Analyse ten behoeve van advies Make it in the Netherlands!

ADVIES | April 2013

Analyse ten behoeve van advies Make it in the Netherlands!

Sociaal-Economische Raad Bezuidenhoutseweg 60 Postbus 90405 2509 LK Den Haag T 070 3499 499 E [email protected] www.ser.nl © 2013, Sociaal-Economische Raad

SOCIAAL-ECONOMISCHE RAAD

ADVIES | 2013

Analyse ten behoeve van het advies ‘Make it in the Netherlands!’ Over binding van buitenlandse studenten aan Nederland

UITGEBRACHT AAN DE MINISTER VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAPPEN

APRIL 2013


Sociaal-Economische Raad De Sociaal-Economische Raad (SER) adviseert het kabinet en het parlement over de hoofdlijnen van het te voeren sociaal en economisch beleid en over belangrijke wetgeving op sociaal-economisch terrein. Daarnaast heeft de SER bestuurlijke taken met betrekking tot de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie (PBO), waaronder het toezicht op de product- en bedrijfschappen. Ook is de SER betrokken bij de uitvoering van enkele wetten. De SER is in 1950 ingesteld bij de Wet op de bedrijfsorganisatie (Wbo). Zitting in de SER hebben vertegenwoordigers van ondernemers en van werknemers, en kroonleden (onafhankelijke deskundigen). De raad is een onafhankelijk orgaan dat door het gezamenlijke Nederlandse bedrijfsleven wordt gefinancierd. De SER wordt bij de uitvoering van zijn functies bijgestaan door een aantal vaste en tijdelijke commissies. Enkele vaste commissies zijn onder bepaalde voorwaarden ook zelfstandig werkzaam. Op www.ser.nl vindt u actuele informatie over de samenstelling en de werkzaamheden van de SER en zijn commissies. Ook alle circa 1000 adviezen die sinds 1950 zijn verschenen, zijn daar op te zoeken. Adviezen van de laatste jaren zijn bovendien in gedrukte vorm verkrijgbaar. Het SERmagazine brengt maandelijks nieuws en achtergrondinformatie over de SER, de overlegeconomie en belangrijke sociaal-economische ontwikkelingen.

Inhoudsopgave 1.

Inleiding

2.

Enkele feiten en cijfers over buitenlandse studenten in Nederland 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.5.1 2.5.2

3.

Plus- en minpunten van binden van buitenlandse studenten 3.1 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.4 3.4.1 3.4.2

4.

Aantallen buitenlandse studenten Herkomst van buitenlandse studenten Studierichtingen en onderwijsinstellingen van buitenlandse studenten Redenen om naar Nederland te komen Blijven van buitenlandse studenten Wens om te blijven Feitelijk blijven

Voordelen voor de welvaart Voordelen voor het onderwijs Voordelen voor arbeidsmarkt en bedrijfsleven Versterken handelsrelaties Aanvullen tekort aan hoogopgeleiden Aanvullen tekort aan bètatechnici Enkele risico’s Met betrekking tot de arbeidsmarkt Met betrekking tot kennis

7 11 11 13 14 16 17 17 19

23 23 24 27 27 28 30 33 33 34

Aangrijpingspunten voor meer instroom en binding

37

4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.4 4.4.1 4.4.2

37 38 45 45 47 48 48 52

Cruciale thema’s (Voorbereiding op) de arbeidsmarkt Nederlandse taal, cultuur en sociaal leven Taal Nederlandse cultuur en sociaal leven Praktische zaken: huisvesting en regelingen Huisvesting Regelingen

