Gijzelaars ontsloten
t
Toegepast Onderzoek
Advies ten behoeve van de permanente implementatie van het thema ‘gijzelaars’
INHOUDSOPGAVE
Deel 1 > Achtergronden en definities 2
1.1 - Inleiding
3
1.2 - Soorten gijzelaars
4
1.3 - Preventieve gijzelaars
6
1.4 - Represaillegijzelaars
10
1.5 - Rechtspositie
12
1.6 - De verschillende kampen
14
1.7 - Aantallen en slachtoffers
Deel 2 > Implementatie 15
2.1 - De rol van de vier herinneringscentra
15
2.2 - Informatie & materiaal
16
2.3 - Relevante literatuur
Deel 3 > Concepten 17
3.1 - Wetenschappelijk onderzoek
17
3.2 - Collectie beheersysteem
17
3.3 - Website
COLOFON
20
3.4 - Oral history
© Nationaal Comité 4 en 5 mei
20
3.5 - Mobiele applicatie
21
3.6 - Tentoonstelling
Amsterdam, juni 2014
Tekst: drs. Monique Brinks Eindredactie: dr. Esther Captain Illustraties: Beeldbank WO2 – NIOD Vormgeving: Martijn Luns – www.bureauluns.nl
Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
www.4en5mei.nl
Voorwoord In 2011 heeft het Nationaal Comité 4 en 5 mei een aantal nieuwe taken overgedragen gekregen vanuit de Rijksoverheid. Eén van deze taken betreft het bevorderen van samenwerking in Nederland tussen oorlogs- en verzetsmusea en Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Nationaal Monument Kamp Vught, Nationaal Monument Kamp Amersfoort en het Indisch Herinneringscentrum. Behalve een museale en educatieve taak hebben deze vier herinneringscentra als historische locatie een speciale functie voor zowel oorlogsgetroffenen als nabestaanden. Daardoor nemen ze een bijzondere plek in. Andere taken van het Nationaal Comité 4 en 5 mei hebben betrekking op het versterken van de infrastructuur van oorlogsmusea, het (laten) uitvoeren van toegepast onderzoek en het uitvoeren van twee subsidieregelingen op het terrein van reünies en lotgenotencontacten, en educatie. In het licht van deze nieuwe taken gaat het comité ook op zoek naar onderbelichte onderwerpen op het gebied van herdenken, vieren
gestel en Haaren. Al vanaf 2009 is het comité in gesprek over het op de kaart zet-
GIJZELAARS
en herinneren. De mannen die tijdens de oorlog gevangen zaten als gijzelaar van de
ten van de geschiedenis van en het borgen van de herinnering aan de gijzelaars van
1
Duitse bezetter, zijn zo’n onderwerp. Zij zaten onder andere gevangen in Sint-Michiels-
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei wil graag het onderwerp ‘gijzelaars’ breder in beeld brengen en onderzoeken of de bestaande vier herinneringscentra, die een specifieke nationale taak hebben op het terrein van ‘herinneren’, een bijdrage kunnen leveren aan de borging. Dit is dan ook de reden geweest om Monique Brinks, voormalig directeur van het Oorlogs- en VerzetsCentrum Groningen, te vragen om het onderwerp ‘gijzelaars’ nader te onderzoeken. De opdracht was tweeledig: – In kaart brengen van de geschiedenis en reikwijdte en van het onderwerp; – Mogelijkheden voor borging van dit onderwerp bij de herinneringscentra uitwerken. Na het publiceren van dit onderzoek worden twee vervolgstappen ondernomen: – Het onderzoeksverslag wordt in 2014 aangeboden aan belanghebbenden en geïnteresseerden; – Samen met de vier herinneringscentra – en dan met name Nationaal Monument Kamp Vught en Nationaal Monument Kamp Amersfoort – wordt een digitale tentoonstelling over ‘gijzelaars’ ontwikkeld voor de portal tweedewereldoorlog.nl. De tentoonstelling wordt in 2014 opgeleverd.
ONTSLOTEN
Haaren, onder andere met de provincie Noord-Brabant.
Deel 1 > Achtergronden en definities
Het is dus niet zo gek om te stellen dat het thema ‘gijzelaars’ binnen de Nederlandse geschiedenis van de Duitse bezetting onderbelicht is. Aangezien het on-
1.1 Inleiding
derhavige onderzoek aantoont dat het om meer dan 10.000 mensen gaat, is het wel een thema dat aandacht
Wanneer je spreekt van gijzelaars tijdens de Tweede We-
verdient. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft het daar-
reldoorlog denken de meeste mensen aan Kamp Sint-
om mogelijk gemaakt om de geschiedenis van de Twee-
Michielsgestel. Dat daar niet één maar twee locaties
de Wereldoorlog-gijzelaars te onderzoeken en na te la-
voor de gijzelaars waren, is minder bekend. En dat ruim
ten gaan of deze een permanente plek binnen de vier
200 van die gijzelaars meer dan een jaar doorbrachten
nationale herinneringscentra kan krijgen.
in kamp Buchenwald (Duitsland) voordat ze in Kamp Sint-Michielsgestel terechtkwamen, weet men meestal ook niet.
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft historica en consultant Monique Brinks gevraagd uit te zoeken op welke manieren deze implementatie fysiek en/of virtueel
Deskundigen op het terrein van de Tweede Wereldoorlog
zijn beslag kan krijgen. Samen met Bastiaan Blaauw van
weten meer, maar ook hun kennis vertoont hiaten, on-
ontwerpburo Statuur heeft Brinks verschillende con-
der meer over de soorten gijzelaars, hun aantallen en
cepten bedacht en uitgewerkt die de aandacht voor de
de verschillende wegen die zij hebben afgelegd in de
geschiedenis van de gijzelaars duurzaam kunnen bor-
tijd dat zij gegijzeld waren.
gen. Daarbij zijn de nationale herinneringscentra aan-
GIJZELAARS
gemerkt als de natuurlijke dragers die deze geschiedenis een plek kunnen geven.
2 ONTSLOTEN
Kamp Beekvliet, Sint-Michielsgestel.
Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
De gijzelgevallen in de voorbeelden hierboven vallen onder de eerste categorie: mensen die preventief vastgenomen worden om een bepaald doel te bereiken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten de Duitsers ook preventieve gijzelaars waarmee de bezetter wilde voorkomen dat zij onwelgevallige activiteiten zouden ontplooien. Deze groepen zijn conform hun politieke overtuiging aangeduid, want die vormde juist de reden voor hun vastname. Zij werden met hun gijzelname tijdelijk en preventief uit de samenleving verwijderd. De tweede term, strafgijzelaars, wordt vrijwel uitsluitend in literatuur over de Tweede Wereldoorlog gebruikt. Toch kent ook de eigentijdse geschiedenis strafgijzelaars. Denk aan de gijzeling in Teheran op de Amerikaanse ambassade in 1979: hiermee wilden de gijzelnemers de Amerikaanse staat straffen voor zijn steun aan de Sjah. Twee gijzelaars in Kamp Beekvliet.
Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
Gijzelaars uit de Tweede Wereldoorlog hebben bijna niets
uit alle streken, van verschillende nationaliteiten en met
GIJZELAARS
met elkaar gemeen. Het gaat om een zeer heterogene
1.2 Soorten gijzelaars
diverse politieke overtuigingen en religieuze achter-
3
groep: mannen, vrouwen, kinderen, van alle leeftijden,
De Van Dale hanteert de volgende definitie voor het woord
gronden.
gij·ze·laar (de; m,v; meervoud: gijzelaars) gevangene die pas wordt vrijgelaten na de vervulling van bep. voorwaarden
Wel zijn er overeenkomsten in de redenen van hun gijzelname op grond waarvan ik de twee hoofdcategorieën van De Jong (1. preventieve gijzelaars en 2. straf- of re-
Een gevangene als losgeld dus, om iets te verkrijgen dat niet anders lukt dan met het nemen van – soms let-
presaillegijzelaars) wil onderverdelen in respectievelijk vijf en zes subcategorieën.
terlijk – een mensenleven. Deze definitie begrijpen wij allemaal. Bankovervallers die hun vrije aftocht garanderen met gijzelaars, kinderen die door radeloze vaders worden gegijzeld om een omgangsregeling af te dwingen of de treinkapingen in 1975 en 1977 waarmee Zuid-Molukse jongeren de Nederlandse regering wilden dwingen mee te werken aan het verkrijgen van een zelfstandige ZuidMolukse staat. Met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog is deze definitie echter te eng. Loe de Jong onderscheidde voor deze bijzondere periode twee soorten gijzelaars: preventieve gijzelaars en straf- of represaillegijzelaars.
