Grondslagen van milieu-aansprakelijkheid E.H. Hülst
Gouda Quint bv (S. Gouda Quint - D. Brouwer en Zoon)
Arnhem 1993
Inhoudsopgave Afkortingen
xv
Hoofdstuk 1 Inleiding
1
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
1 1 3 5
Inleiding Het milieu wordt een individueel belang Milieurecht en milieuwetten Milieurecht in het civiele recht Begripsomschrijving milieuschade, milieu-aantasting, milieuaansprakelijkheid en milieugelaedeerde 1.6 Bestaat er behoefte aan aparte milieu-aansprakelijkheid? 1.6.1 Civiele aansprakelijkheid voor milieuschade gebaseerd op art 1401/6:162 BW 1.6.2 Art 1401/6:162 BW is niet toegesneden op de schending van civiele belangen door milieuschade 1.1.6.3 De NBW-regeling 'gevaarlijke Stoffen' bestrijkt niet alle milieu-aansprakelijkheid 1.1.6.4 Doel van een speciale civiele milieu-aansprakelijkheid 1.1.6.5 De verhouding hissen de aansprakelijkheid voor gevaarlijke Stoffen en milieu-aansprakelijkheid 1.7 Heeft een aparte regeling voor de milieu-aansprakelijkheid zin? 1.8 Schema
18 19 19
Hoofdstuk 2 Schuld, risico en gevaarzetting: A. Theorie
21
2.1 2.2
21
Probleemstelling en opbouw van dit hoofdstuk Kader van het onderzoek naar de betekenis achter de criteria voor buitencontractuele aansprakelijkheid in het Nederlandse recht 2.3 Dient de toets van zorgvuldigheid de billijke afweging van belangen? 2.4 Het systeem van civiele aansprakelijkheid als keuze 2.4.1 Art 6:162, lid 3 is de neerslag van een bestaande rechtspraktijk; geen nieuwe grondslag 2.4.2 Art 6:173 aansprakelijkeid voor gebrekkige zaken: nutteloze bepaling 2.5 Grondslagen van de civiele aansprakelijkheid: schulden risicotheorieen 2.5.1 Inleiding 2.5.2 Schuld of risico? 2.5.2.1 Verkeersaansprakelijkheid op basis van art 1401/6:162 2.5.3 Belang van de rechtsgrondslag - schuld of risico - voor de milieu-aansprakelijkheid 2.6 Schuld als rechtsgrondslag en het ontstaan van de zorgvuldigheidsnorm 2.6.1 Kritische kanttekeningen bij de rechtszekerheid 2.6.2 Schuld en boete, de peine privee 2.7 Een alternatief: handhaving van het maatschappelijk evenwicht 2.8 Risico als rechtsgrondslag 2.9 Grondslagendiscussie en schade
10 11 13 17 17
22 28 32 36 39 40 40 41 46 48 49 65 67 70 72 77
vu
2.10 2.10.1
Grondslagendiscussie bij causaliteit en relativiteit Art 6:163 NBW: het relativiteitsvereiste: alleen belangen waarvan bescherming beoogd is worden door art 6.162 beschermd; zelfstandige betekenis? 2.10.1.1 Nut en betekenis van het relativiteitsvereiste in de doctrine 2.10.1.2 Rechtspraak inzake het relativiteitsvereiste 2.10.2 Conclusie met betrekking tot het relativiteitsvereiste 2.11 De ontwikkeling van aansprakelijkheidstheorieen uit de als causaliteitsleer bedoelde adequatietheorie 2.11.1 Dissertatie Van Schellen 2.11.2 De grondslagendiscussie in het leerstuk van de causaliteit 2.11.3 De ontwikkeling van de adequatietheorie tot aansprakelijkheidsleer 2.11.4 Schölten en Bruins: gevaarzetting als objectieve adequate oorzaak 2.11.5 Zevenbergen, Meijers, Wolfsbergen en RJ Polak: 'adequaat' betekent Vaarschijnlijk', maar wat is 'waarschijnlijk'? 2.12 Alternatieven voor de aloude dogma's van civiele aansprakelijkheid 2.12.1 TNR: een algemene aansprakelijkheidsleer van causale oorsprong 2.12.2 De TNR nader besproken 2.12.3 Köster: billijkheid expliciet als factor erkennen 2.12.4 Andere pleitbezorgers van het systeem van toerekening naar redelijkheid:Bloembergen Van Schellen, Brunner en Van Dünne 2.13 De gevaarzettingstheorie nader beschouwd: gevaarzetting of risicosfeer
