidelijk voorbeeld van het belang dat de overheid stelt aan het klimaat. ROVA heeft duidelijke klimaatdoelstellingen en heeft daarom het initiatief genomen tot dit innovatieve project. Het opwekken van energie uit reststoffen, in dit geval aardgas uit GFT, om daarmee het gebruik van primaire grondstoffen te beperken, levert een bijdrage aan een duurzaam energiebeleid.

39

40

Vervroegde onttrekking stortgas op stortplaats Stainkoeln Op de stortplaats Stainkoeln in Groningen vindt al vele jaren onttrekking van stortgas uit oudere stortplaatsgedeelten plaats. In nieuwere compartimenten waren nog geen voorbereidingen getroffen, onder meer omdat onttrekkingsvoorzieningen een groot obstakel vormen voor de stortactiviteiten. Vanwege extra aandacht voor beter emissiebeheer en het optreden van geurhinder in de omgeving van de stortplaats heeft Grontmij onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om al gedurende de exploitatiefase van een stortcompartiment stortgas te onttrekken uit het afvalpakket. Vanaf 2001 vindt er in de jongste delen van de stortplaats een nieuwe wijze van stortgasonttrekking plaats. Deze bestaat uit het aanbrengen van de onttrekkingsbronnen in het afvalpakket in opbouw, dus tijdens het storten van afval. Het grote voordeel van deze wijze van aanleg is dat de voorzieningen vrijwel direct na aanleg beschikbaar komen voor het onttrekken van stortgas, zodat het totale rendement van het onttrekkingssysteem aanmerkelijk vergroot en de vrije emissie sterk gereduceerd wordt. Grontmij begeleidt een demonstratieproject, waarin verschillende systeemontwerpen worden aangelegd en onderzocht. Gedurende twee jaar worden deze voorzieningen beoordeeld, waarna voor zowel Stainkoeln als voor andere locaties de meest betrouwbare en kosteneffectieve variant wordt gekozen.

41

42

Stortgasonttrekking in Nanchang, China Sinds zomer 2008 is Grontmij als vaste adviseur werkzaam voor OneCarbon, een bedrijf dat wereldwijd bij Carbon Credits projecten betrokken is. Grontmij ontwerpt complete systemen voor het onttrekken van methaangas bij vuilnisstortplaatsen. Met deze ontworpen systemen gaat OneCarbon naar China om ze daar te realiseren. Grontmij verzorgt vervolgens de noodzakelijke back-up. De vuilnisstortplaats Maiyuan bij Nanchang in China is sinds november 1997 operationeel en zal tot ongeveer 2025 -2030 actief blijven. Momenteel bevat de stortplaats circa 5 miljoen ton huishoudelijk afval, met een dagelijkse hoeveelheid van 1.200 tot 2.000 ton. Grontmij heeft het stortgasextractiesysteem ontworpen en het afvoersysteem voor percolatiewater geoptimaliseerd om overtollig percolatiewater effectief te kunnen afvoeren. Grontmij biedt ondersteuning in de opstartfase en tijdens bedrijf van de stortgasbehandelingsinstallatie. Stortgas wordt onttrokken uit de stortplaats en getransporteerd naar de stortgasbehandelingsinstallatie, waar het wordt geproduceerd. Overtollig stortgas wordt gefakkeld. De elektriciteit die vrijkomt wordt geleverd aan het openbare net van Nanchang In China worden stortgasprojecten uitgevoerd, waarbij het in stortplaatsen vrijkomende methaangas de brandstof is voor motoren die elektriciteit opwekken. Door methaangas in grote hoeveelheden uit de stortplaats te halen wordt zo een grote broeikasgasreductie behaald en een forse hoeveelheid groene energie opgewekt.

43

Windenergie Quickscan windenergie met WINDPRO software

47

Planontwikkeling en planologisch proces Windpark A7

49

Initiatief windpark Klaverpolder

51

Offshore Windpark Middelgrunden Denemarken

53

Offshore windpark Egmond aan Zee

55

Offshore windpark Rødsand 2 Denemarken

57

46

Quickscan windenergie met WINDPRO software Voor diverse locaties doet Grontmij onderzoek naar de mogelijkheden voor plaatsing van grootschalige windturbines. Voor deze quickscan wordt gebruik gemaakt van het softwarepakket WINDPRO, waarmee onder andere in detail de geluids- en slagschaduwcontouren van de windturbines worden vastgesteld. Per inpassingsvariant presenteren we een kaartbeeld, waarbij ook een aanname wordt gedaan hoeveel huishoudens elke variant kan voorzien van duurzame elektriciteit. Vervolgens worden de inpassingsvarianten kwalitatief beoordeeld door te kijken welke variant beter aansluit bij het geldende beleid en de ruimtelijke randvoorwaarden. Naast beoordeling op deze ruimtelijke aspecten berekenen we in meer detail de parkproducties. Ook hiervoor wordt gebruik gemaakt van WINDPRO. Zo worden de varianten op zowel de ruimtelijke aspecten als economische gronden afgewogen. Naast de inpassing en berekeningen kunnen we de mogelijkheden voor windturbines ook visualiseren. Door middel van fotoreconstructies worden de toekomstige turbines in het landschap gevisualiseerd.