Einde van de treinkaping bij De Punt, 1977.
Bron: ANP
ONTSLOTEN
gijzelaar:
Tenslotte is het volgende nog van belang:
In een latere fase van de bezetting, in 1940 en 1941, liet
a. onder de Tweede Wereldoorlog wordt binnen dit on-
de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië ook le-
derzoek verstaan de periode van 10 mei 1940 tot en
den van de Indische NSB arresteren. De 150 meest fa-
met 15 augustus 1945.
natieken onder hen werden na de aanval op Pearl Har-
b. Nederland strekt zich binnen dit onderzoek uit tot
bor in december 1941,waarna Nederland formeel de oor-
het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden, dus in-
log aan Japan verklaarde en aldus bij de Tweede We-
clusief zijn overzeese gebiedsdelen.
reldoorlog betrokken raakte, naar Suriname verscheept.
1.3 Preventieve gijzelaars
1.3.2. Gijzelaars met een andere dan de Nederlandse nationaliteit | In diezelfde meidagen werden in Nederland
1.3.1. NSB’ers
maar ook in Nederlands-Indië, in Suriname en op de
1.3.2. Gijzelaars met een andere dan de Nederland-
Antillen Rijksduitsers en Oostenrijkers gearresteerd, enkele duizenden in totaal. Ook zij werden door de over-
se nationaliteit 1.3.3. Notabelen
heid als staatsgevaarlijk gezien. De ‘vijfde kolonne’-ge-
1.3.4. Communisten
dachte werd herhaaldelijk met hen in verband gebracht,
1.3.5. Leden van de ARP en CNV
vaak ten onrechte. Onder de gearresteerden bevonden zich namelijk ook Duitse gevluchte Joden en andere to-
1.3.1. NSB’ers | Tussen 10 en 14 mei 1940 werden op last
taal onschuldige burgers.
lijk wel tienduizenden leden van de nationaal-socia-
In juni 1940, dus na de capitulatie van Nederland, ar-
listische NSB gearresteerd. Reden was dat men hen als
resteerden de Duitsers Fransen, Belgen en Britten die
4
‘staatsgevaarlijk’ beschouwde. Zij werden dus preventief
in Nederland woonachtig waren of hier langere tijd ver-
in arrest genomen opdat zij de Duitsers op geen en-
bleven. Zij kwamen in Kamp Schoorl terecht. Na en-
kele wijze konden helpen. De meesten van hen zaten
kele weken werden de Belgen en Fransen vrijgelaten.
twee tot vier dagen gevangen op openbare plaatsen zo-
De Britten (mannen en vrouwen) moesten naar een
als scholen en kazernes. De omstandigheden in hun
kamp voor civiel geïnterneerden in Opper-Silezië. De
geïmproveerde gevangenissen waren erg slecht: er was
mannen en vrouwen kwamen in afzonderlijke kampen.
ONTSLOTEN
GIJZELAARS
van de Nederlandse overheid vele duizenden, moge-
weinig voedsel en water en de sanitaire voorzieningen schoten in aantallen en in hygiëne ernstig tekort. Ook werden vele gijzelaars mishandeld.
Na Pearl Harbor arresteerden de Duitsers ook een groep van 120 Amerikaanse mannen. Zij kwamen terecht in Amersfoort, Vught en deels ook in hetzelfde kamp als de Britten in Opper-Silezië. 1.3.3. Notabelen | Op 4 mei 1942 arresteerden de Duitsers ongeveer 450 mannen uit heel Nederland en plaatsten hen in het Kleinseminarie Beekvliet te Sint-Michielsgestel. Op 13 juli 1942 arresteerden de Duitsers ongeveer 800 mannen uit heel Nederland en plaatsten hen in het speciaal hiervoor gevorderde Grootseminarie Haerendaal te Haaren, niet ver van Sint-Michielsgestel. Tussen ok-
Herinneringspenning NSB, internering meidagen 1940. Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
tober 1942 en januari 1943 werden zij overgeplaatst naar het Kleinseminarie Beekvliet.
Inquart, de Duitse Rijkscommissaris in Nederland en Rauter, de Höhere SS- und Polizeiführer in Nederland, dat dit de laatste keer moest zijn dat van deze groep gijzelaars mensen doodgeschoten zouden worden. De gijzelaars wisten dat echter niet, zodat ze het zwaard van Damocles nog altijd boven hen voelden hangen. Hen en masse vrijlaten vond Seyss-Inquart gezichtsverlies, zodat hij vanaf dat moment mondjesmaat gijzelaars vrijliet. In augustus 1944 waren er nog 116 van de in totaal 1250 mannen over. Zij werden op 8 september overgebracht naar Kamp Vught. Tijdens dit transport vluchtten acht van hen. De meesten kwamen kort hierna vrij, maar enkelen werden naar Kamp Amersfoort overgebracht. 1.3.4. Communisten | Eind juni 1941 arresteerden de Duitsers ruim 400 communisten. Geen belangrijke partijleden, maar hoofdzakelijk pamflet- en krantbezorgers. Zij kwamen in Kamp Schoorl terecht. Begin juli Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
1941 kwamen daar nog ruim 200 communisten bij. Dit de oorlog deel uitmaakten van het partijkader. Zij wa-
nalisten, rechters, notarissen, predikanten et cetera. De
ren echter geen lid van de illegale CPN, zoals de Duit-
5
reden voor hun arrestatie was dat zij als dreigmiddel
sers veronderstelden. Onder hen waren enkele revo-
konden worden gebruikt. Acties van het verzet (liqui-
lutionair-socialisten: oftewel leden van het illegale Marx-
daties, sabotage) konden zo worden vergolden en de
Lenin-Luxemburg-Front.
waren bijna 175 mannen en ruim 25 vrouwen die voor
angst voor zulke represailles moest nieuwe verzetsacties tegengaan. Aanvankelijk heerste een wat jolige sfeer onder de gijzelaars, die het op hun afgenomen vrijheid na helemaal niet zo slecht hadden. Op 15 augustus 1942 executeerden de Duitsers echter vier gijzelaars uit Haaren. Een vijfde gijzelaar was de dag ervoor gearresteerd, hij werd ook geëxecuteerd. Hiermee werd een communistische aanslag gewroken op een trein van de Wehrmacht vol soldaten die op verlof waren. Deze aanslag mislukte, maar de Duitse bezetter wilde toch een voorbeeld stellen. Nederland reageerde openlijk vol afschuw en afkeuring; een reactie die de Duitsers niet hadden verwacht. Bij een tweede vergelding, op 16 oktober 1942, schoten zij opnieuw vijftien gijzelaars dood: twee uit Haaren, een uit Beekvliet. De overigen waren communistische
J. Wolf, voorzitter CPN Almelo, kwam in juni 1941 als gijzelaar
gijzelaars uit Kamp Amersfoort. Doordat de algeme-
in Schoorl. Hij stierf later in een Duits kamp.
ne reactie wederom zeer afkeurend was, besloten Seyss-
©: Beeldbank WO2 - Verzetsmuseum Amsterdam
ONTSLOTEN
Beide groepen bestonden uit notabelen: hoogleraren, jour-
GIJZELAARS
Gijzelaar in Haaren.
De vrouwen werden later naar Ravensbrück overge-
Kamp Buchenwald waar zij bij de Indische gijzelaars
bracht waar zij vaak lange tijd gevangen zaten onder
werden gevoegd. Omdat zij vanaf dit moment dezelf-
slechte condities. Van de mannen kwamen ongeveer
de weg hebben afgelegd als de Indische gijzelaars (waar-
200 na korte tijd vrij.
over in de volgende paragraaf meer), voelden en noemden velen zichzelf later ook ‘Indische gijzelaar’.
De rest ging na sluiting van Kamp Schoorl vanaf augus-
Maar een formeel verschil met deze groep is dat de
tus 1941 door naar het toen net geopende Kamp Amers-
mensen van de ARP en CNV preventief werden opge-
foort. Tien communisten en twee revolutionair-socia-
pakt en de Indische gijzelaars als represaille, zoals zal
listen werden samen met drie gijzelaars uit Beekvliet
blijken uit de volgende paragraaf.
en Haaren op 16 oktober 1942 geëxecuteerd. In januari 1943 werd Kamp Amersfoort tijdelijk ontruimd. Alle gevangenen gingen toen naar Kamp Vught. In Amers-
1.4 Represaillegijzelaars
foort waren de omstandigheden al slecht, maar in Vught, dat toen net geopend was en nog lang niet af, was het
1.4.1. Indische gijzelaars
nog veel slechter. Juist die eerste weken stierven veel
1.4.2. Gijzelaars van een namenlijst
gevangenen door kou en ontbering, onder hen ook gij-
1.4.3. Gijzelaars opgepakt bij een razzia
zelaars.