80 82 84 92 95 98 98 101 103 106 114 117 118 120 121 124 129
Hoofdstuk 2 Schuld, risico en gevaarzetting: B. Rechtspraak
135
2.14 2.15
135
2.16 2.16.1 2.16.2 2.16.3 2.16.4 2.16.5 2.16.5.1 2.16.5.2 2.16.5.3 2.16.5.4 2.16.5.5 2.16.5.6 2.16.6 2.17
viii
Gevaarzetting in de rechtspraak Argumentatie van verdedigers van gevaarzettingsaansprakelijkheid. Schema van onderzoek Anticipatieplicht: realiteit of fictie, onzorgvuldig gedrag of risicosfeer Het Kelderluik-dSKsX: criteria ter beoordeling van de anticipatieplicht Anticipatieplicht in de rechtspraak Criteria ter beoordeling van het karakter van de rechtspraak Gevaarzettingsrechtspraak in de literatuur Produktenaansprakelijkheid en 'bijkomende omstandigheden' De arresten Acyteleencylinder en Moffenkit: de betekenis van "bijkomende omstandigheden' Interne communicatiestoornis geen overmacht Risicosfeer in enkele uitspraken van de lagere rechter: een wisselend beeld % Het Jumho-arrest, strenge anticipatieplicht en omkering van bewijslast: de facto risico-aansprakelijkheid? Een voorlopige conclusie met betrekking tot het karakter van produktenaansprakelijkheid Het Halcion-ancst en de Wet Produktenaansprakelijkheid: op weg naar een risicoregime Conclusie en eigen mening betreffende het karakter van produktenaansprakelijkheid onder art 1401 oud-BW Gevaarzettingsrechtspraak buiten het gebied van de produktenaansprakelijkheid
136 138 139 140 144 148 149 150 158 162 164 167 170 176 177
2.17.1 2.17.2 2.17.2.1 2.17.3 2.17.3.1 2.17.3.2 2.17.3.3 2.17.3.4 2.17.4 2.17.5 2.17.6 2.18 2.18.1 2.18.2 2.18.2.1 2.18.3 2.18.3.1 2.18.4 2.18.4.1 2.18.5 2.19 2.19.1 2.20 2.20.1 2.20.2 2.20.3 2.20.4 2.20.5 2.20.6 2.20.7 2.20.8 2.20.9
Anticipatieplicht en hinder Betekent gevaarzetting eo ipso aansprakelijkheid? Het Veenbroei-anest: risico-aansprakelijkheid? Toerekening als bepaling van de grenzen van aansprakelijkheid: bepaald door risicosfeer of door schuld? Het Waterwingebied-anest: toerekening naar redelijkheid krijgt vaste basis; tevens wijziging karakter aansprakelijkheid? De TNR vervangt de AQT als toerekeningsleer Toerekening van gevolgen in de rechtspraak: het relativiteitsvereiste gerelativeerd door de rechter Predispositie-arresten: toerekening van onvoorzienbare gevolgen Beschouwingen en conclusie 1: de criteria van het Kelderluikarrest dienen ter bepaling van de zorgvuldigheidsnorm Beschouwingen en conclusie 2: voorzienbaarheid in geen enkel opzicht een noodzakelijke voorwaarde voor toerekening aan de aansprakelijke persoon Slotconclusie: gevaarzetting leidt niet eo ipso tot aansprakelijkheid, wel tot een vorm van pseudo-risico-aansprakelijkheid Inleiding milieu-aansprakelijkheid Vergunning en aansprakelijkheid De stand van wetenschap en techniek: 'State of the art' en 'State of the industry' Het verweer van de stand van wetenschap en techniek ("state of the art1) is een verweermiddel in de sfeer van zorgvuldigheid Omkering van bewijslast: is dit gelijk aan risico-aansprakelijkheid? Aansprakelijkheid voor bodemvervuiling Beschouwingen met betrekking tot milieu-aansprakelijkheid HR 24 april 1992 Van Wijngaarden-Staat en Staat-Akzo Resins slechts beperkte gelding; het Waterwingebied-anest