3 L E E S T E K S T
Groeit suiker aan bomen ? Eigenlijk wel, want in zowat alle planten zit een beetje suiker. Maar er zijn twee planten waar zo veel suiker in zit dat het de moeite loont om ze speciaal daarvoor te kweken: suikerriet en suikerbieten. Zij zorgen voor het overgrote deel van de suiker in de wereld. Toch bestaan er ook andere soorten suiker zoals esdoornsuiker, gierstsuiker, palmsuiker en zelfs maïssuiker. Hun naam verraadt wel waarvan die gemaakt worden. Bij suikerriet zitten de stengels van de plant vol zoet sap. Het suikerriet komt echter alleen voor in tropische streken, terwijl de suikerbiet zich goed voelt in een gematigd klimaat. Vandaar dat de meeste suiker die bij ons gemaakt wordt van de suikerbiet komt. Verwar de suikerbiet echter niet met de voederbiet. Die is heel wat zwaarder en dient enkel als voeder voor de dieren. De teelt van suikerbieten was een teelt die zeer veel werk vroeg. Na het zaaien moesten de bieten uitgedund worden zodat ze voldoende ruimte hadden om te groeien. Dit was hoofdzakelijk handenarbeid. Door de grillige vorm van de zaadjes was het immers moeilijk om de zaadjes op gelijke afstand van elkaar te zaaien. Daar heeft men nu iets op gevonden: men verwerkt de zaadjes tot pillenzaad. Deze pillenzaadjes zijn mooi rond en allemaal even groot. Daardoor kan de landbouwer nu zaaien met een precisiezaaimachine. Die zorgt er voor dat de zaadjes op de juiste afstand van elkaar en op de juiste diepte gezaaid worden. Ook zorgt men er voor dat elk pilletje slechts één kiem bevat zodat uitdunnen overbodig wordt. Ten slotte voegt men aan het pilletje chemische stoffen toe die het jonge plantje moeten beschermen tegen ziektes en insecten. Dat zaadje wordt gezaaid in het voorjaar, zodra de weersomstandigheden het toelaten. Hoe langer de plant kan groeien, hoe meer opbrengst er is. De eerste weken na het zaaien is er weinig groei te merken op de akker. In het begin is het hoofdzakelijk het worteltje dat gaat groeien. En dat wortels onder de grond groeien wist je toch wel. Heel opmerkelijk is wel dat de eerste kiemblaadjes
pas na 100 graaddagen te voorschijn komen. 100 graaddagen, wat is dat nu weer? Wel, je telt de gemiddelde dagtemperatuur van een aantal opeenvolgende dagen samen. De dag waarop je som 100 bereikt, heb je 100 graaddagen en zullen de eerste blaadjes verschijnen. Pas vanaf eind mei is er een sterke bladontwikkeling te merken. Zo sterk dat de bladeren van de suikerbiet de grond volledig bedekken. Die bladeren zijn zeer belangrijk voor de suikerbiet. Ze gaan met behulp van lucht, water en zonlicht een zoete stof produceren die opgeslagen wordt in de biet waardoor ze steeds dikker wordt. Eigenlijk maakt de plant een flinke voorraad voedsel aan om de winter door te komen. Zeg maar een wintervoorraad, zoals de eekhoorn. Suikerbieten hebben immers twee jaar nodig om te bloeien en zaadjes te krijgen. Maar de mensen vinden de suiker ook lekker en oogsten de suikerbiet reeds na één jaar. Zo doen wij dus in feite de wintervoorraad van de plant in onze koffie. Een suikerbiet heeft veel zonlicht maar ook voldoende vocht nodig. Daarom worden suikerbieten ook hoofdzakelijk gekweekt op een bodem die veel vocht kan vasthouden. Vooraleer het echter zo ver is dat de biet volop kan groeien, moet de landbouwer er voor zorgen dat de jonge bietenplantjes niet verstikt raken door andere planten (onkruid) op de akker. Vroeger gebeurde dat door met een hak of schoffel het onkruid tussen de plantjes te wieden. Later maakte men gebruik van een schoffel op de tractor, terwijl men nu meer en meer overgaat op sproeistoffen om het onkruid te verdelgen.