1.4.4. Kortstondige gijzelaars die niet in een kamp kwamen
1.3.5. Leden van de ARP en CNV | Ook de Anti-Revolu-
1.4.5. Todeskandidaten/gevangenen
cember 1940 arresteerden zij negen vooraanstaande
1.4.1. Indische gijzelaars | Van de Indische gijzelaars kwam
6
ARP’ers en brachten hen naar Kamp Schoorl. Nog vijf
– anders dan de naam doet vermoeden – slechts een
ARP’ers legden begin 1941 dezelfde route af. Op 30 juni
aantal uit Nederlands-Indië. Hun arrestatie was het Duit-
1941 stuurden de Duitsers 90 leden van de ARP en CNV
se antwoord op het initiatief van de Nederlandse gou-
preventief naar Kamp Schoorl. Ook zij hadden (nog)
verneur-generaal in Nederlands-Indië om vanaf 10
niets verkeerds of illegaals gedaan. Eind augustus 1941
mei 1940 bijna 2.400 Duitsers te arresteren. Op 19 en
kwamen 40 van hen vrij. De rest werd overgebracht naar
20 juli 1940 arresteerden de Duitsers op hun beurt 231
ONTSLOTEN
GIJZELAARS
tionaire Partij en het Christelijk Nationaal Vakverbond
1.4.6. Sippenhäftlinge
werden door de Duitsers als gevaarlijk gezien. Eind de-
mensen die vanuit Nederlands-Indië toevallig in Nederland op verlof waren. De meesten van hen waren leerkrachten. Er waren vijftien vrouwen bij. Behalve mensen uit het onderwijs betrof het ook enkele leden van de koninklijke hofhouding. De vrouwen werden naar Ravensbrück gestuurd, de mannen naar Kamp Buchenwald. Zij genoten de status van krijgsgevangenen, hetgeen betekende dat het Rode Kruis hen voedselpakketten kon sturen. Op 7 oktober kwamen in Buchenwald nog 116 mannen, die als ‘Indische gijzelaar’ gevangen waren genomen. Zij waren niet uit Nederlands-Indië afkomstig en bekleedden allen vooraanstaande posities, onder andere in de academische wereld. Juist hun maatschappeIndische gijzelaars in Kamp Haaren. Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
lijk belang maakte hen in de ogen van de Duitsers geschikte gijzelaars.
GIJZELAARS
7 Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
De vrouwen kwamen begin november 1940 vrij, nadat de
terbork overgebracht. Eén van hen, violist Jo Juda, werd
Nederlandse autoriteiten in Nederlands-Indië ook de Duit-
vergeten. Hij en de overige gijzelaars kwamen met de
se vrouwen hadden vrijgelaten. De mannen gingen in no-
ontruiming van Kamp Vught na ruim vier jaar vrij.
vember 1941 van Kamp Buchenwald naar Kamp Haaren. Van daaruit werden zij in mei 1942 overgebracht naar Kamp
1.4.2. Gijzelaars van een namenlijst | Al sinds het begin
Beekvliet waar zij werden samengevoegd met de daar reeds
van de oorlog hielden de Duitsers lijsten bij met namen
aanwezige ‘notabelengijzelaars’. Het boterde niet zo
van anti-Duitse Nederlanders. De Sicherheitsdienst (SD)
goed met deze groep. De ‘Indische gijzelaars’ voelden zich
verzamelde gegevens over hen en zij werd hierbij ge-
wat verheven boven de rest, omdat zij al ruim een jaar lan-
holpen door betaalde tipgevers. Ook beschikte de SD
ger gegijzeld waren.
per gemeente over lijsten met de namen en adressen van de notabelen: de burgemeester, de dominee, de no-
Bovendien schepten de voedselpakketten, die de ‘Indische
taris et cetera. Soms waren dit overigens dezelfde na-
gijzelaars’ wel kregen en de overige gijzelaars niet, ver-
men als die op de lijsten met anti-Duitse mensen. Zo
deeldheid in het kamp. Op eigen verzoek lieten de 'In-
beschikten de Duitsers over een potentieel reservoir aan
dische gijzelaars' zich in juli 1943 daarom overplaatsen
gijzelaars, wanneer zich een gebeurtenis voordeed die
naar het iets verderop gelegen internaat De Ruwenberg.
gewroken moest worden. Zulke gebeurtenissen va-
Door een aantal vrijlatingen en door een aantal sterf-
rieerden van het vieren van Koninginnedag tot de li-
gevallen in Kamp Buchenwald waren toen nog ongeveer
quidatie van vooraanstaande NSB’ers. Voor elk van deze
150 gijzelaars van deze groep over. Onder hen waren
vergrijpen en alles ertussenin konden zij worden op-
ook vier Joden. Zij werden eind juli 1943 naar Kamp Wes-
gepakt.
ONTSLOTEN
Begrafenis van Jannes Luitje Keijer wiens liquidatie met Silbertannemoorden en -razzia’s werd gewroken.
Na verloop van tijd, toen de tactiek van de Duitsers dui-
slechts 1 à 2 dagen vast en kwamen daarna vrij, ook
delijker en openlijker werd, gebeurde het steeds vaker
al meldden niet alle 1400 mensen zich. Ook de stu-
dat de arrestatieteams mensen van de lijsten niet thuis
denten die in heel Nederland werden gearresteerd na
aantroffen. Uit voorzorg, omdat zij vermoedden of via
de aanslagen op Seyffardt en Reydon, twee vooraan-
het verzet wisten dat hun naam op de lijst stond, had-
staande leden van Musserts schaduwregering, vallen
den zij een onderduikadres gevonden. De gijzelaars die
grotendeels binnen deze categorie. De meesten van
wel opgepakt werden, kwamen in verschillende kam-
deze 1800 ‘plutocratenzoontjes’ zaten enkele dagen
pen terecht: Schoorl, Amersfoort, Vught en Beekvliet.
vast; een stuk of 40 van hen werden naar werkkampen
Beekvliet herbergde dus naast ‘Indische gijzelaars’ ook
in Duitsland gestuurd.
nog een tiental gijzelaars uit deze categorie. Een aparte positie nemen zij in, die door de Duitsers als vergelding werden geëxecuteerd in of bij de plaats waar
preventief gegijzelde NSB’ers uit de meidagen van 1940
zij woonden. Dit betreft de slachtoffers van de fusilla-
hier buiten beschouwing laten, dan wordt de grootste
de in Marum tijdens de April-Meistakingen van 1943
groep gijzelaars gevormd door hen die bij represaille-
en van vergeldingsacties in Zaandijk, Apeldoorn, Put-
razzia’s werden opgepakt. Bij grote stakingen zoals de
ten en Rhoon. De slachtoffers van de Silbertanne-moor-
Februaristaking van 1941 en de April-Meistakingen van
den hoorden hier niet bij. Silbertanne-moorden werden
1943 zijn zulke razzia’s geweest, maar ook na liquida-
tussen september 1943 en september 1944 gepleegd
ties, sabotageacties, brandstichtingen en na enkele mis-
als represaille na liquidaties van belangrijke NSB’ers
lukte aanslagen van het verzet.
door het verzet. Deze slachtoffers werden vaak thuis
Kenmerk van deze groep is dat de gijzelaars elkaar vaak
werden ze een klein stukje meegenomen; dan brach-
8
kenden omdat zij in dezelfde omgeving woonden als
ten de SS’ers die de moorden uitvoerden hen in de auto
waar ze werden opgepakt. Dikwijls waren de razzia-
naar een stil plekje om hen daar te vermoorden. In een
gijzelaars zelfs familie van elkaar. Dit maakte hun ver-
aantal gevallen namen zij het slachtoffer wandelend een
blijf in de verschillende kampen beter dragelijk, want
tiental meters mee en schoten hem dood. Formeel duur-
voor het overige vond dit plaats onder zeer slechte om-
de hun gijzelaarschap in die gevallen dan ook maximaal
standigheden. De gijzelaars kwamen meestal terecht
slechts enkele minuten. De Silbertanne-moordenaars
in Amersfoort en Vught en werden van hieruit naar werk-
hadden in veel gevallen zelfs opdracht om hun eigen
kampen in Duitsland gestuurd. Naar schatting 15 tot
identiteit en de reden van de moord geheim te houden
20% van hen overleed daar of na thuiskomst door de
en deden zich dan voor als vrienden uit het verzet. Soms
erbarmelijke leef- en werkcondities in de kampen.