behoudt zijn betekenis Conclusie: kiezen voor risico-aansprakelijkheid Wettelijke risico-aansprakelijkheid Werkgeversaansprakelijkheid Pogingen tot een absoluut en zelfstandig begrip gevaar Eigen energie, gevaar en gebrek zijn feitelijke begrippen De arresten Stierkalf, Besmette zeug en Dansende koe: de Hoge Raad omschrijft risico-aansprakelijkheid en geeft een criterium voor toepassing Aansprakelijkheid ontstaan door een gebrekkig produkt Aansprakelijkheid ontstaan door een gevaarlijke stof Produktenaansprakelijkheid: 'gebrek' een feitelijk begrip Aansprakelijkheid voor gevaarlijke Stoffen: 'gevaarlijk' een feitelijk begrip Conclusie met betrekking tot de begrippen 'eigen energie', 'gebrekkig' en 'gevaarlijk' Tenzij'-clausule: toepassing wettelijke risicoaansprakelijkheid; bewijslast bij eiser Conclusie met betrekking tot wettelijke risicoaansprakelijkheid in Nederland
186 189 198 200 203 209 216 217 222 226 228 229 230 234 236 244 248 257 263 267 271 271 273 276 277 281 281 282 283 283 284 287
ix
Hoofdstuk 3 Gefährdungshaftung en Umwelthaftungsgesetz
289
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.9.1 3.10 3.10.1 3.10.2 3.10.3 3.10.4 3.10.5
289 290 291 292 293 293 294 294 294 297 298 299 299 300 301
3.10.6 3.10.7 3.10.7.1 3.10.7.2 3.10.8 3.11 3.11.1 3.11.2 3.11.3 3.11.4 3.11.5 3.11.6 3.12 3.12.1 3.12.2 3.13 3.13.1 3.13.2 3.13.2.1 3.13.2.2 3.13.3 3.13.4 3.13.5 3.14 3.14.1 3.14.2 3.14.3 3.15 3.15.1 3.16
Inleiding 'Begründung' (MvT) bij de UmweltHG Gefährdungshaftung 'Normalbetrieb', 'Betriebspflichten' en 'geeignet' "Wesentliche schade' en 'Ortsüblichkeit1 en par. 906 BGB Ontwikkelingsrisico (State of the Art) Smartegeld en positie milieuverenigingen Verzekeringsplicht Kenmerken van de UmweltHG Belangrijkste aspecten Aansprakelijkheid ex § 823 BGB en UmweltHG Tatbestand' en "Verletzung eines Rechtes' "Verschulden' 'Rechtswidrigkeit' 'Kausalität' en 'Zurechnung' 'Kausalzusammenhang en "adäquate" gevolgen: de vraag naar de toerekening van gevolgen aan gedaagde "Haftungsbegründende" en "haftungsausfüllende Kausalität' met betrekking tot emissie en immissie Meerdaderschap: § 830 en § 840 BGB 'Mittäter' en 'Nebentäter1 Mitverschulden' Meerdaderschapsregeling in de UmweltHG 'Schutzgesetz1 § 906 BGB, Kupolofenanest en administratief recht § 906 BGB: Simpeler bewijsvoering voor eiser Vergunning en aansprakelijkheid Bezwaren tegen de civiele werking van bestuursrecht Administratiefrecht en 'Ortsüblichkeit' TA-Luft, TA-Lärm en 'Ortsüblichkeit1 Binnendringen van burenrecht in 'Deliktsrecht' niet algemeen toegejuicht UmweltHG: toepassing van het burenrecht van § 906 BGB UmweltHG: geen verdere bescherming dan § 906 BGB Milieuverenigingen 'Gefährdungshaftung' en de UmweltHG 'Gefährdungshaftung' nog geen perfect systeem De toerekening nader afgepaald Causaliteitsvermoeden: geen noviteit Causaliteitsvermoeden in het Nederlandse recht Catalogus van milieugevaarlijke installaties Civiele vrijwaring administratief recht onjuist Milieubeschermende aspecten van 'Gefährdungshafrung' Nederlandse milieuaansprakelijkheid Het Asbestlongen-arrest (HR 6 april 1990) Het NBW Conclusie vergelijking Duitse en Nederlandse milieuaansprakelijkheid Verzekeringsplicht Solvabiliteit en aansprakelijkheid Informatierecht
302 308 309 309 309 310 310 311 312 313 314 314 316 316 316 317 318 318 321 321 322 323 323 324 324 326 326 327 328 329 330