3

4

Analyse

6

1

Inleiding Adviesaanvraag

Op 19 april 2013 heeft de raad het advies Make it in the Netherlands! Advies over binding van buitenlandse studenten aan Nederland vastgesteld1. In dat advies formuleert de SER voorstellen om buitenlandse studenten die in Nederland hoger onderwijs volgen, na afloop van hun studie (tijdelijk) te behouden voor de arbeidsmarkt. Hij brengt dat advies uit naar aanleiding van de adviesaanvraag van 4 december 2012 van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW)2. Daarin geeft het kabinet aan “de meerwaarde van internationalisering optimaal te willen benutten voor de arbeidsmarkt en voor het hoger onderwijs en onderzoek door de binding van internationaal talent aan Nederland te versterken”. Het kabinet vraagt de SER in het bijzonder in te gaan op de volgende deelvragen: ■ Welke arbeidsmarktsectoren hebben de meeste behoefte aan internationaal talent uit het hoger onderwijs? ■ Wat kunnen bedrijven, onderwijsinstellingen en overheden concreet doen om internationaal talent uit het hoger onderwijs aan Nederland te binden? Ten behoeve van het advies Make it in the Netherlands! heeft de SER Commissie Arbeidsmarkt- en Onderwijsvraagstukken de thematiek van binding van buitenlandse studenten geanalyseerd op basis van beschikbare literatuur, bilaterale gesprekken, een hoorzitting met een aantal personen/organisaties uit de regio’s Eindhoven en Amsterdam, een Kenniscafé met buitenlandse studenten en een online enquête op de website van de SER onder circa 500 buitenlandse studenten. Toelichting op de analyse

De commissie van voorbereiding heeft ter voorbereiding van het opgestelde advies een analyse gemaakt van relevante onderzoeken en daarbij de informatie betrokken die via andere wegen is ingewonnen. De analyse is opgesteld door het secretariaat en besproken in de commissie. De analyse geeft feiten en bevindingen uit literatuuronderzoek en gesprekken; het advies Make it in the Netherlands! vermeldt de beleidsconclusies van de raad op grond van deze analyse.

1

2

SER (2013) Advies Welcome in the Netherlands! Advies over binding van buitenlandse studenten aan Nederland, publicatienr. 13/01. Het advies is beschikbaar als publicatie en staat ook op de website van de SER www.ser.nl tezamen met de bijlagen: adviesaanvraag, samenstelling commissie, overzicht geraadpleegde personen/organisaties, verslag van het Kenniscafé met buitenlandse studenten, rapportage van de online enquête en een brief van de Nuffic aan de commissie van voorbereiding. Brief van de minister van OC&W aan de voorzitter van de SER, d.d. 4 december 2012, betreffende een adviesaanvraag binding van internationaal talent.

7

Reikwijdte en enkele begrippen

Ten behoeve van het advies heeft de commissie van voorbereiding het terrein afgebakend tot die aspecten van internationalisering en binding die voor de adviesaanvraag de kern vormen3. Dit mede met het oog op de korte periode die voor adviesvoorbereiding beschikbaar was4. Buitenlandse studenten zijn alle niet-Nederlandse studenten vanuit zowel de EER (Europese Economische Ruimte) als daarbuiten, die voltijd of deeltijd ingeschreven zijn aan een bekostigde instelling voor hoger onderwijs in Nederland5. In het advies gaat primair de aandacht uit naar studenten die hier een (bachelor- of master-)diploma komen halen, de zogenaamde diplomastudenten. Voor hen speelt sterker dan voor uitwisselingsstudenten die slechts één of een paar studieonderdelen in Nederland komen volgen (ook wel studiepuntenmobiliteit genoemd), de vraag of ze in Nederland willen blijven. Uitwisselingsstudenten zijn een potentieel relevante doelgroep voor binding, omdat zij mogelijk na hun kennismaking met Nederland op termijn tot terugkeer zijn te verleiden. Omdat het advies zich met name richt op de binding van buitenlandse studenten, wordt deze groep echter niet in de beschouwing betrokken. Onder binding van buitenlandse studenten verstaat de raad het (tijdelijk) behouden van deze studenten voor de Nederlandse arbeidsmarkt, dan wel Nederlandse bedrijfsleven en organisaties. Dat betekent dat buitenlandse afgestudeerden werk vinden of blijven werken in Nederlandse bedrijven, organisaties, universiteiten of onderzoeksinstituten of zich hier als zelfstandige of ondernemer vestigen. Buitenlandse studenten kunnen ook als potentiële buitenlandse afnemers van het Nederlandse bedrijfsleven een bijdrage leveren aan de Nederlandse economie. Deze groep blijft in dit advies echter buiten beschouwing. Factoren die binding belemmeren of bevorderen, kunnen al een rol spelen of worden ingezet bij de komst van studenten en tijdens hun studie. Zeker als afgestudeerde buitenlandse studenten nodig zijn om op middellange termijn te voorzien in kwalitatieve of kwantitatieve tekorten in bepaalde branches of beroepen is het van belang om binding breed op te vatten. Zelfs na hun vertrek kan de ‘binding’ van

3

4 5

8

Het kabinet heeft aangekondigd (brief aan Tweede Kamer van 14 jan. 2013.) een advies aan de SER te vragen over de rol en mogelijke bijdrage van arbeidsmigratie aan de Nederlandse economie in de toekomst. De bredere sociaaleconomische beleidscontext van binding van internationale studenten zal daarom niet in het kader van dit advies, maar mogelijk bij dat over arbeidsmigratie aan de orde komen. De minister verzocht de SER om uiterlijk in maart 2013 zijn advies uit te brengen. De raad sluit aan bij de door OCW en Nuffic gehanteerde terminologie.