ook schoten zij het beoogde slachtoffer bij de deur al
ONTSLOTEN
GIJZELAARS
1.4.3. Gijzelaars opgepakt bij een razzia | Wanneer we de
gearresteerd. De reden kenden zij lang niet altijd. Soms
dood. Enerzijds kan men stellen dat de slachtoffers gij1.4.4. Kortstondige gijzelaars die niet in een kamp kwa-
zelaars waren, omdat zij met hun leven moesten boe-
men | Niet alle gijzelaars kwamen in kampen terecht.
ten voor een daad van het verzet (meestal een liqui-
Er zijn grote groepen geweest die slechts enkele da-
datie). Anderzijds gebeurden deze represailles niet
gen vastzaten op een politiebureau of in de gevange-
openlijk, werden soms zelfs bewust verdoezeld. Re-
nis. In het tweede deel van de oorlog betrof dit
presailleslachtoffer waren zij zeker, maar onder het kop-
meestal notabelen, wier arrestatie weigeraars van de
je ‘gijzelaar’ reken ik de Silbertanne-slachtoffers niet.
Operation Todt moest bewegen zich toch bij de Duitsers te melden voor de verplichte graafwerkzaamhe-
1.4.5. Todeskandidaten/gevangenen | Na het opheffen van
den. In 1942 werden bij een razzia in Amsterdam luk-
de Gerichtsbarkeit, wat inhield dat zogenaamde ter-
raak ruim 500 Joden uit Amsterdam vastgezet. Zij zou-
roristen voortaan zonder vorm van proces doodge-
den naar Mauthausen worden gestuurd als hun 1400
schoten mochten worden, een maatregel die in Neder-
stadsgenoten, die naar Westerbork zouden worden ge-
land in september 1944 werd ingevoerd, gingen de Duit-
bracht, zich niet zouden melden. Uiteindelijk zaten zij
sers over op een nieuwe strategie. Wanneer zij een ac-
se niet genoeg Todeskandidaten voor handen waren, kwamen de gevangenen uit een andere stad of dorp dan de plek waar zij doodgeschoten werden. De Befehlshaber (leider) van de SD en de Sicherheitspolizei (Sipo) in Nederland, bepaalde centraal hoeveel mensen doodgeschoten moesten worden. De plaatselijke Aussenstelle, het regionale bijkantoor van de SD en Sipo waarvan in Nederland zeven bestonden, moest vervolgens zorgen dat zij dit quotum haalde. De grootste en meest bekende groep die zo werd vermoord, was die van de executies op de Woeste Hoeve die aan 263 mensen het leven kostten.
penhäftlinge', oftewel familiegevan-
GIJZELAARS
1.4.6. Sippenhäftlinge | De kleinste
genen. Dit waren gezinsleden van ge-
9
groep gijzelaars waren de 'Sip-
team bij een huiszoeking de gezochte persoon niet kon vinden, namen zij in een aantal gevallen een broer mee, maar ook wel eens vrouwen: echtgenotes, zussen en soms zelfs kinderen. Meestal meldde de gezochte persoon zich na een paar dagen bij de Duitsers. De grootste groep Sippenhäftlinge waren vrouPortretten van de zestien slachtoffers van de fusillade in Marum tijdens de April-Mei-
wen en kinderen die medio oktober
stakingen in 1943.
1943 in Kamp Vught werden opge-
Bron: Beeldbank WO2 - Verzetsmuseum Friesland
sloten. Zij waren gezinsleden van ontie van het verzet wilden vergelden, doodden zij voor-
dergedoken politiemannen. Een bezoek van Himmler
taan zogenaamde ‘Todeskandidaten’: gevangenen die
en Rauter aan het kamp in februari 1944 veranderde hun
al veroordeeld waren tot de doodstraf of die in ieder ge-
situatie: zij vonden de maatregel te ver gaan en kort
val de doodstraf zouden hebben gekregen. In tegen-
daarna kwamen de vrouwen en kinderen vrij. De
stelling tot de overige groepen waren deze mensen al
meer dan 1200 Joodse kinderen die tot juni 1943 in
gearresteerd, voordat zij de status van ‘gijzelaar’ kre-
kamp Vught hadden gezeten konden niet op deze cou-
gen. Verschillende aanslagen en liquidaties zijn zo ge-
lantie rekenen.
wroken met de executie van gevangenen. Hun lijken moesten van de Duitsers meestal 24 uur of nog langer in de openbare ruimte blijven liggen. Als ter plaat-
ONTSLOTEN
zochte personen. Als een arrestatie-
1.5 Rechtspositie
Navraag bij diverse relevante en gezaghebbende instellingen, zoals het NIOD, het Nederlands Instituut
Verschillende groepen gijzelaars werden gedurende de oor-
voor Militaire Historie en de Nederlandse Defensie Aca-
log op verschillende manieren behandeld. De ‘Indische
demie leverde in eerste instantie niets op. Prof. dr. Ter-
gijzelaars’ ontvingen Rode Kruispakketten en hoefden
ry Gill, hoogleraar oorlogsrecht aan de Universiteit van
geen arbeid te verrichten. De ‘elite’-gijzelaars kregen
Amsterdam en aan de Nederlandse Defensie Acade-
geen pakketten, hoefden niet te werken en genoten de
mie gaf duidelijkheid.
vrijheid om bezoek te ontvangen en culturele, kerkelijke en politieke bijeenkomsten te houden. De com-
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren het Haagse
munistische gijzelaars in Kamp Amersfoort moesten zwaar werk verrichten, werden mishandeld en kregen
Landoorlogreglement en de twee Geneefse Conventies van het Rode Kruis uit 1929 op het oorlogsrecht van
veel te weinig te eten. Joodse gijzelaars die naar
toepassing. Duitsland, een grote mogendheid met een
Mauthausen gestuurd werden, werkten zich daar let-
van oudsher sterk en gedisciplineerd leger, had deze
terlijk bijna allemaal dood.
regels mee helpen opstellen en hechtte er – binnen zijn eigen grenzen – aan deze regels te respecteren en over-
Toch waren zij allen gijzelaar. Is de discrepantie in hun
tredingen ervan door de eigen soldaten in de Krijgsraad
behandeling te verklaren vanuit het oorlogsrecht? En
te bestraffen. Het toenmalige oorlogsrecht kende
zijn naast het oorlogsrecht nog andere verklaringen voor
geen voorschriften omtrent civiel geïnterneerden – die
deze verschillen?
richtlijnen kwamen er pas in 1949 – maar wel over krijgs-
GIJZELAARS
10 ONTSLOTEN
De steengroeve van Kamp Mauthausen (propagandafoto).
Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
daad hadden gepleegd. Dit verklaart bijvoorbeeld waarom bij de meeste Silbertanne-acties gezocht werd naar mensen uit dezelfde beroepsgroep als het slachtoffer (al werd de waarschuwing vooraf zeker níet gegeven). Het oorlogsrecht maakt onderscheid tussen represaillegijzelaars en preventieve gijzelaars. Burgers mochten preventief worden geïnterneerd als zij een gevaar vormden voor het bewind van het oorlogsvoerende land. De preventieve ‘elite’-gijzelaars die in mei en juli 1942 waren gearresteerd, hadden min of meer dezelfde rechten als krijgsgevangenen, op het mogen ontvangen van pakketten na. Lief-
echter ruimschoots goed, zozeer
GIJZELAARS
dadigheidsinzamelingen uit de om-
zelfs dat de gijzelaars regelmatig
11
liggende dorpen maakten dit gemis
Foto: Monique Brinks
voedsel uit het kamp naar hun behoeftige gezinnen konden sturen en
gevangenen. Om het oorlogsrecht niet te schenden was
dat zij met Kerstmis 1942 een uitgebreid menu van
het voor Duitsland het veiligst om civiel geïnterneer-
meerdere gangen compleet met wijn konden serveren.
den daarom te behandelen als krijgsgevangenen. We
Pakketten waren voor hen niet nodig.