3.16.1 3.16.2 3.17
Informatierecht in Nederland Conclusie ten aanzien van het informatierecht Conclusies over de UmweltHG
331 331 331
Hoofdstuk 4 La responsabilite objective
335
4.1 4.1.1
335
4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.3 4.4 4.5 4.6 4.6.1 4.6.2 4.6.3 4.6.3.1 4.6.4 4.6.5 4.6.6 4.6.7 4.6.7.1 4.6.7.2 4.6.8 4.7 4.8 4.8.1 4.9 4.9.1 4.9.2 4.9.3 4.9.3.1 4.9.3.2 4.9.3.3 4.9.4 4.9.5 4.9.5.1 4.9.6 4.9.7 4.9.7.1
Milieu-aansprakelijkheid in Frankrijk Bijzondere Franse aansprakelijkheidswetten met betrekking tot milieu-aantasting Troubles de voisinage en milieu-aansprakelijkheid Drie vormen van buitencontractuele aansprakelijkheid Art 1382 CC: een zorgvuldigheidsnorm Art 1384, le al een garantienorm 'Abus de droif en 'troubles de voisinage': aansprakelijkheid voor de gevolgen van misbruik van recht Gebied van onderzoek Onderzoeksagenda Franse rechters betrokken bij civielrechtelijke rechtspraak De grondslag van aansprakelijkheid van art 1384, le al CC Inleiding Universalisme, individualisme en moralisme Viney en Dejean de la Batie: Ontwikkelingen in de civiele aansprakelijkheid: industrialisatie.de opkomst van de aansprakelijkheidsverzekering en de 'socialisering' van de schade Aansprakelijkheidsverzekering en 'faute' Starck: Theorie de garantie Andre Tunc: op zoek naar een fatsoenlijke oplossing (bij letselschade door verkeersongevallen) La theorie du risque cree: enige Franse opinies De grondslag van de aansprakelijkheid ex art 1384, le al CC Esmein en G. Ripert: art 1384, le al is een gewone aansprakelijkheid wegens onzorgvuldig gedrag Chabas: art 1384, le al geen 'presomption du faute' Conclusie grondslag aansprakelijkheid art 1384, le al Inleiding: 'II n'y a pas de responsabilite sans causalite' Wat is causaliteit: Franse doctrine De causaliteit met betrekking tot de aansprakelijkheid in de Code civil Het causaal verband tussen feit en schade: 'onmiddellijk en direct' en 'zeker' Alternatieven voor het begrip causaliteit De equivalentietheorie (conditio sine qua non) Non-equivalentietheorieen Causa proxima-leer Leer van de daadwerkelijke of directe oorzaak ("cause efficiente') De leer van de adequate oorzaak ("cause adequate") De doctrine over de schadeoorzaak Art 1151 CC: 'immediate et direct' Begrippenkader bij 'suite immediate et directe' Het begrip 'suite immddiate et directe' in de doctrine 'Suite immediate et directe': betekenis Rechtspraak inzake 'suite immediate et directe'
336 337 339 339 340 342 342 344 345 346 347 347 348 351 353 358 359 360 362 362 363 365 367 371 372 373 373 373 374 374 375 378 378 379 384 385 XI
4.9.8 4.9.9 4.9.9.1 4.9.10 4.9.10.1 4.9.10.2 4.9.10.3 4.10 4.10.1 4.10.2 4.10.3 4.10.4 4.11 4.11.1 4.11.1.1 4.11.1.2 4.11.1.3 4.12 4.12.1 4.12.2 4.12.3 4.12.4 4.12.4.1 4.12.4.2 4.13 4.13.1 4.13.2 4.13.2.1 4.13.2.2 4.14 4.14.1 4.14.2 4.14.2.1 4.14.2.2 4.14.3 4.14.3.1 4.14.3.2 4.14.3.3 4.15 4.15.1 4.15.2 4.15.3 xii