INLEIDING

buitenlandse studenten aan Nederland nog van belang zijn. Daarom zijn in de analyse de vier fasen van binding betrokken: komen, studeren, blijven en na vertrek. Opbouw van de analyse

Na dit inleidende hoofdstuk gaat hoofdstuk 2 in op een aantal feiten en cijfers met betrekking tot buitenlandse studenten in Nederland. In hoofdstuk 3 komen de plusen minpunten van binding aan de orde. Hoofdstuk 4 gaat tot slot in op mogelijkheden om binding te versterken om zo meer buitenlandse studenten (minstens tijdelijk) te behouden voor de Nederlandse arbeidsmarkt.

9

10

ENKELE FEITEN EN CIJFERS OVER BUITENLANDSE STUDENTEN IN NEDERLAND

2

Enkele feiten en cijfers over buitenlandse studenten in Nederland

2.1

Aantallen buitenlandse studenten Over de omvang van de groep internationale studenten lopen de cijfers uiteen. De achtergrond daarvan is dat verschillende instanties en onderzoekers verschillende definities van de doelgroep hanteren. Of zij maken noodgedwongen gebruik van reguliere databestanden die voor andere doeleinden zijn opgezet en daardoor de omvang van de groep internationale studenten niet precies kunnen weergeven, maar slechts benaderen. Deze analyse gaat uit van de cijfers van de Nuffic: de Nederlandse organisatie voor internationalisering in het hoger onderwijs. De Nufficmonitor Mobiliteit in beeld 20121 definieert buitenlandse studenten als studenten met een niet-Nederlandse nationaliteit2. Volgens deze definitie studeerden er in het studiejaar 2011/2012 circa 87.000 studenten in het bekostigde Nederlandse hoger onderwijs, waarvan ruim 56.000 als diplomastudent en de overigen als uitwisselingsstudent3. De raad gebruikt in zijn verdere analyse het getal van 56.000 buitenlandse studenten. Tabel 2.1 laat zien hoe dit aantal is verdeeld is over hbo en wo, welke groei zich over de afgelopen 5 jaar voordeed en welk percentage van de buitenlandse studenten van buiten de EU/EFTA4 komt.

1 2

3

4

Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012: Internationale mobiliteit in het Nederlandse hoger onderwijs. De cijfers naar nationaliteit zijn volgens de Nuffic het meest consistent over de jaren heen. Nadeel is dat deze cijfers de mobiliteit van studenten overschatten, omdat ook studenten met een niet-Nederlandse nationaliteit die al jaren in Nederland wonen en er soms ook geboren zijn, voor deze statistiek worden meegeteld als buitenlandse student (dat zijn er naar schatting 5000). Anderzijds zijn deze cijfers een onderschatting omdat Nederlandse jongeren die in het buitenland een middelbareschoolopleiding volgden en voor een studie naar Nederland komen, niet worden meegeteld. Goede datavoorziening over mobiliteitsstromen van studenten blijft dan ook een punt van zorg, zo stelt de Nuffic. Zie Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, p. 128 en p. 8. Dit impliceert dat buitenlandse studenten die een (deel van) hun opleiding volgen aan een (van rijkswege) nietbekostigde instelling voor hoger onderwijs zoals hogeschool Schoevers, NTI en LOI in deze cijfers niet zijn meegerekend. Dat geldt ook voor niet-centraal geregistreerde studiepuntmobiele studenten. De cijfers zijn daarmee een onderschatting van buitenlandse studentenpopulatie. Zie Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, p. 27. De EU/EFTA omvat de 27 landen van de Europese Unie tezamen met Liechtenstein, IJsland, Noorwegen en Zwitserland.