Heel de zomer lang en een stuk van het najaar gaat de suikerbiet door met het produceren van suiker. Pas eind september, begin oktober valt de suikerproductie stil en is het tijd om de oogst binnen te halen. De oogstperiode wordt ook wel bietencampagne genoemd. Dan kun je aan de kant van de weg grote hopen suikerbieten zien liggen, klaar om opgehaald te worden en naar de suikerfabriek te brengen. Vroeger was dat ook weer een heel karwei. De suikerfabrieken zijn immers alleen geïnteresseerd in de biet. Het loof en de koppen moeten dus eerst verwijderd worden. Het rooien, het ontbladeren en het verwijderen van de koppen gebeurde vroeger allemaal met de hand. Nu beschikt men over grote machines die het werk voor de landbouwers lichter maken. Eerst verwijdert de boer met de loofklapper de bladeren. Daarna komt de bietenrooier, die de bieten uit de grond haalt, de koppen verwijdert en de bieten reinigt. Via een transportband stort de machine de bieten in een bak of op een daarnaast rijdende wagen. Sommige van die machines kunnen zelfs tot zes rijen bieten ineens rooien. Dan worden de bieten aan de rand van de akker gestort, wachtend op de vrachtwagen van de suikerfabriek. De koppen en het loof (=de bladeren) kunnen nog dienst doen als veevoeder. In de suikerfabrieken zal men de suikerbieten nu verwerken tot de suiker die wij in de winkel vinden. En dat is heel wat meer dan het klontje dat wij in onze koffie doen. Wist je trouwens dat na de verwerking het afval terug naar de landbouwbedrijven komt, onder de vorm van veevoeder en meststof? Zo zie je maar dat er van de suikerbiet weinig verloren gaat.
3.1 Akkerbouw
3 D O E - A C T I V I T E I T E N
Groeit suiker aan bomen ? 1. Suikerbieten Breng een suikerbiet en een voederbiet mee naar de klas. Opdrachten: - Neem beide bieten in de hand. - Welke weegt het zwaarst? - Hoe voelen ze aan? - Proef van beide bieten. Hoe smaken ze? - Is de ene zoeter dan de andere? - Maak een schets van de suikerbiet en duid er de verschillende delen op aan. - Ontdoe de biet van de kop en het loof. Gaat het makkelijk? Waarom?
2. Bekijk een korreltje suiker onder een loep of microscoop. Je ziet een kristal dat op een diamant lijkt, vandaar trouwens de naam “kristalsuiker”. Opdracht: - Teken het kristal na en noteer alle kleuren die je ziet.
wist je dat …
3. Suikerbieten zaaien.
… 1 suikerbiet goed is voor 35 suikerklontjes ?
Bij het zaaien moet de boer rekening houden met de weersomstandigheden. Die zijn immers bepalend voor de groei van de plantjes. Dit kan je aantonen aan de hand van volgende proefjes. Belangrijk: - Gebruik voor al deze proefjes doorzichtige potjes, zodat je makkelijk de wortel kunt observeren. - Het zaadje wordt het best een tweetal centimeter onder het oppervlak gezaaid.