zien dit terug bij de ‘Indische gijzelaars’: hun gevangenname was een reactie op de arrestatie van – onder
Met het vorderen van de oorlog valt echter te zien dat de
andere – Duitse bemanningsleden van koopvaardij-
Duitse bezetter het oorlogsrecht, en de voorwaarden
schepen die in mei 1940 door de Nederlandse autori-
voor represailles in het bijzonder, steeds meer naar ei-
teiten in Nederlands-Indië krijgsgevangen waren ge-
gen inzicht toepaste en gaandeweg kunnen hun re-
maakt en als zodanig werden de ‘Indische gijzelaars’
presaillemaatregelen als oorlogsmisdrijven worden be-
dan ook behandeld.
schouwd. Een voorbeeld hiervan is het doden van mensen die niet in verband konden worden gebracht met
De ‘Indische gijzelaars’ waren represaille-gijzelaars: hun
de daad die bestraft werd, zoals al op 15 augustus 1942
arrestatie was een reactie op een daad van de vijand.
gebeurde met vijf gijzelaars uit Sint-Michielsgestel en
Dit soort represailles op burgers als collectieve straf was
Haaren. Deze mensen werden gedood ter vergelding
volgens het oorlogsrecht niet zonder meer verboden,
van een aanslag door een communistische verzetsgroep
maar waren wel gebonden aan bepaalde voorwaarden.
op een trein van de Wehrmacht in Rotterdam. De aan-
Zo moest aan de represaille een duidelijke waarschu-
slag mislukte overigens in zijn opzet. Een baanopzichter
wing aan de burgerbevolking vooraf gaan, de straf
raakte zwaargewond doordat de explosieven te vroeg
moest proportioneel zijn aan de daad die werd bestraft
afgingen. De trein – die vol zat met soldaten van de
en de groep mensen die gestraft werd moest uit de-
Wehrmacht die op verlof gingen – arriveerde pas na de
zelfde groep komen als degenen die de te bestraffen
explosie.
ONTSLOTEN
Geheime documenten over de CPN-actie van 1941.
Maar ook wat betreft de behandeling van krijgsgevangenen
den behandeld. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Kamp
is te zien dat de Duitsers de bestaande regels op ver-
Buchenwald was hier bijna geen onderscheid tussen
schillende wijzen interpreteerden. De ‘Indische gijze-
de behandeling van krijgsgevangenen/gijzelaars en ove-
laars’ en de 'elite'-gijzelaars hadden het relatief goed,
rige gevangenen. In Vught hadden de gijzelaars ook ui-
de communistische gijzelaars daarentegen moesten kei-
terlijke kentekens en mochten net als in Kamp Amers-
hard werken, werden mishandeld en waren sterk on-
foort hun kleding en haar behouden, maar ook hier
dervoed. Volgens het oorlogsrecht hadden de Duitsers
moesten zij hetzelfde werk doen als de overige ge-
na de oorlogsverklaring aan de Sovjet-Unie op 22 juni
vangenen en kregen zij hetzelfde voedsel.
1941 het recht om de ‘gevaarlijke’ communisten te arresteren. Met enkele grootscheepse acties sloegen zij
Samenvattend respecteerde de Duitse bezetter aanvan-
in juni en juli 1941 toe en arresteerden honderden com-
kelijk het oorlogsrecht met betrekking tot gijzelaars, die
munisten.
zij veiligheidshalve als krijgsgevangenen behandelden. Had een gijzelaar eenmaal deze status, dan bleef deze
GIJZELAARS
12
Zij behandelden hen echter niet als krijgsgevangenen maar
over het algemeen gedurende hun hele gevangenschap
als 'Untermenschen'. Een groepje Russische krijgs-
gelijk en behield de gijzelaar zijn rechten. Naarmate de
gevangenen dat in 1942 in Kamp Amersfoort verbleef,
oorlog langer duurde, de Duitse verliezen groter wer-
werd, na wekenlang te zijn mishandeld en uitgehon-
den en er steeds meer gijzelaars bij kwamen, ver-
gerd en zonder barak om in te slapen, zonder vorm van
slechterde de behandeling van nieuw gemaakte gijze-
proces doodgeschoten.
laars. Privileges die krijgsgevangenen en de Indische gijzelaars genoten werden bij nieuwelingen één voor
ONTSLOTEN
Joden en communisten vielen volgens de nationaal-so-
één afgeroomd. Bovendien vonden de nazi’s hun eigen
cialistische beginselen onder de categorie 'Unter-
nationaal-socialistische opvattingen verheven boven het
menschen' en als zodanig was het oorlogsrecht op hen
oorlogsrecht en alle andere recht, waardoor zij meen-
niet van toepassing. Er waren Duitse officieren die hier-
den gijzelaars die als 'Untermenschen' golden (Joden,
tegen in opstand kwamen, maar over het algemeen
communisten, marxisten et cetera) niet als krijgsge-
deed zich met betrekking tot gijzelaars de paradoxale
vangenen te hoeven behandelen.
situatie voor waarbij de Duitsers enerzijds hun best deden het bestaande oorlogsrecht te respecteren, terwijl zij anderzijds het oorlogsrecht met voeten traden waar
1.6 De verschillende kampen
het ging om de behandeling van met name de Joodse en communistische gijzelaars. De behandeling van deze
Gijzelaars brachten de eerste nacht of nachten van hun
mensen was zonder meer als oorlogsmisdrijf aan te
gijzelname vaak door in de buurt van de plaats waar
merken en is als zodanig aangemerkt door diverse tri-
zij waren opgepakt: op het politiebureau, in de regio-
bunalen na de oorlog.
nale gevangenissen of in een voor dit doel geïmproviseerde opvangplaats, zoals scholen of magazijnen.
Naarmate de oorlog vorderde, nam schending van het oor-
In sommige gevallen eindigde de gijzelname hier en
logsrecht in de behandeling van gijzelaars toe. De ver-
werd de gijzelaar vrijgelaten, maar meestal volgde trans-
liezen die de Duitsers na verloop van tijd leden aan het
port naar een kamp. Voor de meeste gijzelaars was dit
front leidden tot een lager moreel. Door de groei van
hun eerste transport. Vaak werden zij nog naar ande-
het verzet nam tevens de Duitse terreur toe, ook in de
re kampen overgebracht. Dit kon zijn omdat het eer-
kampen.
ste kamp - al dan niet tijdelijk - dichtging, zoals gebeurde met Schoorl en Amersfoort. Vanuit Amersfoort en Vught
Bovendien was het in Kamp Amersfoort zo dat de ge-
waren er daarnaast transporten waarmee gijzelaars naar
vangenen, eenmaal binnen de poorten, wel als ‘soort’
werkkampen in Duitsland gestuurd werden. Ook hier
herkenbaar waren middels een gekleurde driehoek,
bleef het meestal niet bij één werkkamp.
maar over het algemeen allemaal op dezelfde wijze wer-
GIJZELAARS
Bron: Beeldbank WO2 - NIOD
13
Kampen in Nederlands-Indië (onder Nederlands be-
ONTSLOTEN
Vrouwelijke, communistische gijzelaars in Kamp Schoorl, 1941.
Hieronder een overzicht van de kampen waar de gijzelaars in eerste instantie naartoe gestuurd werden
wind):
(overplaatsingen nadien zijn bekend, maar vanwege
– Kamp(-en) te Sumatra
de beperkte ruimte in dit verslag worden deze niet ver-
– Kamp(-en) te Borneo (thans Kalimantan)
meld).
– Kamp(-en) te Celebes (thans Sulawesi) – Kamp(-en) te Java
Nederlandse kampen: – Schoorl – Amersfoort – Beekvliet (Sint-Michielsgestel) – Ruwenberg (Sint-Michielsgestel) – Haaren – Vught – Westerbork Duitse kampen: – Buchenwald – Ravensbrück – Mauthausen (Oostenrijk, onderdeel van het Duitse Rijk)
Kamp in Suriname (onder Nederlands bewind): – Paramaribo
Aantallen en slachtoffers
Niet alle mensen, die als gijzelaar korte of langere tijd gevangen hebben gezeten, keerden na afloop behouden
Om iets zinnigs te kunnen zeggen over aantallen gijze-
naar huis terug. Sommigen werden korte of langere tijd
laars is het goed om te differentiëren tussen gijzelaars
na hun arrestatie doodgeschoten, anderen kwamen om
die voor de capitulatie op 14 mei 1940 gemaakt wer-
door de slechte leefomstandigheden en het zware werk
den door de Nederlandse autoriteiten (inclusief de over-
in de kampen of kort na hun thuiskomst uit die kam-
zeese gebieden) en zij die na 14 mei 1940 door de Duit-
pen. Een enkeling pleegde zelfmoord. Aangezien de af-
se bezettingsmacht werden gegijzeld. De eerste groep
zonderlijke groepen vrij goed zijn gedocumenteerd wat
van NSB’ers, Duitsers en Oostenrijkers bestond uit mi-
betreft aantallen en doden kan het totale dodental on-
nimaal 15.000 mensen. Zij werden slecht tot niet ge-
der de gijzelaars worden geschat op 1700 tot 1800.
registreerd, daarom lukt het niet hier een preciezere schatting te geven. Voor de aantallen per groep: zie het diagram.