11

Tabel 2.1

Aantallen buitenlandse diplomastudenten in bekostigde hoger onderwijs, 2007-2012 2007-08

2008-09

2009-10

2010-11

2011-12

Aantallen ho

38.726

43.216

48.567

53.129

56.131

Aantallen hbo

22.408

24.054

26.329

28.066

28.757

Aantallen wo

16.318

19.162

22.238

25.063

27.374

Afgegeven verblijfsvergunningen*

15.501 (40%)

16.280 (38%)

18.187 (37%)

19.059 (36%)

19.437 (35%)

Aandeel inschr. ho

6,6%

7,2%

7,7%

8,1%

8,4%

Aandeel in hbo

6,0%

6,3%

6,5%

6,7%

6,8%

Aandeel in wo

7,7%

8,7%

9,6%

10,4%

11,2%

* aan studenten van buiten de EU/EFTA; ( ) % van totaal aantal buitenlandse studenten Bron: Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, diverse tabellen.

Het aantal buitenlandse studenten is de afgelopen jaren gestegen. In het studiejaar 2011-2012 kwam 8,4 procent van de studenten in het (bekostigde) hoger onderwijs uit het buitenland. Het aandeel studenten van buiten de EU/EFTA is gedaald. De laatste jaren studeert ongeveer de helft van hen aan het hbo en de andere helft aan het wo. Van de buitenlandse studenten in het hbo was in het studiejaar 20102011 ongeveer 60 procent vrouw, in het wo was het percentage vrouwen 54 procent (niet in de tabel). Een internationale vergelijking (cijfers 2008-2009) laat zien dat Nederland met 7,2 procent buitenlandse studenten een kleiner percentage buitenlandse studenten heeft dan gemiddeld voor Europa (8 procent)5. Van alle studenten wereldwijd die elders gingen studeren, vertrokken in het studiejaar 2008-2009 de meesten naar de Verenigde Staten (18 procent) en het Verenigd Koninkrijk (9,9 procent). Daarna volgden Australië (7 procent), Duitsland (7 procent) en Frankrijk (6,8 procent). Nederland staat op een 18e plaats met 1,2 procent van alle buitenlandse studenten wereldwijd die voor Nederland kiezen om te studeren. Per saldo is in Nederland sprake van een netto-instroom, doordat aanzienlijk meer studenten uit het buitenland instromen dan dat er Nederlandse studenten naar het buitenland uitstromen6. Deze analyse en het advies richten zich verder niet op de uitstroom van Nederlandse studenten naar het buitenland.

5 6

12

Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld, p. 75. Op basis van OECD-gegevens schat het CPB dat jaarlijks ongeveer 5700 Nederlandse studenten in het buitenland gaan studeren, terwijl er 20.700 buitenlandse studenten instromen (cijfers Nuffic).


2.2

Herkomst van buitenlandse studenten Nederland ontvangt in vergelijking met andere EU-landen een iets hoger percentage buitenlandse studenten uit de EU (68 procent) en weinig van buiten de EU (32 procent). Gemiddeld voor de EU zijn deze percentages 66 procent en 34 procent. Het hoge percentage EU-instroom in Nederland komt voornamelijk door het grote aantal Duitse studenten dat in Nederland studeert7. Tabel 2.2 laat zien uit welk land de buitenlandse studenten afkomstig zijn. Verreweg de meeste buitenlandse studenten komen uit Duitsland, gevolgd door China en België.

Tabel 2.2

Herkomstlanden buitenlandse diplomastudenten in het hoger onderwijs, 2007-2012 2007-08

2008-09

2009-10

Totaal

38.726

43.216

48.567

Duitsland

16.469

19.155

22.109

China

3.334

3.405

3.787

4.145

4.313

7,7

België

2.179

2.158

2.262

2.359

2.418

4,3

Bulgarije

771

1.017

1.260

1.444

1.602

2,8

Griekenland

664

736

834

1.069

1.414

2,5

Ver. Koninkrijk

792

799

848

945

1.142

2,0

Italië

622

692

809

923

1.043

1,8

Frankrijk

812

853

922

946

1.020

1,8

18.147

32,5

overig

2010-11

2011-12

%

53.129

56.131

100,0

24.093

25.032

44,6

Bron: Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, diverse tabellen.