wist je dat … Ideale weersomstandigheden: Zet het potje op de vensterbank in de klas en geef het elke dag een beetje water. … voor suikerbieten Na hoeveel dagen begint de wortel te schieten ? slechts 2 kilogram Na hoeveel dagen begint het plantje te kiemen ? zaad per hectare Proef 2 De neerslaghoeveelheid heeft de boer niet altijd in de hand. nodig is ? Neem 3 potjes en zet ze op de vensterbank. Geef potje nr. 1 elke dag water, zodat de grond vochtig blijft. Geef potje nr. 2 één maal per week water. Geef potje nr. 3 geen water. Wat merk je na een tweetal weken? Proef 3 De hoeveelheid zonlicht en de temperatuur heeft de boer ook niet in de hand. Neem vier potjes. Plaats het eerste in de kast. Het tweede plaats je enkel in de voormiddag in de kast, en in de namiddag ergens in de klas. Potje nr. 3 plaats je boven de radiator, onder glas. wist je dat … Het laatste potje plaats je elke namiddag in de koelkast. Noteer elke dag voor elk potje welke veranderingen er optreden. … de akkerbouw ongeveer 2000 kg poot4. Suikergerechten bereiden in de klas : aardappelen nodig Bereiding: heeft per hectare ? Stop de koekjes in een plastic zakje. SNEEUWBALLETJES: Plet ze met een deegrol. • Ingrediënten: Meng de kruimels, kokos en bloemsuiker in een kom. • 1 eetlepel kristalsuiker Laat de boter smelten op een heel zacht vuurtje (niet bruin laten worden!!!) • 200 g boter De boter langzaam in de kom gieten. • 100 g gemalen kokosnoot Alles goed mengen met een lepel. • 100 g droge koekjes Kneed het deeg nog wat verder met de handen. • 3 eetlepels cacaopoeder Voeg wat sinaasappelsap toe als het deeg nog wat te droog is. • 100 g bloemsuiker Cacaopoeder en suiker mengen. • (sinaasappelsap) Balletjes maken van het deeg en die door de cacao rollen. Leg de balletjes op een schotel en besneeuw ze met bloemsuiker. Proef 1
Akkerbouw 3.2
3 D O E - A C T I V I T E I T E N
wist je dat … … er speciale verkeersborden bestaan die automobilisten waarschuwen voor slipgevaar tijdens het bietenseizoen?
MARSEPEIN: Ingrediënten: 250 g gemalen amandelen 250 g bloemsuiker het eiwit van 1 eitje Bereiding: De suiker, de amandelen en het eiwit goed mengen. Het geheel tot een mooie, vaste vorm kneden. Laat de marsepein een nacht in de koelkast staan. Nu kan je er allerlei figuurtjes mee kneden.
BOTERKOEKJES: Ingrediënten: 250 g bloem 125g boter 125g kristalsuiker geraspte schil van een halve citroen snuifje kaneel snuifje zout Bereiding: Maak een kruimelig deeg van de zachte boter en de bloem. Voeg suiker, ei en citroenschijf toe en kneed het deeg goed. Breng op smaak met kaneel en zout. Bestuif een grote plank met wat bloem en rol het deeg erop uit. Steek met vormpjes de koekjes uit. Bak ze op een ingevet bakblik gedurende een kwartiertje op 220°
5. Hoeveel suikerbieten zaait de boer op 1 ha? Suikerbieten worden op rijen gezaaid. De afstand tussen de rijen bedraagt 50 cm. Op die rijen staan de plantjes 15 cm van elkaar. Hoeveel zaadjes zaait de boer op een vierkante akker van 1 ha? Hou er ook rekening mee dat de eerste rij bieten op 25 cm van de rand van de akker gezaaid wordt. (ongeveer 132.000 zaadjes)
6. Knutselen met suikerbieten. Hol een suikerbiet uit (een ideaal moment om de leerlingen te laten proeven van de suikerbiet) Snij een gezichtje uit de suikerbiet. Plaats er een theelichtje in en je hebt een mooie sfeerverlichting.
7. Zelf suiker maken: Snij een biet in fijne stukjes en pers er het sap uit. Kook het sap tot alle vloeistof volledig is verdampt. Het resultaat is een bruine brij. Laat alles afkoelen en je bekomt ruwe suiker. In de fabriek wordt die ruwe suiker nog gezuiverd (geraffineerd) tot witte suiker. Maar voor jou/ons is dat te ingewikkeld. En daarbij: ruwe suiker is veel gezonder.