Action civile, directe schade en directe causaliteit Equivalentietheorie en adequatietheorie het meest van belang De Verdiensten van beide theorieen Onzekerheid over het causaal verband Gevaarzetting als verlichting van de bewijslast van causaal verband Terte d'une chance' Van 'perte d'une chance' naar 'risque non justifie' Aansprakelijkheid bij schadeveroorzaking in groepsverband Collectieve aansprakelijkheid Wettelijke collectieve aansprakelijkheid Beschouwing en conclusies Conclusies bij het rechtens aannemen van een causaal verband La responsabilite du fait de choses, art 1384, le al CC, historische ontwikkeling Pogingen tot inperking van het werkingsgebied van art 1384, le al en art 1385 CC Het onderscheid wel of niet zelfstandig door de zaak veroorzaakt: verworpen in het Jand'heur-aiiest Inperking door beroep op een bijzondere wettelijke regeling: aansprakelijkheid voor instortende gebouwen Inperking door onderscheid tussen wel en niet gevaarlijke zaken Het positieve recht inzake art 1384, le al CC Acceptatie van risico's Wettelijke negatieve inbreuken op het werkingsgebied van art 1384, le al CC Wettelijke alternatieven die aan het principe van de aansprakelijkheid van art 1384, le al CC geen afbreuk doen Problemen in de aansprakelijkheid pour 'fait des choses1 'Chose' in de zin van art 1384, le al Wanneer is men 'gardien' in de zin van art 1384, le al? De oorzaak of 'fait generateur' van schade Gebrek van een zaak als criterium verworpen 'Cause generatrice' en 'röle passif ou actif de la chose' De betekenis van 'dynamisme propre et dangereux' voor het bewijs 'Choses en mouvement' De vreemde oorzaak Vormen van 'cause etrangere' Materiele vereisten van de vreemde oorzaak 'Exteriorite" Het verweer van de stand van wetenschap: visies van Franse auteurs op het karakter van dit verweer Een volledig bevrijdend verweer: een beroep op overmacht Force majeure of cas fortuit Imprevisible et irresistible 'Imprevisibilite' en 'irresistibilite': rechtspraak De diverse vormen van overmacht nader bekeken Fait de la nature Bijdrage aan de schade door anderen dan gedaagde als vorm van overmacht ("fait d'un tiers' en 'fait de la victime1) De bijdrage van het slachtoffer als overmacht
390 391 392 393 393 395 396 398 398 401 402 403 404 407 407 409 409 413 414 414 415 416 416 417 421 421 422 424 424 425 428 429 429 432 436 436 437 438 441 442 443 445
4.15.3.1 Tredisposition' van het slachtoffer 4.15.3.2 Rechtspraak inzake 'fait de la victime' en 'fait d'un tiers als overmacht 4.15.4 Verborgen gebrek en zeldzaamheid van het verschijnsel 4.15.5 Aansprakelijkheid bij een stilstaande zaak 4.15.6 Het karakter van het beroep op overmacht: conclusie 4.16 Samenloop van oorzaken 4.16.1 De samenloop van het aan de gardien toegeschreven feit met een 'fait de la nature': de affaires Houilleres en Lamoriciere 4.16.1.1 Causaliteit wel deelbaar: de arresten Lamoriciere en Houilleres 4.16.2 De gardien als mededader en de rechtsfiguur van 'Obligation in solidum' 4.16.2.1 De hoofdelijke aansprakelijkheid nader verklaard 4.16.3 Medeschuld van het slachtoffer ("fair1 en 'faute de la victime') en de deining rond Desmares 4.16.3.1 Na Desmares: de responsabilite partielle is terug 4.16.3.2 Het arrest Desmares 4.16.3.3 'Desmares est mort' 4.16.3.4 De rechtvaardiging van het Desmares -arrest 4.16.3.5 Reacties op Desmares uit de doctrine 4.16.4 Negatieve effecten van de 'alles of niets'-benadering 4.16.5 De arresten van 6 april 1987 4.16.6 De worsteling met matiging van aansprakelijkheid. Een pleidooi voor art 6:109 BW 4.16.7 Conclusie inzake het leerstuk der samenloop 4.17 Slotbeschouwing
474 475 476
Hoofdstuk 5 Verzekering en
479