Daarnaast geeft het aantal afgegeven verblijfsvergunningen voor studiedoeleinden naar herkomstland (niet in de tabel) een beeld van de landen van buiten de EU/EFTA waar relatief de meeste buitenlandse studenten vandaan komen. Naast China (ruim 2400 studenten in 2011) zijn dat de VS (ruim 1400), Indonesië (640), Turkije (600) en India (440)8. Internationaal vergelijkende studies onderscheiden internationale studenten en buitenlandse studenten. Internationale studenten hebben het land waar ze wonen verlaten om elders te gaan studeren. Deze groep omvat ook Nederlandse studenten met een buitenlandse vooropleiding die in Nederland komen studeren. Buitenlandse studenten hebben niet de nationaliteit van het land waar ze studeren, maar kunnen daar wel wonen of zelfs geboren zijn. Hun studie bracht geen internationale mobi7 8

Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, grafiek 57. EMN (2012) Immigratie van internationale studenten naar Nederland, Europees Migratie Netwerk.

13

liteit met zich mee. Uitgaande van deze definitie van internationale studenten heeft volgens het OECD-rapport Education at a Glance (2012) in 2010 61 procent van de internationale studenten in Nederland de Duitse nationaliteit, 7 procent de Chinese en 4,1 procent de Belgische9. Andere landen met een aandeel groter dan één procent zijn: Frankrijk (1,5), Polen (1,7) en Indonesië (1,2). Vergeleken met andere landen studeren in Nederland opvallend veel studenten uit buurlanden: 51,6 procent van de buitenlandse studenten. Volgens de OECD is dat 15,3 procent in Duitsland, 19,5 procent in Zweden, 20,6 procent in Finland en 36,9 procent in Denemarken10. Tabel 2.3 toont de herkomst van internationale studenten naar continent. Na Europa scoort Azië het hoogst als continent waar veel buitenlandse studenten vandaan komen. Tabel 2.3

Internationale studenten in Nederland naar continent, 2010

Afrika

2,0%

Azië

12,2%

Europa

81,4%

Noord Amerika

0,7%

Oceanië

0,1%

Zuid Amerika en Caribisch gebied

2,4%

Alle internationale studenten in NL

100%

Bron: OECD (2012) Education at a Glance 2012, tabel C4.3, p. 376

2.3

Studierichtingen en onderwijsinstellingen van buitenlandse studenten Bijna de helft van de buitenlandse studenten in het wo kiest voor studies in de categorie economie of gedrag & maatschappij. Ongeveer één op de vijf kiest voor techniek of natuurwetenschappen. In het hbo kiest bijna drie kwart van de buitenlandse studenten voor economie, taal & cultuur of gedrag & maatschappij. Hier kiest één op de tien voor techniek11.

9 OECD (2012) Education at a Glance 2012, p. 371. 10 OECD (2012) Education at a Glance 2012, p. 382. 11 Van de Nederlandse studenten kiest in het wo 17 procent en in het hbo 14 procent voor een bèta- of techniekopleiding. Zie tabel Hoger onderwijs: ingeschrevenen naar studierichting 2011/2012, CBS Statline, 11-04-2013.

14


Tabel 2.4

Buitenlandse diplomastudenten naar studierichting, 2011-12 (in aantallen en percentages) WO

aantal

%

HBO

aantal

%

Economie

7.582

28

Economie

13.906

48

Gedrag & maatschappij

5.837

21

Taal & cultuur

4.101

14

Techniek

3.805

14

Gedrag & maatschappij

3.343

12

Taal&cultuur

2.292

8

Techniek

3.177

11

Natuurwetenschappen

1.807

7

Gezondheidszorg

2.485

9

Rechten

1.806

7

Onderwijs

1.126

4

Landbouw & natuurlijke omgeving

1.629

6

Landbouw & natuurlijke omgeving

594

2

28.757

100%

Gezondheidszorg

1.503

5

Sectoroverstijgend

1.040

4

Onderwijs totaal

73

-

27.374

100%

Het betreft buitenlandse studenten in het bekostigde hoger onderwijs naar CROHO-onderdeel. Bron: Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, diverse tabellen.