2.475
327 125
GIJZELAARS
3.485
14
10.000
ONTSLOTEN
402 377 104 720
1.250
1.000 200 5.000
Deel 2 > Implementatie
daar als gijzelaar. Zij waren daar als Jood. Zij waren geïnterneerd, niet preventief maar met de bedoeling om hen definitief te elimineren.
2.1 De rol van de vier herinneringscentra Toch zijn er naast die paar honderd voormalige gijzelaars Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft gevraagd te on-
in Kamp Westerbork nog een paar andere lijntjes te vin-
derzoeken hoe het thema ‘gijzelaars’ permanent door
den waarmee Herinneringscentrum Kamp Westerbork
de vier nationale herinneringscentra kan worden ge-
aan het thema verbonden kan worden. Zo was Gem-
toond en geïmplementeerd. Er volgden gesprekken met
meker, kampcommandant van Westerbork, eerder vijf
de directeuren van de vier Herinneringscentra:
maanden de commandant van Kamp Beekvliet. De SS-
Jeroen van den Eijnde (Nationaal Monument Kamp
Wachkommandos die speciaal waren opgeleid om
Vught), Yvonne van Genugten (Indisch Herinnerings-
het kamp te bewaken, waren van dezelfde lichting die
centrum), Dirk Mulder (Herinneringscentrum Kamp
ook voor het bewaken van de kampen te Amersfoort,
Westerbork) en Harry Ruijs (Nationaal Monument
Sint-Michielsgestel, Haaren en Vught waren getraind.
Kamp Amersfoort). De welwillendheid dit onderwerp
Het zijn kleine verbindingen maar in een publieksuiting
aandacht te geven en hieraan – waar mogelijk – mee
als een website of tentoonstelling kunnen, deze ver-
te werken is bij alle vier de Herinneringscentra groot.
bindingen worden getoond en toegelicht. Het Indisch Herinneringscentrum te Arnhem heeft geen
deze herinneringscentra vrij duidelijk: gijzelaars zijn in
eigen collectie en slechts beperkte tentoonstellings-
beide kampen een duidelijk aanwezige groep ge-
ruimte. Toch kan ook dit Herinneringscentrum een rol
weest. Nationaal Monument Kamp Amersfoort on-
van betekenis spelen met betrekking tot het thema. Een
GIJZELAARS
derhoudt goede contacten met de nog levende voor-
deel van de ‘Indische gijzelaars' kwam uit Nederlands-
15
malig kampgevangenen en onder hen zijn enkele (te
Indië. Hun gijzeling was een reactie op de gijzeling van
identificeren gijzelaars. De groepen gijzelaars zijn
de Duitse mensen (>2000) aldaar. Zij en anderen, zo-
door het Nationaal Monument Kamp Amersfoort vrij
als leden van de Indische NSB, hebben jarenlang in Ne-
duidelijk per groep, periode in het kamp en achter-
derlands-Indië gevangen gezeten, net als andere (In-
gronden in kaart gebracht. Verder bestaan er zo’n tien
dische) Nederlanders tijdens de Japanse bezetting
tot twintig interviews met toenmalige gijzelaars, deels
(1942-1945). Het is daarom een logische stap om het
zijn dit de reeds genoemde nog levende contacten,
Indisch Herinneringscentrum bij de implementatie van
deels zijn zij overleden. Objecten heeft Nationaal Mo-
het thema te betrekken.
nument Kamp Amersfoort niet, althans: dit materiaal is slechts terug te brengen tot kampgevangenen, niet specifiek tot gijzelaars. Voor Nationaal Monument
2.2 Informatie & materiaal
Kamp Vught geldt min of meer hetzelfde: ook hier zijn contacten met nog levende ex-gijzelaars en interviews op dvd of andere dragers. Daarnaast beschikt het
De volgende organisaties en personen kunnen bij de uitwerking van de concepten worden betrokken:
Nationaal Monument Kamp Vught over nog niet eerder gepubliceerde foto’s uit Sint-Michielsgestel en over
Organisaties
veel gedocumenteerde bronnen.
– Herinneringscentrum Kamp Westerbork – Indisch Herinneringscentrum
De rol van Herinneringscentrum Kamp Westerbork is be-
– Nationaal Archief
perkt als gaat om gijzelaars. Er hebben mensen in het
– Nationaal Monument Kamp Amersfoort
kamp gezeten die eerder gijzelaar zijn geweest. Maar
– Nationaal Monument Kamp Vught
geen van de mensen die in de afgebakende oorlogs-
– Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie
periode in het kamp Westerbork hebben gezeten, was
– Stichting Gijzelaars Beekvliet en Haaren
ONTSLOTEN
Wat betreft Kamp Amersfoort en Kamp Vught is de rol van
– Stichting Gedenkplaats Haaren (www.gedenkplaats-haaren.nl) – Stichting Oktober 1944 Putten (www.oktober44.nl) – De mensen achter verschillende herdenkingssites: er bestaan verschillende sites van specifieke groepen gijzelaars, zoals http://merwedegijzelaars.nl en http:// razziabeverwijk.nl.
– Boerhave Beekman, Willem, Gedenkboek gijzelaarskamp Haaren (Den Haag 1947) – Dijk, Boyd van, Leven naast het kamp: Kamp Vught en de Vughtenaren, 1942-1944 (Houten 2013) – Dunk, H.W. von der, Wanneer wordt het verleden verleden? (Amsterdam 2003) – Folmer, Dirk Willem, Dagboek uit Kamp Amersfoort, 1942 (Zutphen 2005)
Personen – Gerard Nijssen: beeldresearcher. – Ralf Futselaar: onderzoek naar gevangenissen in Nederland onder Duits bewind. – Bettine Siertsema: Uit de diepten. Nederlandse egodo-
– Frijtag Drabbe Künzel, Geraldien von, Kamp Amersfoort (Amsterdam 2003) – Galis, P., Hel van Brabant. 8 maanden in gijzeling in het concentratiekamp te Vught (z.p.1945) – Gescher, Franciscus Maria, Het helse einde van
cumenten over de nazi concentratiekampen (Vught
Vught: Duitse methoden op Nederlandse bodem: mijn
2007).
ervaringen in den zomer van 1944 aldaar en mijn bele-
– Marieke Meeuwenoord: Mensen, macht en mentalitei-
venissen daarna (Wassenaar 1945)
ten achter prikkeldraad. Een historisch-sociologische stu-
– Harkema, Pieter Roelof, Vught (Hardinxveld 1945)
die van concentratiekamp Vught (1943-1944) (z.p. 2011).
– Hedel, A.J.M. van en M.H.J. Paijmans ed., Adam in ballingschap. Kampkranten Haaren – St. Michielsge-
GIJZELAARS
16
Materiaal Een inventarisatie op het NIOD leverde ongeveer
stel 15 augustus 1942 – 23 januari 1943 (Haaren 2001) – Hedel, A.J.M. van, H.G.N.M. van Helvert en M.H.J.
twee meter aan interessant tot zeer interessant mate-
Paijmans ed., Indische gijzelaars in Haaren en Sint-
riaal over gijzelaars op. Opvallend daarbij is dat van veel
Michielsgestel (Haaren 2004)
ONTSLOTEN
groepen, met name de gijzelaars uit Beekvliet en Haar-
– Hunsche, J.F., P.D.A. (Polizeiliches Durchgangslager
en, de communistische gijzelaars en de buitenlandse
Amersfoort), herinneringen van een gijzelaar (z.p.
gijzelaars, waarschijnlijk tot op individueel niveau
1945)
onderzoek gedaan kan worden. Het gaat hierbij om zo-
– Jansens, Saskia E.M., Geraldien G. von Frijtag Drab-
wel wat betreft de achtergronden die tot hun arresta-
be Künzel, J.C.H. Blom, Een ruwe hand in het water:
tie hebben geleid als met betrekking tot de weg naar
de gijzelaarskampen Sint-Michielsgestel en Haaren
hun vrijlating. Het materiaal schreeuwt erom om bestudeerd te worden. Het Nationaal Archief in Den Haag heeft tevens enig
(Amsterdam 1993) – Juda, Jo, Jantje Paganini, Häftling 2613, 1940-1945 (Nieuwkoop 1979)
materiaal over gijzelaars.