5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.2 5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2 5.2.1.3 5.2.2 5.2.2.1 5.2.2.2 5.2.2.3
risico-aansprakelykheid
Risico-aansprakelijkheid voor ecologische schade en milieuschade De grondslag van risico-aansprakelijkheid; Klaassen, risico-aansprakelijkheid Spier en Sterk: vrees voor risico-aansprakelijkheid Onzorgvuldigheid is als criterium voor milieuaansprakelijkheid onhoudbaar De rechtspraak noopt vooralsnog tot een aparte wet inzake de aansprakelijkheid voor de gevolgen van milieuaantasting Verkeersaansprakelijkheid en milieu-aansprakelijkheid: naar een systeem van automatische schadevergoeding Loi Badinter: statistiek en de relatief ernstige schade bepaalde de aansprakelijkheid Financiele belangen 'Implication' Beperkte werking HR 28 febr 1992, RvdW 1992, 72 IZA-Vrerink: het belang van het slachtoffer komt op de eerste plaats De grondslag voor aansprakelijkheid in HR 28 febr. 1992 IZA-Vrerink DES-dochters, de Hoge Raad continueert IZA-Vrerink Marktaandeelaansprakelijkheid drukt alleen twijfel uit en Staat los van overwegingen van billijkheid; geen betekenis voor milieu-aansprakelijkheid
445 446 449 449 450 455 458 459 462 465 468 469 469 470 471 472 473 474
479 480 484 488 493 494 497 498 499 503 504 504 507 511 xin
5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.3 5.4 5.4.1 5.4.1.1 5.5 5.5.1 5.5.2 5.5.3 5.5.4 5.5.4.1 5.5.4.2 5.5.4.3 5.5.4.4 5.5.4.5 5.5.4.6 5.5.4.7 5.5.5 5.5.5.1 5.5.5.2 5.5.6 5.5.6.1 5.6 5.6.1 5.6.2 5.6.2.1 5.6.2.2 5.6.3 5.7
Overeenkomst tussen de verkeersaansprakelijkheid in Frankrijk en Nederland Conclusie: de betekenis van de Franse wet van 5 juli 1985 (Loi Badinter) voor milieu-aansprakelijkheid Normen verhelderen, maar geven geen garantie Aspecten van verzekeringsplicht De milieuaansprakelijkheidsverzekering De noodzaak tot een verplichte milieu-aansprakelijkheidsverzekering met brede dekking De keuze voor een verplichte en particulier georganiseerde verzekering De mogelijkheden voor een systeem van verplichte milieuverzekering Verzekeringstechnische aspecten Risico-aansprakelijkheid en verzekering; het wezen van de verzekering Ervaringen en opinies inzake de dekking van milieurisico's Bestaande Systemen van dekking van (bepaalde) gevolgen van milieuaantasting Verenigde Staten De 'olie'-fondsen CLC, CRISTAL, TOVALOP en IOPCF Het Nederlandse Fonds Luchtverontreiniging De MAS-dekking en dekking in andere polissen Frankrijk: ASSURPOL De verplichte milieuverzekering in Zweden De verplichte milieuverzekering in Duitsland Gesuggereerde modeilen Het 'ministelsel' van Smets Het gelaagde stelsel van Bocken Samenvatting en conclusie en schetsen voor een verplichte milieuverzekering Schetsen voor een systeem van verplichte milieuverzekering Suggesties voor een Wet Aansprakelijkheid voor Milieu Aantasting (WAMA) WAMA en de aansprakelijk gestelde persoon Criteria voor schade door milieuaantasting Herstel van ecologische schade Gevolgschade van ecologische schade: 'milieuschade' De verplichte aansprakelijkheidsverzekering Het voorstel van de WAMA
Samenvatting Sommaire Summary Zusammenfassung Geraadpleegde literatuur Jurisprudentieregister Personenregister Trefwoordenregister Curriculum vitae
xiv
512 515 516 518 521 522 524 526 527 528 530 535 535 538 540 541 543 544 548 550 550 552 554 556 557 557 559 559 562 563 564 565 569 573 577 581 593 601 603