Niet alleen trekt Nederland minder buitenlandse studenten dan andere landen, zoals blijkt uit de vorige paragraaf, de binnenkomende studenten volgen ook andere studierichtingen. Volgens OECD-cijfers kiest bijna de helft van de buitenlandse studenten in Nederland voor sociale wetenschappen, bedrijfskunde en rechten12. Alleen voor Australië en Luxemburg ligt dit percentage hoger. Vergeleken met andere landen is het percentage buitenlandse studenten dat in Nederland kiest voor bèta en techniek laag. In 2010 volgde in Zweden 34,5 procent van de buitenlandse studenten een studie in de techniek (engineering, manufacturing and construction) en 17,2 procent in de bètawetenschappen (sciences); in Finland was dat 31,7 en 11,2 procent; in Duitsland 21,6 en 16,3 procent en in Denemarken 19,3 en 10,3 procent, terwijl dat in Nederland maar 3,9 en 3,4 is13. De percentages voor Nederland in het OECD-onderzoek zijn lager dan in tabel 2.4 als gevolg van andere definities; de OECD-cijfers geven echter wel een beeld van Nederland ten opzichte van andere landen. In het studiejaar 2011-12 stond van de Nederlandse universiteiten en hogescholen de Universiteit Maastricht op de eerste plaats voor het aantal buitenlandse studenten (6662) en op de tweede plaats wat het percentage buitenlandse studenten betreft (45,1 procent). In Maastricht gaat het vooral om studenten uit Duitsland en

12 Daarin speelt mee dat de vele Duitse studenten die Nederland trekt, in het hbo voor een breed scala aan opleidingen kiezen behalve voor techniek en in het wo vooral instromen bij opleidingen economie/bedrijfskunde en gedrag en maatschappij. Trendbureau Overijssel (2013) Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland, p. 22. 13 OECD (2012) Education at a Glance, p. 375.

15

België. De Duitse studenten doen in hoofdzaak bacheloropleidingen bij onderwijsinstellingen in Oost-Nederland14. Tabel 2.5

Top vijf instellingen met grootste aantal / hoogste percentage buitenlandse diplomastudenten, 2011 - 2012 aantallen

percentages

Univ Maastricht

6662

Rietveld Academie

Fontys Hogeschool

3816

Univ Maastricht

45.1

46

Saxion Hogeschool

3486

Codarts Hogeschool

42.5

RU Groningen

2718

HS Kunsten Den Haag

37

Tech Univ Delft

2714

Hotelschool Den Haag

26.1

Bron: Nuffic (2012) Mobiliteit in beeld 2012, p. 27

2.4

Redenen om naar Nederland te komen De ruim 1500 internationale alumni die door de Nuffic (2012) werden ondervraagd, zeiden dat ze vooral voor Nederland hadden gekozen omdat ze verwachtten dat het hen in hun carrière zou helpen15. De inhoud van het aangeboden studieprogramma vormde een tweede belangrijke reden. Een Duitse studie van de Migration Policy Group (2012) ondervroeg niet-EER-studenten aan 25 universiteiten in vijf Europese landen (Duitsland, Zweden, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Nederland) wat hun keuze bepaalde om in een specifiek land te gaan studeren. Voor Nederland waren dat allereerst de kwaliteit en reputatie van de Nederlandse universiteiten en het Nederlandse onderwijs en de kwaliteit van leven in Nederland. Daarnaast speelden een specialistisch of uniek studieprogramma en de relatief lage kosten van de opleiding een positieve rol bij de keuze voor Nederland16. Economisch onderzoeksbureau SEO deed (2010) onderzoek naar wat kennismigranten van buiten de EU beweegt om naar Nederland te komen17. Weliswaar zijn kennismigranten geen buitenlandse studenten, maar de motieven van kennismigran-

14 Trendbureau Overijssel (2013) Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland: Is de nationale grens slechts een historisch intermezzo? 15 Nuffic (2012) Career paths of Holland alumni, p. 8. 16 MPG/Sachverständigenrat deutscher Stiftungen für Integration und Migration (2012) Mobile Talent? The Staying Intentions of International Students in Five EU Countries, p. 36. 17 SEO (2010) Wat beweegt kennismigranten? Een analyse van de concurrentiekracht van NL bij het aantrekken van kennismigranten, SEO Economisch Onderzoek, in opdracht van min. EZ.

16


ten maken duidelijk wat Nederland voor hoger opgeleide buitenlanders aantrekkelijk maakt. Voor de kennismigranten zijn de belangrijkste redenen voor hun komst de werkgelegenheidsmogelijkheden en carrièrekansen. Daarnaast vormen de aantrekkelijke leefomgeving, het aantrekkelijke sociale milieu en de cultuur en de manier van leven een reden voor hun komst. Mensen uit Azië en andere niet-Europese landen worden ook getrokken door de goede reputatie van de Nederlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen.