– Leeuwen, Max van, Kamp Amersfoort (z.p. 1945)
Nationaal Monument Kamp Amersfoort en Kamp Vught
– Linde, Johannes Frederik van der en Jeroen N.M. van
hebben verder nog veel egodocumenten, foto’s, in-
den Eijnde, Op hoog bevel van elders: kinderen en het
terviews en achtergrondinformatie. Via ooggetuigen en gemeentearchieven, zeker van die plaatsen waar grote razzia’s zijn geweest, is ongetwijfeld nog meer te vinden.
Kamp Vught 1943-1949 (Den Bosch 1995) – Reinders, Harm R., Aanslag en represaille: Bedum 22 april 1944 (Bedum 1984) – Wellenstein, E.P. ‘Mom’, Nummers die een ziel hebben. Persoonlijke ervaringen in kamp Amersfoort, een concentratiekamp in Nederland (Amsterdam 2013)
2.3 Relevante literatuur
– Wijnen, Adri, Oorlogsdagboek van Joseph Bukkens. Een dagboek uit de Tweede Wereldoorlog aangevuld
– Blom, J.C.H., De gijzelaars van St. Michielsgestel en Haaren. Het dubbele gezicht van hun geschiedenis (Amsterdam 1992)
met nieuwe gegevens uit speurtochten langs diverse plaatsen en archieven (Tilburg 2002) – Wols, R.J., Haaren in oorlogstijd (Haaren 1995)
Deel 3 > Concepten
boven de kosten voor een statische collectie kunnen pas worden begroot zodra de wensen van de deelnemende partners bekend zijn.
3.1 Wetenschappelijk onderzoek In beide gevallen wordt als software Collective Access aanbevolen. Dit is een krachtig, stabiel en goed werkend
de overzeese gebiedsdelen tienduizenden mensen kor-
CB en biedt een duurzame oplossing voor het provi-
te of langere tijd gijzelaar. Ongeveer 1.800 van hen zijn
den en harvesten van collecties met inachtneming van
als gevolg van hun gijzelaarschap overleden. Op veel
de huidige eisen en standaarden. Collective Access is
van de overlevenden heeft deze tijd een groot stempel
open source; dat wil zeggen dat iedereen het met toe-
gedrukt. Nog niet eerder is deze groep, die zo hete-
stemming van de ontwikkelaar mag gebruiken. Daar-
rogeen is qua samenstelling en achtergronden, we-
door zijn er geen kosten voor aanschaf of dure licen-
tenschappelijk onderzocht. De meeste mensen weten
ties. De data zijn uitwisselbaar met alle andere gang-
weinig tot niets van de redenen waarom mensen ge-
bare databases, zoals MaisFlexis, Adlib etc.
gijzeld werden en waar zij verbleven. Zoals geschreven
De herinneringscentra en andere belanghebbende en
in paragraaf 2 rechtvaardigt dit hiaat in kennis over de
participerende partners hebben toegang tot het CB en
Tweede Wereldoorlog een wetenschappelijke studie.
kunnen in sommige gevallen gerechtigd worden om ook
Deze studie moet breed opgezet worden door raad-
gegevens aan te passen en toe te voegen. De gegevens
pleging van archieven, literatuur, ooggetuigen, etcetera.
kunnen worden uitgewisseld en gedownload ten behoeve
Dit onderzoek vormt de basis voor alle producten die
van studie, websites en tentoonstellingen. Extra optie | De gegevens kunnen waar mogelijk worden
derhalf tot twee jaar in beslag nemen. De producten
gegeorefeerd, zodat ze op locatie door middel van een
17
2 t/m 5, die voor een breed publiek toegankelijk zijn,
mobiele applicatie toegankelijk worden.
hierna worden beschreven. Uiteindelijk vormt het ook
vragen minder tijd en zijn sneller te realiseren. Op de volgende twee bladzijden is in een relatieschema verduidelijkt welke verbanden tussen de verschillende
3.2 Collectie beheersysteem (CB)
metadata kunnen worden gelegd. Door in het CB deze koppelingen te maken, kunnen de metadata automa-
Het CB vormt het hart van de nieuw aan te leggen inte-
tisch in deze verschillende relaties worden getoond.
grale collectie ‘gijzelaars’, waarbij gegevens uit het onderzoek digitaal kunnen worden opgeslagen, geordend en gedeeld: soorten, aantallen, namen, tijden, data, kam-
3.3 Website
pen, gebeurtenissen, verplaatsingen etc. Voordat deze wordt aangelegd, moet een keuze worden gemaakt wat het karakter van deze collectie wordt:
Met het CB als uitgangspunt kan een publiekssite worden gemaakt. De website moet inzichtelijk maken wel-
a. statisch: de collectie geeft een overzicht wat er tijdens
ke soorten gijzelaars er bestonden en op welke plaat-
de research aan materiaal is gevonden met informa-
sen c.q. in welke kampen zij in verschillende tijden heb-
tie over de vindplaats. Dit overzicht is een tijdsopna-
ben gezeten. Per kamp of plaats worden de verschil-
me en wordt niet verder onderhouden. In de meege-
lende gijzelaars getoond. Door middel van accenten
leverde begroting is deze vorm begroot. b. dynamisch: de partners (lees: de beherende organisaties
kunnen individuele groepen of meerdere groepen tegelijk worden uitgelicht.1 Aanklikken van deze groepen
zoals NIOD en de herinneringscentra) blijven het CB
geeft meer achtergrondinformatie over de groep:
doorontwikkelen en ‘voeden’ met nieuwe informatie.
waarom en wanneer zij werden gegijzeld.
Dit vergroot de kwaliteit van de collectie maar vraagt tevens eigen inbreng van de partners. De meerkosten
1 Dit kan tot op individueel niveau, dus tot op de persoon.
ONTSLOTEN
de basis voor een boek. Het schrijven daarvan zal an-
GIJZELAARS
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren in Nederland en
Relatieschema met verbanden tussen de metadata.
Verplaatsing Vrijlating Sterfgeval
GEBEURTENISSEN
Executie Meldplicht
GIJZELAARS
18
gerelaateerde e objec obje ecten bij gebeur e tenisse enissen en
Gijzelaar Kampmedewerker
ONTSLOTEN
INDIVIDUEN
Bewaker Familie amilie van gevangene
OBJECTEN
van een namenlijst
NSB'ers
razzia
buitenlandse gijzelaars (mannen en vrouwen)
paar dagen, niet in kamp Brabantse gijzelaars (elite) Todeskandidaten/gevan odeskandidaten/gevangenen communistische gijzelaars Sippenhäftlinge leden van de ARP en CNV Indische gijzelaars
GROEPEN
gerelateerde rde gebeurtteniss tenissen
gerelateerde de iindivid duen d
GIJZELAARS
g gerelateerde e objecten
19
KAMPEN
ONTSLOTEN
gerelateerde ee kampen
Wanneer een bezoeker de interactieve tijdbalk aanklikt,
3.4 Oral history
begint de tijd te lopen en kan hij/zij de route volgen die de groepen gijzelaars hebben afgelegd langs ver-
Nationaal Monument Kamp Vught en Nationaal Monu-
schillende plaatsen en kampen in Nederland en in Eu-
ment Kamp Amersfoort hebben al verscheidene in-
ropa. De bezoeker kan hier op twee manieren mee in-
terviews met voormalige gijzelaars opgenomen, het-
teracteren:
zij op (gedigitaliseerde) geluidsband, hetzij op dvd. Toch
1. Door de verschillende gebeurtenissen aan te klikken
beslaan deze interviews maar een klein deel van de groe-
kan de bezoeker de collectie op objectniveau beleven.
pen gijzelaars. Van de groepen Todeskandidaten/ge-
2. Begeleid: de bezoeker klikt per groep op een ’play’ knop
vangenen zijn alle mensen geëxecuteerd. Van de ove-
en de tijd begint te lopen. Een voice-over vertelt een
rige groepen is het goed te doen om na te gaan of er
verhaal dat verrijkt wordt door objecten uit de collec-
nog mensen van in leven zijn. Bij sommige groepen zou
tie. Een film, oral history, afbeeldingen of foto’s. Zo reis
het volstaan om een à twee mensen te interviewen, bij
je als bezoeker als het ware met de groep mee.
de meer diverse en omvangrijker groepen (zoals de mensen die naar aanleiding van een razzia werden ge-
Extra opties die de website mooier en completer maken:
gijzeld) loont het om wel vijf verschillende verhalen op
– Beeldrearcher Gerard Nijssen kan foto’s en filmfrag-
te nemen. Dit getal is een schatting waarbij gelet is op
menten zoeken bij de verschillende groepen, kampen
de grootte van de specifieke groep en op de kans dat
en personen. Op deze wijze kunnen verschillende ‘dos-
daar nog interessante personen te vinden zijn voor dit
siers’ ontstaan van persoonlijke verhalen.
project.