47

48

Planontwikkeling en planologisch proces Windpark A7 Verduurzaming van onze energievoorziening is één van de grootste uitdagingen in de komende decennia. Windenergie is één van de beste mogelijkheden om op korte termijn resultaten te boeken. Grontmij adviseert zowel over de planvorming en techniek van grote off-shore windprojecten als de ontwikkeling van windparken op land. Een recent voorbeeld is het Windpark A7. Dit is een project waarbij twaalf particuliere windturbines zijn vervangen door een cluster van vier nieuwe windturbines van 2 MW. In dit project heeft Grontmij de initiatiefnemers begeleid bij de planontwikkeling en het planologisch proces (artikel 19 procedure, NB-wet vergunning), inclusief beroepsprocedures bij de Raad van State. Er is nauw samengewerkt met gemeente en provincie om de planologische aspecten rond te krijgen. Met name de motivering om af te wijken van het streekplan, de wijze waarop de sanering gewaarborgd kon worden en hardnekkig verzet van enkele omwonenden vormden uitdagende kwesties die uiteindelijk succesvol werden opgelost. Het windpark is op 7 mei 2009 geopend door minister Cramer (VROM).

49

50

Initiatief windpark Klaverpolder Agrowind en Grontmij hebben de handen ineen geslagen om gezamenlijk het windpark Klaverpolder tot stand te brengen. Een windpark dat ontwikkeld wordt met respect voor ecologie, duurzaamheid en beeldkwaliteit. Het plangebied voor ons initiatief ligt in de strook tussen de snelweg A16 en de HogeSnelheidsLijn (HSL). In deze strook zouden vier windturbines geplaatst kunnen worden die 20 MegaWatt (MW) aan duurzame elektriciteit opwekken. Hiermee voorzien we ruim 13.000 huishoudens van duurzame elektriciteit. Het aanzicht van het park is zodanig gekozen, dat dit windpark als een landmark voor de Moerdijkbruggen zal gelden. De keuze voor deze locatie is niet willekeurig. Het gebied waarin wij ons initiatief willen realiseren heeft een agrarische functie. Door de ligging tussen rijksweg en de recent aangepaste HSL zijn de natuurwaarden laag, waardoor weinig verstoring door de windturbines optreedt. Doordat in het gebied al flink wat lawaai aanwezig is, is de locatie Klaverpolder ten opzichte van veel andere locaties zeer geschikt voor windturbines. Maar ook de afwezigheid van nabijgelegen geluidsgevoelige bestemmingen maken deze locatie tot een geschikte keuze voor ons initiatief.

51

52

Offshore Windpark Middelgrunden Denemarken Offshore windpark Middelgrunden is het eerste windpark in de totale offshore windparkenontwikkeling in Denemarken. De kennis die is opgedaan in dit project wordt ingezet voor de volgende grote windparken in Denemarken. Grontmij voerde voor dit project verschillende diensten uit: - conceptueel ontwerp - haalbaarheidsstudie voor funderingen - milieu-effectrapportage, zoals beïnvloeding van zeestromingen en weerstand tegen ijsgang en gofslag - risicoanalyse voor de scheepvaart - detailontwerp en sterktemodellering - opstellen van aanbestedingdocumenten - contractmanagement - documentatie voor certificering - projectmanagement - directievoering en supervisie tijdens de bouw

53

54

Offshore windpark Egmond aan Zee In 2001 heeft Grontmij in opdracht van NoordzeeWind (NUON en Shell Wind Energy) het milieueffectrapport opgesteld van Nederlands eerste offshore windpark in Egmond aan Zee. Het windpark Egmond aan Zee is het eerste grote windpark dat in de Noordzee voor de Nederlandse kust is gebouwd. Het park bestaat uit 36 windmolens met ieder een vermogen van 3 MW en ligt 10 tot 18 kilometer uit de kust bij Egmond aan Zee. Samen leveren zij duurzame elektriciteit voor meer dan 100.000 huishoudens. In dit project heeft Grontmij samengewerkt met een aantal onderaannemers die specialistische kennis inbrachten op het gebied van scheepvaartveiligheid, vogels en zeezoogdieren en morfologie en stromingen.

