Grondig Ontwerpen
TIPBOEK (HER)GEBRUIK VAN GROND EN BAGGER IN RUIMTELIJKE PLANNEN.
Grondig Ontwerpen Tipboek (her)gebruik van grond en bagger in ruimtelijke plannen
2
3
Voorwoord Hergebruik van grond en baggerspecie als alternatief voor primaire oppervlaktedelfstoffen zoals zand en grind, is een onderwerp dat ruime aandacht verdient. Niet alleen vanuit de invalshoek milieu en duurzaamheid, maar ook vanuit de ruimtelijke ordening. De provincie Groningen heeft in 2002 de nota ‘van Last naar Lust’ vastgesteld. Hierin wordt een duidelijke keuze gemaakt om zuinig en duurzaam om te gaan met primaire bouwgrondstoffen en waar mogelijk grondstromen die kunnen worden hergebruikt in te zetten. Door zuinig om te gaan met primaire oppervlaktedelfstoffen en meer te werken met hergebruik van grondstromen bieden we komende generaties keuzes en kansen voor de toekomst. Bovendien ontstaan er kansen om bestaande baggerdepots, die vaak als aantasting van het landschap worden ervaren, te verwijderen. Vandaar dat de provincie aan het stedenbouwkundige bureau BügelHajema en Royal Haskoning de opdracht heeft verleend om de kansen en de mogelijkheden van hergebruik van bouwgrondstromen onder de aandacht te brengen van ruimtelijke ordenaars en ontwerpers binnen de provincie en gemeenten. Op grond van de vele gesprekken en interviews die gehouden zijn in het kader van dit onderzoek komt onder andere dit tipboek voort. In dit boekje vindt u tien tips over hoe grondstromen (beter) te integreren zijn in het ruimtelijk ontwerptraject.
voorwoord
4
Ik hoop dat u zich uitgedaagd voelt om met het boekwerkje in de hand aan de slag te gaan. Graag horen we na verloop van tijd uw ervaringen. Ervaringen uit de eerste hand op basis waarvan we wellicht weer een vervolgstap kunnen maken in het werken met her te gebruiken grond. Marc Calon, Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening, Volkshuisvesting en Financiën.
voorwoord
5
U bent betrokken bij ruimtelijke plannen en projecten in de provincie Groningen als projectleider als stedenbouwkundige als landschapsarchitect of als plantoetser U houdt zich niet of nauwelijks bezig met (her)gebruik van grond en bagger omdat het voer is voor milieuspecialisten het pas een vraagstuk wordt voor de uitvoering of planvorming al complex genoeg is zonder rekening te houden met deze grondstromen Dan is dit tipboek voor u bedoeld! Minder ‘vers’ zand erin door minder grond eruit en door hergebruik van grond en bagger. Dat is in het kort wat de provincie wil bereiken met dit tipboek. Vroegtijdig rekening houden met deze grondstromen in de ruimtelijke planvorming levert u op de volgende manieren winst op: het draagt bij aan een duurzame, verantwoorde omgang met grond en bagger het plan wordt er functioneler en creatiever door het levert geld op het leidt tot minder ‘gesleep met grond’
6
Dit boekje geeft 10 waardevolle tips om zo optimaal mogelijk rekening te houden met grond en bagger in de ruimtelijke planvorming. Tip 1 Tip 2 Tip 3 Tip 4 Tip 5 Tip 6 Tip 7 Tip 8 Tip 9 Tip 10
Een goed begin is het halve werk Neem hergebruik van grond mee als een ontwerpfactor Ga winstgevend om met grond door hergebruik Milieuhygiënisch is veel mogelijk Civieltechnisch is veel mogelijk Gebruik grond afkomstig van andere locaties Maak kosten en milieurisico’s voor varianten inzichtelijk Communicatie met de omgeving is belangrijk Communicatie met bestuurders is belangrijk Tracht niet zelf opnieuw het wiel uit te vinden
Veel plezier bij het lezen van dit boekje!