20
– Ten behoeve van de persoonlijke dossiers kunnen frag-
waar gefilmd kan worden en de te interviewen perso-
menten uit reeds bestaande Oral History-verhalen wor-
nen daar naartoe te laten komen. Indien nodig kan hun
den uitgezocht.
vervoer worden geregeld. Op deze manier kunnen in
ONTSLOTEN
GIJZELAARS
– Het menselijke aspect kan meer accent krijgen door persoonlijke documenten en anekdotes aan de dossiers toe te voegen.
Omwille van de logistiek en de kosten is het raadzaam om over het land verspreid vijf à zes locaties te vinden
– Ten behoeve van de voice-overs is het mooi om de ver-
relatief korte tijd toch een groot aantal interviews wor-
halen te laten vertellen door voormalige gijzelaars. Daar-
den opgenomen. Na afloop moeten deze dan nog wor-
toe kunnen korte interviews worden opgenomen die de
den nabewerkt en getranscribeerd. Vervolgens kunnen
sfeer neerzetten.
de interviews worden gedeponeerd bij DANS en wor-
– Aanmaken van een forum voor nabestaanden. Veel van de nabestaanden van de gijzelaars uit de kampen Beek-
den gebruikt ten behoeve van de website en alle andere uitingen.
vliet en Haaren bekleden openbare functies, net als hun vaders en grootvaders die in de kampen zaten. Het zou interessant zijn om te zien in hoeverre zij het ‘erfgoed’
3.5 Mobiele applicatie
van hun familie vertegenwoordigen. Maar ook om met elkaar in contact te komen, fotomateriaal, brieven en
De mobiele applicatie is een begeleide fietstocht langs
om verhalen uit te wisselen, kan een forum nuttig zijn.
Vught, Haaren en Sint-Michielsgestel en deze is ongeveer 21 kilometer lang. Natuurlijk kan deze ook ge-
Per groep gijzelaars kan ten minste één overlevende wor-
wandeld worden. Het startscherm van de applicatie lijkt
den geïnterviewd om als ‘persoonlijk dossier’ meer over
op een routeplanner zoals bekend van bijvoorbeeld
de groep als geheel te vertellen. Dan gaat het in totaal
TomTom. De fietser ziet een Google Maps kaart met
om iets meer dan elf groepen, want voor de grote raz-
een route, en zijn of haar huidige locatie. Tijdens het
zia-acties (Bedum, Merwede, Putten) zou ook minstens
afleggen van de route wordt bij bepaalde plekken in het
één voormalig gijzelaar moeten worden gevonden. Voor
landschap, zogenoemde ‘hotspots’, een verhaal verteld.
de categorie Todeskandidaten/gevangenen kan wellicht
Bij iedere hotspot gaat het verhaal verder. Zo beleeft
een nabestaande of medegevangene gevonden worden.
de fietser het verhaal als een reis door de tijd en gaat
het verhaal over de plek waar de fietser zich op dat mo-
De bezoeker staat op een loopband die de projectie aan-
ment bevindt. Het verhaal kan via de tablet of
stuurt. Uiteraard moet deze zo worden gebouwd dat
smartphone verrijkt worden met afbeeldingen, foto’s,
ook gehandicapten, ouderen en kinderen er gebruik van
films, voice-overs en ander materiaal. Deze worden in
kunnen maken. De beelden vervagen. Voor je in de don-
hun context geplaatst omdat zij op hun oorspronkelijke
kere ruimte verschijnt in witte letters een datum. Je be-
plek verschijnen.
sluit door te lopen. Dan hoor je uit verschillende hoeken stemmen. Bedreigende stemmen. Je wordt opgepakt. Het lopen gaat zwaar, merk je. Je hebt meer kracht
3.6 Tentoonstelling
nodig. De loopband gaat zwaarder op het moment dat de be-
Een ruimte. Zes deuren. Voor elke deur staat op de grond
levenissen zwaarder worden. De kracht die nodig is, gaat
een paar schoenen, zes verschillende paren waaronder;
mee met het verhaal. Verschillende media – beeld, ge-
een paar grote klompen maat 45, een paar nette, leren
luid, foto’s en citaten – geven informatie over het le-
herenschoenen maat 42 en een paar kinderschoentjes.
ven van de hoofdpersoon als gijzelaar. Zijn stem be-
Naast de schoenen staan afdrukken op de grond. Ze val-
geleidt de ervaring van de bezoeker en voegt vragen toe,
len op. Ze geven licht. De voetstappen gaan onder de
die de bezoeker uitdagen zich in te leven.
deur door… Zo ontdek je spoor na spoor en je staat versteld hoeveel
ze voor een bepaalde deur maakt hij de keuze in het
verschillende soorten gijzelaars er waren en hoe moei-
spoor te treden van één van de zes verschillende groe-
lijk hun bestaan was. Je bent blij als je weer terug bent
pen gijzelaars. Per groep is een persoon gekozen, die
in het nu, in je eigen tijd. Maar dan zie je voor de laat-
het verhaal van de betreffende groep vertelt. Die per-
ste deur een paar Nikes staan, met wéér die voetstappen
GIJZELAARS
soon is idealiter iemand die bij het Oral History-project
die onder de deur verdergaan. Natuurlijk, ook nu wor-
21
is geïnterviewd. Per deur kan één persoon naar binnen.
den er nog steeds mensen gegijzeld!
Begeleiding van een kind of hulpbehoevende is uiteraard mogelijk.
De tentoonstelling kan ook buiten staan. Door middel van
Je staat in een donkere smalle ruimte. Op het moment
zonnepanelen kan deze zonder aggregaten van ener-
dat je naar binnen bent gestapt, voel je dat de vloer on-
gie worden voorzien. Sloten sluiten de ruimte ‘hufter-
der je is veranderd. Het lijkt te veren. Het spoor loopt
proof’ af. Uiteraard is dit geheel slechts een idee, dat
nog iets door, je volgt de stappen en staat in het mid-
in een schetsontwerp verder uitgewerkt moet worden.
den. Op dat moment start er een voice-over.
De bijgeleverde begroting voor dit onderdeel vormt dan
De voice-over (liefst de ooggetuige zelf) vertelt de be-
ook slechts een indicatie. Als dit ontwerp daadwerke-
zoeker in wiens spoor hij staat. De stem vertelt over de
lijk gebouwd wordt, moeten keuzes gemaakt worden
persoon: zijn leeftijd, over zijn familie, zijn beroep. Ove-
over de plaats waar het komt te staan, het aantal vier-
rigens kan die persoon ook een vrouw zijn. Dan volgt
kante meters dat beschikbaar is en of het een ver-
de vraag of de bezoeker klaar is voor de volgende stap.
plaatsbare unit moet worden of dat deze een perma-
Je ziet opnieuw voetstappen oplichten en je besluit door
nente plek krijgt.
te lopen. De vloer onder je komt in beweging. Het is een gek gevoel. Tegelijk met de beweging worden naast en voor je beelden geprojecteerd van vroeger. Je hoort geluiden om je heen. Je staat stil om de beelden te bekijken. Langzaamaan ontdek je dat jouw beweging invloed heeft op het verhaal. Het gaat mee met de tijd die jij nodig hebt om het verhaal te ontdekken, om je te verplaatsen in het spoor dat je letterlijk loopt.
ONTSLOTEN
De bezoeker kan verder naar binnen lopen. Met de keu-
Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam 020 – 718 35 00
[email protected] www.4en5mei.nl
Bloemhulde op de Apollolaan in Amsterdam, als protest tegen de 29 gijzelaars die als represaille werden vermoord na de liquidatie van een SD-er, oktober 1944. Bron: Beeldbank WO2 Verzetsmuseum Amsterdam