55

56

Offshore windpark Rødsand 2 Denemarken Offshore windpark Rødsand 2 ligt in Denemarken, ten zuiden van Lolland. Het windpark zal naar verwachting in 2010 operationeel zijn en dan in totaal 207 MW bedragen, voldoende om elektriciteit te leveren voor ongeveer 200.000 huishoudens. Grontmij voerde voor dit project in opdracht van EON Vind AB meerdere adviesdiensten uit. Zo hebben we een MER uitgevoerd en begeleidden we het gehele tenderproces. Voor de windturbines die geplaatst gaan worden voerden we het ontwerpproces uit en verzorgden we het projectmanagement en de directievoering.

57

Energiebesparing in de gebouwde omgeving Revitalisatie van klooster naar casino Breda

61

BREEAM, meten is weten

63

Energiezuinig Waterschapsgebouw Rivierenland Tiel

65

Energieweb Zuidplaspolder

67

Energiemanagement bij Vroom en Dreesman

69

Energieprestatieadvies gemeente Utrecht

71

Energiezuinig kantoor Westraven, Rijkswaterstaat

73

Energie efficiency plannen AMC en VUmc

75

Duurzame Energiescan Bedrijventerreinen

77

CO2-Neutraal sportcentrum Koekoek Vaassen

79

Duurzaam zwembad De Geusselt Maastricht

81

Duurzaam kantoor Waterschap Rijn en IJssel

83

Wuhan New Energy Center

85

60

Revitalisatie van klooster naar casino Breda Een casino huisvesten in een voormalig klooster leverde veel uitdagingen op. Het rijksmonument in Breda diende zeer zorgvuldig gerestaureerd en verbouwd te worden. Grontmij ontwikkelde installaties voor onder andere verlichting en klimaat en hield daarbij rekening met de historische kenmerken en met de eisen die aan een modern casino gesteld worden. Er werden hoge eisen gesteld aan klimaat, beveiliging, brandveiligheid, energievoorziening en verlichting. In samenwerking met M+R Interieurarchitecten ontwikkelden we verlichtingsarmatuur voor de speeltafels. Een casino is minimaal dertien uur per dag in gebruik en daarom kozen we voor het aanlichten van de speeltafels voor energiezuinige LED-verlichting. Grontmij nam het initiatief voor het ontwikkelen van een duurzaam energieproject voor het gebied rond het casino. In samenwerking met de gemeente Breda realiseerden we een energieopslagsysteem in de bodem (WKO) in combinatie met warmtepompen. Daarop werden vervolgens drie kantoorgebouwen, het Chassé-theater, het casino en een hotel aangesloten.

61

62

BREEAM, meten is weten De gebouwde omgeving draagt significant bij aan de CO2 problematiek. Deels door de materialen die worden gebruikt, deels door het energieverbruik. Bij het bouwen wordt daarom steeds kritisch gelet op de materiaalkeuze en zijn energiebesparende maatregelen van groot belang. Maar hoe goed presteert een gebouw nu echt? BREEAM is wereldwijd de meest gebruikte en geaccepteerde methode om de milieuprestaties van gebouwen te beoordelen. Door het uitvoeren van een BREEAM beoordeling bij de ontwerpfase wordt duidelijk hoe bij het ontwerp de milieuprestatie van een gebouw kan worden geoptimaliseerd en de gebruikskosten kunnen worden verlaagd. In de beoordeling wordt naast energie gelet op materiaalgebruik, het welbevinden van de gebruikers, waterefficiency en ecologie. Grontmij is gecertificeerd door de BRE voor het uitvoeren van BREEAM beoordelingen.

63

64

Energiezuinig waterschapsgebouw Rivierenland Tiel Gebouwen en kantoren nemen ongeveer 30% van het totale energieverbruik in Nederland voor hun rekening. Hier is dus veel winst te behalen door toepassing van energiezuinige concepten. Dat kan met isolatie, gebruik van duurzame energiebronnen of met hergebruik van warmte. Een voorbeeld van een energiezuinig gebouw is het kantoor van Waterschap Rivierenland in Tiel. Op allerlei manieren draagt het waterschap in haar dagelijks werk duurzaamheid uit, daarom stond duurzaamheid ook voorop bij de ontwikkeling van het nieuwe kantoorgebouw. Grontmij heeft het technisch ontwerp gemaakt dat de duurzame realisatie van het gebouw mogelijk maakte. Duurzaamheid van het kantoor zit in de milieuvriendelijke materialen, de watersystemen en de diverse innovatieve nieuwe bouw-, installatie- en energietechnieken. Het energievraagstuk is in dit kantoor op drie manieren benaderd: beperking van het energieverbruik, gebruik van duurzame energiebronnen en efficient energiegebruik. Door integratie van warmte- en koudeopslag in combinatie met betonkernactivering is een energiezuinig gebouw gerealiseerd met een prettig werkklimaat.