7
Visies van ruimtelijke planners en ontwerpers: “Regels over grondstromen beperken de creativiteit van de ontwerper” “Het probleem met milieu is dat het niet afgewogen kan worden” “Grondstromen vormen een interessant ontwerpgegeven” “Grondstromen als ordenend principe in de ruimtelijke ordening is niet wenselijk” “De term baggerspecie of licht vervuilde grond is ongelukkig. Het brengt verkeerde associaties met zich mee” “Het gebruik van extra grond in de vorm van heuvels dient te passen bij de identiteit van de omgeving” “Bouwen op bagger leidt tot een waardedaling van de woningen” Visies van milieudeskundigen: “De maatschappelijke gevolgen van nieuwe zandwinningen en bergen bagger in het landschap zijn onderbelicht” “Bouwen en wonen op verontreinigde grond is gangbare praktijk” “Risico’s van hergebruik van grond en bagger zijn verwaarloosbaar” “Licht verontreinigde grond is geen afvalstof maar een bouwstof” “Vroegtijdig rekening houden met grondstromen levert substantieel financieel voordeel op”
visies
8
Samen werken aan oplossingen Het maatschappelijk belang van zuinig omgaan met primaire grondstoffen (zand, grind, klei) en hergebruik van vrijkomende grond en bagger is groot. Zuinig gebruik en hergebruik draagt bij aan minder verse zandwinningen en minder “bergen bagger” in het landschap. Zandwinningen vormen een grote landschappelijke ingreep met veelal de nodige maatschappelijke reacties. Bovendien is zand een relatief eindige grondstof. Daarnaast komt er jaarlijks ongeveer een miljoen m3 zoete baggerspecie vrij binnen de provincie Groningen. Een groot deel van deze bagger verdwijnt in depots die steeds meer het landschapsbeeld gaan bepalen. In de planvormende fase kunt u vorm geven aan zuinig gebruik en hergebruik van grondstoffen. Als projectleider kunt u de randvoorwaarden aangeven door vroegtijdige communicatie en samenwerking tussen de ontwerper en de milieudeskundigen te initiëren. Door uitwisseling van kennis en inzicht in elkaar’s werkwijze ontstaat een goede basis voor duurzaam omgaan met grondstoffen in de praktijk. Het vraagt ook om duidelijke informatieverschaffing en communicatie met de betrokken burgers en bestuurders over milieurisico’s en kosten. Als projectleider kunt u deze informatie tijdig verschaffen aan alle betrokkenen. Als projectleider schept u de randvoorwaarden voor duurzaam grondgebruik binnen uw provincie. Uw (ook onbewuste) handelen geeft kansen of blokkeert deze. Het primaire doel van dit tipboek is bewustheid creëren van de gevolgen van uw handelingen tot ver in de uitvoering. Met duurzaam grondgebruik helpt u om een groeiend maatschappelijk probleem te voorkomen, dan wel tot minimale proporties terug te brengen.
samen werken aan oplossingen
9
Tip 1
Een goed begin is het halve werk
Wanneer vroeg in het planproces aandacht wordt besteed aan grondstromen, kan dit ruimtelijke, financiële maar ook gewoon praktische voordelen hebben. Ga daarom in de beginfase aan de slag met een multidisciplinair projectteam en stel doelen over het duurzaam omgaan met grondstromen in het project. In deze fase is het mogelijk om in het ontwerp rekening te houden met bijvoorbeeld: Stabiele en instabiele grondlagen: door op stabiele grondlagen de woningbouw te plannen en op instabiele lagen de groenzones, kan veel zand bespaard worden. Situering van bodemverontreinigingen: het afgraven van de verontreiniging kan voorkomen worden door rekening te houden met de bestemmingen. Werken met een gesloten grondbalans: grond uit dezelfde locatie vrijgekomen door ontgraving elders op dezelfde locatie opnieuw te gebruiken. Hergebruik van grond van elders. Grondstromen zijn één van de vele aspecten die meegenomen worden binnen de ruimtelijke planvorming. Door er in een vroeg stadium rekening mee te houden, heeft u kansen en beperkingen op tijd in beeld.