3.3 Akkerbouw
3 W E R K B L A D
Groeit suiker aan bomen ? 1. Kun je de delen van de suikerbietplant aanduiden op de tekening ? Teken en kleur een voederbiet
Kies uit: de wortels - de kop - het loof - de suikerbiet Hoe herken ik een voederbiet uit suikerbiet ? Een voederbiet lijkt wel wat op een suikerbiet: ze is er het neefje van. Maar als je erin zou bijten zou je meteen proeven dat suikerbieten en voederbieten verschillende dingen zijn. Voederbieten worden alleen als veevoeder gekweekt, in de herfst geoogst en opgeslagen voor de winter. De wortels zijn langwerpig en de koppen steken wat hoger uit de grond. De kleur is meestal donkerder, vaak rood, terwijl de suikerbiet wit is.
2. 100 graaddagen Na 100 graaddagen verschijnen de kiemblaadjes. Omcirkel in onderstaande tabel de dag waarop dit gebeurt. dag 1
dag 2
dag 3
dag 4
dag 5
dag 6
dag 7
dag 8
6°
9°
3°
5°
11°
12°
11°
12°
5°
9°
12°
10°
6°
8°
9°
12°
15°
11°
14°
15°
17°
16°
20°
10°
8°
13°
12°
15°
7°
8°
4°
9°
5°
6°
12°
13°
15°
12°
11°
11°
11°
10°
4°
6°
9°
18°
20°
21°
19°
16°
17°
15°
20°
21°
18°
13°
15°
12°
15°
17°
12°
11°
9°
8°
9°
10°
10°
12°
13°
13°
14°
15°
15°
14°
16°
8°
7°
6°
8°
9°
5°
4°
5°
6°
5°
3°
1°
10°
9°
10°
3. Zet nu alles eens in de juiste volgorde bietencampagne
1.
suikerfabriek
2.
precisiezaaimachine
3.
wortel begint te schieten
4.
onkruidverdelger
5.
kiemblaadjes beginnen te groeien
6.
Akkerbouw 3.4
dag 9 dag 10 dag 11 dag 12 dag 13 dag 14 dag 15
3 W E R K B L A D
4. Uit één suikerbiet haalt men gemiddeld 35 klontjes suiker Hoeveel klontjes gebruiken alle leerlingen uit de klas samen per dag ? Hoeveel bieten heb je dan nodig ?
klontjes
bieten
Hoeveel bieten heb je nodig om de ganse klas te bevoorraden ? gedurende één week:
bieten x
=
bieten
gedurende één maand:
bieten x
=
bieten
gedurende één jaar:
bieten x
=
bieten
5. Suikerbieten meten Geschat
Gemeten
Verschil
lengte suikerbiet met kop en loof lengte suikerbiet zonder kop en loof lengte kop en loof gewicht suikerbiet met kop en loof gewicht suikerbiet zonder kop en loof gewicht kop en loof
6. Hoeveel suiker eten wij per dag ? De meeste zaken die we eten bevatten suiker. Het éne product al meer dan het andere. Ben je nieuwsgierig hoeveel suiker jouw voeding bevat? Wel, probeer eens te schatten hoeveel g suiker er in 100 g van volgende voedingsproducten zit. Noteer jouw schatting op onderstaande schijf. Noot: weeg vooraf eens 100 g af van elk product. Noteer volgende producten: Vraag nu aan je leerkracht de juiste hoeveelheid suiker van elk melk - ijs - suiker - limonade - melkchocolade - jam voedingsproduct. Vul nu de tweede schijf in met de gegevens die wortelen - bananen - appels - citroenen - tamme kastanjes je gekregen hebt. Merk je veel verschillen? Bij welke producten macaroni - wit brood - speculaas was je verrast door de hoeveelheid suiker die ze bevatten? 76 - 100 g
0 - 25 g
76 - 100 g
0 - 25 g
51 - 75 g
26 - 50 g
51 - 75 g
26 - 50 g
3.5 Akkerbouw