65

66

Energieweb Zuidplaspolder De Zuidplaspolder is gelegen in de driehoek Rotterdam-Zoetermeer-Gouda. In de komende jaren zullen in dit gebied vele ontwikkelingen plaatsvinden op het gebied van woningbouw, groen en water, bedrijven en glastuinbouw. Onder leiding van de provincie Zuid Holland hebben gemeenten, provincie, milieubeweging en marktpartijen samen het initiatief genomen om deze ontwikkelingen duurzaam vorm te geven. Grontmij heeft samen met AT Osborne een convenant opgesteld en uitonderhandeld waarin afspraken zijn gemaakt over het gebruik van duurzame energie. In november 2007 hebben de partijen dit convenant ondertekend. Ook minister Cramer tekende het convenant. De kern van het convenant is dat minimaal 20% van de energie duurzaam wordt opgewekt. De energieprestatie op locatiescore is minimaal 8. Het energiegebruik van de glastuinbouw is als eerste beschouwd, omdat daar het energieverbruik relatief hoog is. Verder moet er een CO2-leiding naar het gebied komen om in de tuinbouw duurzaam met energie om te kunnen gaan en worden er per cluster energiewebs gebouwd die indien mogelijk en nodig aan elkaar gekoppeld kunnen worden.

67

68

Energiemanagement bij Vroom en Dreesmann Energiemanagement is te omschrijven als ‘de activiteiten die op een structurele en economisch verantwoorde manier leiden tot het vermijden van onnodig energiegebruik’. Warenhuisketen V&D bezit circa 75 grote warenhuizen in Nederland, waarvoor de totale energiekosten ongeveer 18 miljoen euro bedragen. Sinds begin jaren 2000 voeren wij voor deze opdrachtgever het energiemanagement uit. Door middel van het goed monitoren, bijsturen en het adviseren van optimalisatiemogelijkheden is het mogelijk gebleken om het energiegebruik eerst aanzienlijk te reduceren (13%) en vervolgens op peil te houden. Continue zorg is hiervoor noodzakelijk. Dagelijks gebruik en menselijk gedrag zijn potentiële oorzaken waardoor het energieverbruik onnodig oploopt. In de loop der jaren hebben wij diverse businesscases uitgewerkt voor aanvullende besparingen. Grontmij heeft voor energiemanagement een eigen methodiek ontwikkeld om energiebesparende activiteiten budgetneutraal bij organisaties te kunnen implementeren.

69

70

Energieprestatieadvies gemeente Utrecht Per 1 januari 2009 dienen gebouwen waarin een overheidsinstantie is gehuisvest met een publieke functie verplicht te zijn voorzien van een energiecertificaat. Grontmij heeft voor de gemeente Utrecht voor 27 van deze gebouwen het energiecertificaat opgesteld. Aanvullend is voor tien van deze gebouwen een EPA-U maatwerkadvies opgesteld. De gemeente Utrecht heeft zich op gebied van CO2-besparing en duurzame energie geconformeerd aan het klimaatakkoord tussen gemeenten en het Rijk. Voor energiebesparing gaat de gemeente zelf nog een stap verder en stellen ze ten doel om 3% per jaar te besparen in plaats van de afgesproken 2%. Om dit vorm te geven in de bestaande bouw heeft Grontmij voor alle gebouwen een EPA-U maatwerkadvies opgesteld. Hierin zijn energiebesparende maatregelen geïnventariseerd en doorgerekend op zowel bouwkundig, installatietechnisch als gebruikers vlak. Hierdoor zijn de volgende resultaten behaald: 23% CO2-reductie, 15% reductie op elektriciteitgebruik en 30% op gas/warmtegebruik. De eerste grote stap is gezet in de ambitie van de gemeente Utrecht.

71

72

Duurzaam kantoor Westraven, Rijkswaterstaat Wanneer het energieverbruik van gebouwen wordt aangepakt is het binnenklimaat een belangrijk aandachtspunt. Door overmatige isolatie kan de ventilatie afnemen, met gezondheidsklachten en een vermindering van de arbeidsproductiviteit als mogelijke gevolgen. Het gebouw Westraven is een goed voorbeeld van hoe een energiezuinig concept samen kan gaan met een optimaal binnenklimaat. Daarvoor is een integraal ontwerp nodig, gemaakt door een adviseur die het geheel overziet. In het gebouw Westraven zijn allerlei innovaties doorgevoerd, zoals passieve klimaatbeheersing, warmte-koude opslag, betonkernactivering, dynamische verlichting en HR-ventilatie. Dat alles heeft geleid tot een EPC-reductie van 72% en een optimaal binnenklimaat. En het resultaat mag er zijn. Het gerenoveerde kantoor won de bouwprijs 2009!