tip 1
10
Tip 2
Neem hergebruik van grond mee als een ontwerpfactor
Hergebruik van grond meenemen als ontwerpfactor geeft een extra dimensie aan een plan en zal op originele wijze bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit door bijvoorbeeld extra groenzones of meer reliëf in het ontwerp aan te brengen. Oostrand Zuidhorn In het gebied ten oosten van Zuidhorn, tussen het Van Starkenborghkanaal en de N355, zal de woonwijk De Oostrand worden ontwikkeld. Ten oosten van deze nieuwe woonwijk is ruimte gereserveerd voor een grondberging voor grond die vrijkomt bij de verruiming van het Van Starkenborghkanaal. Herstel van wierden Vanuit het belang van herstel van cultuurhistorische waarden én de baggerspecieproblematiek is het idee ontstaan om wierden van baggerspecie te maken. Op een aantal plaatsen in de provincie Groningen worden wierden hersteld met baggerspecie (bijvoorbeeld wierden Wierum en Krassum).
tip 2
Tip 3
11
Winst door hergebruik
Hergebruik van grond en bagger kan een project winstgevend(er) maken. Besparingen door hergebruik van grond of bagger zullen verschillen per project. Het vraagt een vooruitstrevende en –denkende projectleiding en uw inspanningen verdienen zich makkelijk terug. Het loont in ieder geval om samen met een bodemdeskundige en financieel-economisch terzake kundige de mogelijkheden voor besparing vroeg in het planproces te bekijken. Besparingen zijn mogelijk doordat al vrijgekomen grond goedkoper is dan nog te winnen zand. Het is een kwestie van goede logistiek om vraag en aanbod op elkaar aan te laten sluiten. Fictief voorbeeld: Een projectontwikkelaar verkoopt grond aan de gemeente voor 25 euro/m2. In ruil hiervoor mag de projectontwikkelaar woningbouw realiseren. De bovengrond is echter verontreinigd. De gemeente geeft aan dat dit eerst moet worden verwijderd. Verwijdering kost 50 euro/m2. In de onderhandelingen stelt de gemeente twee opties voor: of de projectontwikkelaar saneert en krijgt 25 euro/m2 of de gemeente laat saneren en dan mag de projectontwikkelaar bouwen, maar krijgt niets voor de grond.
tip 3
12
Alternatieve optie: Voor het bouwrijp maken moet om het gewenste maaiveldniveau te bereiken een meter grond worden opgebracht. Dit is een sanerende maatregel (leeflaagsanering), omdat het risico van de verontreiniging wordt weggenomen. Bouwrijp maken behoort tot de reguliere kosten en aldus kan werk met werk worden gemaakt. De projectontwikkelaar krijgt de grond voor de leeflaag in dit geval kosteloos, omdat het grond is die vrijkomt bij de aanleg van een naastgelegen tunnel voor een spoorwegtracé. Hij heeft zijn scope verbreed en gekeken wat in de regio speelt. Hiermee is werk met werk gemaakt. Bovendien krijgt de projectontwikkelaar 25 euro/m2 en toestemming om te bouwen.
tip 3
13
Tip 4
Milieuhygiënisch is meer mogelijk dan u denkt
Alle grond waarop we wonen is reeds ‘gebruikt’. Daarom levert hergebruik van vrijgekomen grond of bagger over het algemeen vanuit milieuhygiënisch oogpunt geen probleem op. Wanneer wel sprake is van een verontreiniging met zekere milieurisico’s, is het toepassen van een leeflaag een mogelijkheid. Een leeflaagsanering is het aanbrengen van een afdeklaag schone of licht vervuilde grond op een verontreinigde bodem. De verontreinigde bodem wordt hierdoor geïsoleerd. De opgebrachte laag grond moet worden gescheiden van de verontreinigde grond, zodat de verschillende grondlagen niet kunnen mengen. Een leeflaagsanering maakt het mogelijk om op een verontreinigde ondergrond te wonen, werken, bouwen en recreëren zonder dat er sprake is van risico’s voor de volksgezondheid, het milieu of het stedelijk woonen leefklimaat. Doordat geen verontreinigde grond hoeft te worden ontgraven en afgevoerd en vrijkomende grond van elders wordt hergebruikt, levert deze werkwijze een aanzienlijke besparing op. De afdeklaag voorkomt direct contact met de verontreinigde bodem. Kinderen kunnen erin spelen, volwassenen kunnen tuinieren en groente telen, dieren en planten kunnen er leven en nuts- en rioolleidingen kunnen worden aangelegd.