73

74

Energie efficiency plannen AMC en VUmc De Universitair Medische Centra in Nederland nemen deel aan het meerjarenplan van de overheid op het gebied van energiebesparing. De doelstelling in dit plan is om per jaar 2% energie te besparen. Eens in de vier jaar wordt een beleidsplan geschreven, een zogenaamd Energie Efficiency Plan (EEP). Hierin wordt beschreven hoe de doelstelling van 2% energiebesparing behaald kan worden. AgentschapNL begeleidt en controleert deze beleidsplannen. Namens Agentschap NL adviseert Grontmij het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam AMC en Vrije Universiteit medisch centrum (VUmc) bij het schrijven van het EEP, zowel op inhoudelijk als procesmatig vlak.

75

76

Duurzame Energiescan Bedrijventerreinen De Duurzame Energiescan voor bedrijventerreinen • biedt inzicht in de meest kansrijke duurzame energieopties • biedt inzicht in de financiële, juridische en technische consequenties • beeft inzicht in het draagvlak bij ondernemers en gemeente • belpt bedrijven bij het vinden van de juiste publieke of private partners • bevert een projectplan op met concrete activiteiten In opdracht van Novem heeft Grontmij, samen met PricewaterhouseCoopers en KEMA, een scan op cd-rom ontwikkeld om te inventariseren of bedrijven op een bedrijventerrein gezamenlijk tot duurzame energievormen kunnen komen. Gezamenlijke toepassing van duurzame energie levert voor deelnemende bedrijven een groot aantal voordelen op. Zo zijn er meer mogelijkheden die benut kunnen worden, zoals energieopwekking, energie uit afvalstromen en biobrandstoffen. Daarnaast krijgt het bedrijventerrein een duurzaam imago en kunnen verplichtingen nagekomen worden in het kader van Meerjaren Afspraken Energie.

77

78

CO2-neutraal sportcentrum Koekoek Vaassen In opdracht van de gemeente Epe voert Grontmij het bouwprocesmanagement voor de ontwikkeling van het nieuwe sportcentrum de Koekoek uit. De oplevering staat gepland voor 2012. Energiebesparing en het klimaat staan hierbij centraal. Het nieuwe sportcentrum bestaat uit een binnen- en buitenzwembad, een sporthal, een horecagedeelte en een gezondheidscentrum met fitness en fysiotherapie. Grontmij draagt zorg voor de algehele procesaansturing en de risicobeheersing van het proces. Tezamen met de opdrachtgever heeft Grontmij een hoge energie-ambitie voor het sportcentrum neergelegd: CO2-neutraliteit. Aan de ambitie om een CO2-neutraal sportcentrum te realiseren is gestalte gegeven door een geïntegreerd pakket aan aanvullende duurzaamheidmaatregelen. Deze maatregelen zijn optimaal op elkaar en het ontwerp afgestemd, waardoor de vooraf gestelde ambitie ook kan worden gerealiseerd.

79

80

Duurzaam zwembad De Geusselt Maastricht De gemeente Maastricht ontwikkelt een nieuw gemeentelijk zwembad. Grontmij is verantwoordelijk voor het bouwprojectmanagement. Het zwembad wordt het duurzaamste zwembad van Nederland en de oplevering is naar verwachting begin 2012. De gemeente Maastricht heeft de ambitie het milieuvriendelijkste zwembad van Nederland te realiseren. Grontmij heeft voor deze ambitie concrete doelstellingen verwoord in een projectplan. De uitwerking in zowel de voorbereidingsfase, de bouwfase als de exploitatiefase verloopt volgens deze vooraf opgestelde kaders. Dit heeft geresulteerd in een totaalconcept: de duurzaamheid is verankerd in alle onderdelen van het gebouw. Dit komt onder andere tot uiting in CO2-neutraliteit, een EPC-reductie van meer dan 50% en ontwerpen en bouwen volgens Cradle to Cradle principes. Ook het gebruik van duurzame energiebronnen, zoals zonne-energie voor elektra (pv-cellen), warmte (zonne-collectoren) en het gebruik van grondwater als watervoorziening en warmtebron. Het zwembad krijgt geen gasaansluiting en het resterende elektraverbruik wordt gekoppeld aan een concreet windmolenproject. Hiermee is het energieverbruik volledig duurzaam. Dit alles resulteert in een hoge GreenCalc+ score, zelfs de hoogste die wordt uitgereikt aan een zwembad in Nederland!

81

82

Duurzaam kantoor Waterschap Rijn en IJssel Waterschap Rijn en IJssel had bij het ontwerp van haar nieuwe kantoor in Doetinchem als ambitie om deze duurzaam te laten functioneren. Uitstraling, comfort en een goed klimaat voor de medewerkers waren hierbij van groot belang. Door de effectieve samenwerking tussen het waterschap, Maas Architecten en Grontmij zijn de wensen vertaald naar één geheel. Zo zijn bijvoorbeeld de gebouwinstallaties volledig geïntegreerd in de bouwkundige constructie en zijn er diverse innovatieve technieken toegepast. Het resultaat is een zelfregulerend gebouw. Waterschap Rijn & IJssel maakt in haar kantoor gebruik van een innovatieve en duurzame technieken, namelijk: • warmte- en koudeopslag in de bodem in combinatie met een warmtepomp (besparing tot 65% op aardgas per jaar) • betonkernactivering • zonwerend glas en lamellen aan de buitengevel • scheidingstoiletten waardoor efficiënter gezuiverd kan worden

83

Afbeelding voorzijde Soeters van Eldonk Architects

84

Wuhan New Energy Center Grontmij heeft het conceptual design opgesteld voor de nieuwbouw van het Wuhan New Energy Center, een onderzoeksinstituut voor nieuwe energiebronnen en duurzaamheid in de Chinese stad Wuhan. Dit duurzaamste kantoorgebouw ter wereld is artistiek, energieneutraal en heeft geen CO2-uitstoot. In samenwerking met Soeters Van Eldonk architecten heeft Grontmij het kantoorgebouw ontworpen in de vorm van een bloem, met de aronskelk als inspiratiebron. De bouw gaat in november 2010 van start. Het innovatieve gebouw, de Wuhan Energy Flower, is na voltooiing verzekerd van de hoogste onderscheiding (Three star label) volgens het Chinese Green Building beoordelingssysteem en wordt tevens het eerste kantoorgebouw ter wereld dat zal voldoen aan het hoogste duurzaamheidslabel (Outstanding) binnen het classificatiesysteem BREEAM-international. Het gebouw is zo ontworpen dat het in zijn eigen schaduw staat. Het dak van de bloem bestaat voornamelijk uit zonnepanelen. Regenwater wordt opgevangen in de kelk en gebruikt voor de watervoorziening van het gebouw. Op de bovenste verdieping komt een inpandige daktuin. De rand van de kelk vormt een energiedak dat bedoeld is voor de verwarming van warmtapwater en de koeling van het gebouw. De karakteristieke stamper bestaat uit verticale windturbines waarmee energie wordt opgewekt. Het gebouw wordt gekenmerkt door het hybride principe van natuurlijke ventilatie en hoogefficiënte gebouwinstallaties. De centrale hoge zonneschoorsteen is ontworpen als wind terminal en solar terminal. Grontmij won met Soeters Van Eldonk architecten en het Urban Planning and Design Institute Shanghai een internationale ontwerpwedstrijd en heeft opdracht gekregen voor de realisatie van het Wuhan Energy Center.

85

Warmte Hybride warmtenetwerk Nijmegen

89

WarmCO2: restwarmte en CO2 voor glastuinbouw Terneuzen

91

Agriport A7 Wieringermeer

93

88

Hybride warmtenetwerk Nijmegen De gemeente Nijmegen heeft de ambitie een innovatief hybride warmtenetwerk aan te leggen in het stadsdeel Waalsprong. Een haalbaarheidsstudie uit 2008 heeft uitgewezen dat er mogelijkheden zijn voor de aanleg van een lagetemperatuur-warmtenet, met als warmtebron de ARN (Afvalverwerking Regio Nijmegen) aan de andere zijde van de Waal. Voor de uitwerking van dit warmtenet voor Laauwik, het verst gevorderde deel van Waalsprong, is opdracht gegeven aan Grontmij. Grontmij verzorgt voor het warmtenet in Laauwik de volgende werkzaamheden: het opstellen van randvoorwaarden voor ontwerp, advisering over de contractvorm en aanbestedingsprocedure, het maken van een functioneel ontwerp en tracétekeningen, het opstellen van het programma van eisen en de vergunningaanvraag.

89

90

Warm CO2: restwarmte en CO2 voor glastuinbouw Terneuzen Binnen industriële processen komt veel restwarmte vrij die nog heel goed bruikbaar is. Dit bespaart energie en vermindert de CO2-uitstoot. Het succesvol gebruiken van restwarmte vraagt om een goed doordacht distributie- en leveringssysteem. In Terneuzen begeleidt Grontmij de engineering en uitvoering van het WarmCO2-project. Restwarmte en CO2 van kunstmestfabrikant Yara worden gebruikt binnen het 168 ha tellende kassencomplex van Glastuinbouw Terneuzen. Een ingenieus warmtenet transporteert circa 130 MW aan warmte naar de glastuinbouwbedrijven. Door het hergebruik van energie en CO2 besparen de tuinders tot 90% aan fossiele brandstoffen. Daarmee is Glastuinbouw Terneuzen het meest duurzame glastuinbouwgebied in Nederland.