tip 4
14
Tip 5
Civieltechnisch is meer mogelijk dan u denkt
Vanuit civiel technisch oogpunt is het goed mogelijk om met andere materialen te werken dan zand. Wel is extra aandacht nodig voor de stabiliteit van de ondergrond. Risico’s zijn beheersbaar door aandacht voor laagdiktes, drainages en zetting. Na het baggeren kan het bruikbare deel van de specie worden gescheiden van het onbruikbare deel. Het bruikbare deel kan na bewerking worden toegepast voor ophoging van terreinen, in kades en dijken, geluidswallen, bij de aanleg van spoorlijnen en dergelijke zonder risico’s voor milieu of gezondheid. Hergebruik levert vaak een aanzienlijke besparing op. Technisch is het ook goed mogelijk om verontreinigingen te isoleren. Bij inbreidingslocaties kan winst worden behaald als in het ontwerp rekening wordt gehouden met de aanwezige bodemverontreiniging. Bij het Ciboga-terrein in Groningen (voormalig gasfabrieksterrein) bijvoorbeeld is bij de situering van een parkeerkelder rekening gehouden met de plaats waar de verontreiniging zich in de ondergrond bevond. Een deel van de verontreiniging is geïsoleerd door gebruik te maken van de voor de bouw van de garage benodigde stalen damwanden en de dikke garagevloer. Hierdoor is bij de realisatie enkele miljoenen euro’s bespaard.
tip 5
15
Tip 6
Gebruik grond en bagger afkomstig van andere locaties.
Zoom uit en verbreed uw scope tot buiten de te ontwikkelen locatie. In de nabije omgeving is wellicht een locatie aanwezig die ook wordt ontwikkeld waarbij aanvoer van grond nodig is of juist grond afgevoerd moet worden. Om te voorkomen dat bij het ene project grond wordt afgevoerd naar elders en bij het naburige project grond wordt aangekocht, is afstemming op regionaal niveau belangrijk. Dit geldt sowieso bij de uitvoering, maar zeker ook in de ontwerpfase. Het lijkt voor de hand liggend, maar is helaas nog lang niet de praktijk. Ga van een gesloten grondbalans naar een positieve grondbalans! Hergebruik van extra grond van elders in uw project levert een aanzienlijk financieel voordeel op. Stel het ambitieniveau direct bij de start hoger dan een gesloten grondbalans. Als het project gestart is, is deze ruimte er vaak niet meer. Ga na of hergebruik van grond die op een andere locatie in de regio over is, bruikbaar is binnen het plan. Dit levert naast een aanzienlijke kostenbesparing ook een kwalitatief hoogwaardiger en origineler ontwerp op.
tip 6
16
Tip 7
Maak kosten en milieurisico’s voor varianten inzichtelijk
Stel in een project meerdere ontwerpvarianten op waarbij wel en geen sprake is van hergebruik van grond. Denk ook aan aankoop van schone grond, de afvoer van verontreinigde grond en de kosten voor het beheer en onderhoud van uw depots. Denk projectoverstijgend op het niveau van kosten en baten. Raam samen met een bodemdeskundige de kosten die gemoeid zijn met de ontwerpvarianten. Maak daarnaast een inschatting van milieurisico’s. Het uitwerken van varianten waarbij verschillend wordt omgegaan met grond, helpt om inzicht te krijgen in verschillen in kosten en milieurisico’s. Vanuit het perspectief van ruimtelijke kwaliteit kan vervolgens de afweging gemaakt worden in hoeverre hergebruik haalbaar en wenselijk is.