91

92

Agriport A7 Wieringermeer Het glastuinbouwgebied Agriport A7 is een agribusinesscentrum in de Wieringermeer waar het concurrentievoordeel voor een belangrijk deel wordt behaald door clustering van logistieke bewegingen. Winst voor de ondernemer en winst voor het klimaat. Want de grootste winst wordt bereikt wanneer klimaatoplossingen kunnen worden gecombineerd met winstoptimalisatie. Deuren gaan dan een stuk makkelijker open en de klimaatwinst kan zeer groot zijn. Daarnaast zijn binnen dit nieuwe enorme glastuinbouwgebied tal van innovaties doorgevoerd op het gebied van duurzaamheid. Ondergrondse berging van regenwater, warmte-koudeopslag systemen, hergebruik van restwarmtestromen; allemaal gericht op winstmaximalisatie door energiebesparing!

93

Industrie Geld verdienen met een pinchanalyse

97

Energie efficiency plan glasfabrieken O-I

99

Gasmengstation Botlek en meetstation Pernis Gasunie

101

Energiebesparing raffinaderij Koch

103

Uitbreiding netwerk Enexis in Weiwerd

105

Compressorstations Gasrotonde Gasunie

107

96

Geld verdienen met een pinchanalyse Energie en dus geld besparen door nog eens kritisch te kijken naar de energiestromen in uw bedrijf: het kan met behulp van pinchtechnologie! Grontmij voerde een studie met een pinchanalyse uit bij Teijin Aramid en Emmtec. Voor verschillende processen binnen een bedrijf zijn warmte en koude nodig. Een pinchanalyse stemt de vraag naar warmte en koude af op overschotten elders in het bedrijf. Dat gebeurt met behulp van een warmteuitwisselingsnetwerk waaraan warmtewisselaars, warmtepompen en warmtekrachtkoppelingsinstallaties worden gekoppeld. Door de energiebesparing kan de investering in het warmte-uitwisselingsnetwerk in veel gevallen in anderhalf jaar worden terugverdiend.

97

98

Energie efficiency plan glasfabrieken O-I De glasfabrieken hebben een lange bestaansgeschiedenis. Waar de fabrieken vroeger zelfstandig waren zijn ze nu onderdeel van O-I, Owens-Illinois, de Amerikaanse wereldleider in glasfabricage. Grontmij kreeg van O-I opdracht het Energie Efficiency Plan op te stellen voor de fabrieken in Leerdam, Schiedam en Maastricht. O-I krijgt hiervoor een subsidie van Agentschap NL. Het Energie Efficiency Plan (EEP) wordt elke vier jaar opgesteld door alle energieintensieve bedrijven, zoals afgesproken in het MEE-convenant (meerjarenafspraak energie-efficiency ETS-ondernemingen). Dit convenant is op 2 oktober 2009 ondertekend door de brancheorganisaties van alle grote energieintensieve bedrijven die onder het CO2-emissiehandelsysteem (ETS) vallen. Agentschap NL biedt ondersteuning bij het opstellen van energie-efficiencyplannen. Daarnaast toetst zij de plannen. Ook wordt ondersteuning geboden bij de jaarlijkse monitoring en het opstellen van de routekaart. Grontmij ondersteunt zowel bij het schrijven van het EEP als technisch inhoudelijk. Zo wordt bijvoorbeeld voor de inkoopafdeling ook een life cycle analyse tool ontwikkeld om offertes van perslucht-/vacuümcompressoren te vergelijken, met name met betrekking tot de energiekosten.

99

100

Gasmengstation Botlek en meetstation Pernis Gasunie In opdracht van Gasunie voert Grontmij het gehele ontwerp voor het nieuwe gassysteem MS Botlek en de aanpassingen op het bestaande meetstation in Pernis uit. Vloeibaar aardgas (LNG) heeft de toekomst. Hiervoor bouwt Gasunie samen met Vopak een nieuwe LNG terminal op de Maasvlakte in Europoort. Vanaf deze locatie wordt aardgas uitgezonden naar het Gasunie pijleidingennetwerk. Maar voordat het geschikt is voor gebruik moet het wel aan de juiste specificaties voldoen. Zodra dit gas voldoet aan de juiste eisen, wordt dit verder gedistribueerd via het ondergrondse leidingennetwerk van Gasunie. Het ‘op specificatie brengen’ van het gas gebeurt op een nieuw mengstation van Gasunie in de Botlek. Grontmij heeft hiervoor de basic-en detailengineering geleverd.