tip 7
17
Tip 8
Communicatie met de omgeving is belangrijk
Bezorgdheid van burgers is groot als het gaat om verontreinigde grond. Deze bezorgdheid heeft niet alleen betrekking op risico’s voor de gezondheid, maar zeker zo belangrijk is bijvoorbeeld bezorgdheid over de gevolgen voor de waarde van een eigen huis. Belangrijk is het tijdig verstrekken van voldoende relevante informatie en open te zijn over de mogelijke risico’s. Bezorgdheid van burgers
Bezorgdheid van medische deskundigen
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
Geweld op straat Luchtverontreiniging Roken Bodemverontreiniging Kernenergie Asbest Externe veiligheid Consumptie vlees Genetisch gemanipuleerd voedsel Drinkwaterverontreiniging Lawaai in leefomgeving Elektrisch magnetische velden Bio-terrorisme Mobiele telefonie
Geweld op straat Roken Luchtverontreiniging Externe veiligheid Lawaai in leefomgeving Kernenergie Consumptie vlees Genetisch gemanipuleerd voedsel Asbest Drinkwaterverontreiniging Bio-terrorisme Elektrisch magnetische velden Bodemverontreiniging Mobiele telefonie
Vergelijking van bezorgdheid over milieusituaties tussen burgers en deskundigen. Bron: De Boer 2002
tip 8
18
“Facts are facts but perception is reality” Het uitvoeren van een belevingswaardenonderzoek is bij grote projecten een hulpmiddel om op een goede manier in de planvorming rekening te houden met de perceptie van burgers bij hergebruik. Dat kan plaatsvinden tot enkele jaren na realisering van het project.
facts
19
Tip 9
Communicatie met bestuurders is belangrijk
Om een gedegen afweging te kunnen maken van bijvoorbeeld de wenselijkheid en haalbaarheidvan een project is het van belang dat bestuurders in een vroegtijdig stadium adequaat worden geïnformeerd. Hierbij moet bijvoorbeeld inzichtelijk worden gemaakt wat mogelijke varianten kunnen zijn en welke positieve en negatieve aspecten hieraan verbonden zijn.
tip 9
Tip 10
20
Vind niet zelf opnieuw het wiel uit Zo divers als de projecten in de provincie Groningen zijn, zo divers zijn ook de mogelijkheden voor hergebruik van grond en bagger in ruimtelijke plannen en projecten. In dit tipboek hebben wij u laten zien, dat het maatschappelijke, financiële en praktische voordelen oplevert. Door hergebruik als een maatschappelijke uitdaging te zien, liggen er veel kansen om creatief en winstgevend om te gaan met grond en bagger. Het vraagt om mensen die de moed hebben grenzen te verleggen. Het vraagt vooral ook de communicatie over iets dat ver uw bed lijkt te liggen maar onlosmakelijk verbonden is met uw handelen, tot uw verantwoordelijkheid te rekenen. We hopen vooral dat u binnen uw gemeente, waterschap of provincie geïnspireerd bent geraakt door dit boek. En dat u nu zelf aan de slag wilt gaan. Spreek uw netwerk aan. Veel mensen in Groningen en in den lande zijn al op innovatieve wijze bezig met grondstromen in de planvorming. De provincie Groningen zou graag uw reactie op dit boek willen horen. En zeker ook over uw concrete projecten met toepassing van hergebruik informatie willen ontvangen. Op die manier ontstaat de zo gewenste leerervaring. U kunt over dit initiatief contact opnemen met de provincie Groningen, Afdeling Milieubeleid en Bodemsanering: tel. nr. 050-3164766 of kijk op: www.provinciegroningen.nl
tip 10
22
Colofon: Titel: Grondig ontwerpen. Tipboek (her)gebruik van grond en bagger in ruimtelijke plannen Opgesteld door: Provincie Groningen Fotografie: Bob Verbruggen, ‘s-Hertogenbosch
colofon