101

102

Energiebesparing raffinaderij Koch Koch is een kleine raffinaderij temidden van de opslagtanks van Vopak Terminal Europoort en scheidt aardgascondensaat door middel van destillatie in nafta, kerosine, gasolie en een residu. In het kader van haar Energie Efficiency Plan, dat op aangeven van DCMR Milieudienst Rijnmond is opgesteld, is een energiebesparingsonderzoek uitgevoerd. Grontmij heeft, in samenwerking met Koch, besparingsmaatregelen gedefinieerd en gekwantificeerd. De maatregelen, die zowel technisch uitvoerbaar als financieel haalbaar moesten zijn, dienden gericht te zijn op een energetische besparing tegen acceptabele kosten. Randvoorwaarde daarbij was een terugverdientijd van maximaal vijf jaar. Op basis van een inventarisatie die door Grontmij is uitgevoerd, aangevuld met een tweetal brainstormsessies op locatie, is de technische en financiële haalbaarheid onderzocht van onder andere de toepassing van een WKK/gasmotor en van warmtepompen. De technisch en financieel haalbare opties worden in een vervolgstudie nader uitgewerkt en voorbereid voor implementatie.

103

104

Uitbreiding netwerk Enexis in Weiwerd Enexis heeft Grontmij opdracht gegeven voor het projectmanagement voor de uitbreiding van een 20 kV installatie in Weiwerd in Noord-Groningen. Het 220/20 kV station Weiwerd is deels eigendom van landelijk netwerkbeheerder TenneT en deels van de regionale netbeheerder Enexis; de 220 kV installatie en twee transformatoren van elk 80 MVA zijn eigendom van TenneT, de 20 kV installatie vanwaar de omgeving van Delfzijl van elektriciteit wordt voorzien is eigendom van Enexis. Vanwege uitbreiding van het chemiepark Delfzijl is er meer afname van elektriciteit. Er is een derde en vierde 220/20 kV transformator nodig. TenneT zal deze transformatoren plaatsen en zal hiervoor aan de 220 kV zijde de transformatorvelden realiseren. De 20kV zijde valt onder de verantwoordelijkheid van Enexis. Uit de capaciteitsplannen van Enexis blijkt dat in de omgeving van Delfzijl een flinke toename aan decentraal opwekvermogen wordt verwacht (windenergie). Om dat opgewekte vermogen af te voeren is uitbreiding van de 20 kV installatie noodzakelijk. Voor dit project is door Enexis een nieuwe 20 kV installatie geplaatst in een nieuwe schakelruimte aan het bestaande 20 kV schakelstation. Het project omvat bouwkundige, civiel technische, werktuigbouwkundige, elektro en automatiseringsaspecten en moet voor het eind van 2010 gerealiseerd zijn, zodat het decentraal opgewekte vermogen veilig en betrouwbaar via het elektriciteitsnetwerk gedistribueerd kan worden en de nieuwe aansluitingen op het chemiepark volop kunnen draaien.

105

106

Compressorstations Gasrotonde Gasunie Grontmij heeft in de afgelopen tweeënhalf jaar gewerkt aan de uitbreiding van het Nederlandse gastransportnet. Gasunie duidt de uitbreiding aan als de projecten Gasrotonde fase 1 en Gasrotonde fase 2. De uitbreiding van het gastransportnet omvat naast de realisatie van diverse leidingen van Groningen naar Limburg en Zeeuws-Vlaanderen ook de bouw van compressorstations en de aanpassing van diverse andere stations. Binnen dit project werkt Grontmij diverse stations uit van het gastransportnet uit tot op detailniveau. Tevens ondersteunen wij bij de uitvoering en maken wij tekeningen van de stations, zoals ze uiteindelijk worden opgeleverd. De werkzaamheden duren tot eind 2010 en hebben betrekking op ongeveer twintig gaslocaties in heel Nederland. Met de opdracht is in totaal voor beide projectfasen een bedrag van drie miljoen euro gemoeid. Binnen het project zijn de disciplines werktuigbouw, elektrotechniek&instrumentatie en bouwkunde sterk vertegenwoordigd. Ook procestechnologische en civieltechnische werkzaamheden maken onderdeel uit van de opdracht. De naam Gasrotonde verwijst naar de aansluiting op de transportnetten van Duitsland, Noorwegen, United Kingdom en België. Door goede verbindingen te maken en de aanwezigheid van gasopslagen zal meer gas via Nederland worden getransporteerd.

107

108

Colofon Grontmij Energie Herman Postma [email protected] Nico van der Schuit [email protected] Grontmij Communicatie Eva Liesting [email protected] www.grontmij.nl/energie Onze vestigingen Een overzicht van al onze vestigingen vindt u op: www.grontmij.nl/adressen

Afbeelding voorzijde Soeters van Eldonk Architects

2

109

Grontmij Energie

www.grontmij.nl