2.5

Blijven van buitenlandse studenten 2.5.1

Wens om te blijven

Onderzoek van de Migration Policy Group

De eerdergenoemde studie van de Migration Policy Group (2012) ondervroeg buitenlandse niet-EER-studenten in Frankrijk, Zweden, Duitsland, Verenigd Koninkrijk en Nederland over hun keuze voor het land van studie en hun eventuele wens om in het land van studie te blijven18. Het ging om masterstudenten en promovendi. In vergelijking met de andere vijf onderzochte Europese landen werd Nederland het minst genoemd als eerste keuze voor studie (60 procent). Frankrijk scoorde hoger (80 procent), evenals het Verenigd Koninkrijk (77 procent), Duitsland (68 procent) en Zweden (66 procent). De kwaliteit van het Nederlandse onderwijs en met name de mogelijkheid om in het Engels te studeren scoorden hoog bij de keuze voor Nederland. Nederland kwam minder goed naar voren bij de factoren ‘quality of life’, ‘prospects for getting student visa’, ‘had professional or academic contacts here’ en ‘prospects for working alongside studies’. Uit dit onderzoek blijkt dat 64 procent van de buitenlandse masterstudenten in Nederland zou willen blijven, ruim 16 procent vertrekt zeker en de rest weet het nog niet. Voor promovendi gelden overeenkomstige cijfers. Het percentage studenten dat in Nederland zou willen blijven, is lager dan voor Duitsland (80 procent) en Zweden (76 procent), maar vergelijkbaar met Frankrijk (65 procent) en hoger dan voor het Verenigd Koninkrijk (51 procent). Voor het ‘van plan zijn te blijven’ is een aantal factoren van belang. Nederland scoort goed op de belangrijkste factor ‘werkgelegenheidskansen’ en ‘gemakkelijk reizen/mobiliteit in EU’. Minder goed scoort ons land op ‘mogelijkheden voor verdere studie’, ‘life style/way of life’ en ‘feeling a connection to the place’.

18 MPG/Sachverständigenrat deutscher Stiftungen für Integration und Migration (2012) Mobile Talent?, p. 37.

17

De wens van buitenlandse studenten om in het land van studie te blijven is in het algemeen (voor de vijf onderzochte landen) groter als de studenten voor hun afstuderen al werkervaring hebben in het desbetreffende land. Een sterkere wens om te blijven geldt ook voor jongere studenten en studenten zonder kinderen. Verder verschilt de wens naar opleiding: ze is groter voor studenten werktuigbouwkunde, wiskunde en natuurwetenschappen en lager voor studenten sociale wetenschappen en humaniora. Studenten uit Azië (China, India, Iran, Sri Lanka) en Oost-Europa (Oekraïne en Servië) zijn er meer op gebrand te blijven dan studenten uit NoordAmerika, Latijns-Amerika en Afrika19. De meeste internationale studenten hebben niet de wens om permanent in het land waar ze studeerden, te blijven. Ze denken veeleer aan een periode van een paar jaar. De ondervraagde studenten vonden over het algemeen dat de informatie over mogelijkheden voor werk na de studie en de daarvoor benodigde vergunningen tekortschiet. Nederland scoort op dit punt echter goed: de buitenlandse studenten zijn goed bekend met de regelingen die gelden voor de overgang naar werk na het afstuderen. Positief zijn ze ook over hun (gepercipieerde) mogelijkheden om in Nederland aan het werk te komen en de mate waarin de Nederlandse arbeidsmarkt voor buitenlandse studenten openstaat20. SER-internetenquête

In het kader van de voorbereiding van het advies is buitenlandse studenten in Nederland gevraagd een korte internetenquête in te vullen op de website van de SER. De respondenten van dit onderzoek vormen mogelijk geen precieze afspiegeling van alle buitenlandse studenten in Nederland; ze reageerden op een oproep tot deelname van de SER of van een organisatie van of voor buitenlandse studenten in Nederland. De uitkomsten geven wel een indicatie van wat onder buitenlandse studenten leeft. Van de 500 studenten die de vragenlijst invulden, zegt 38 procent zeker hier te willen blijven, terwijl 52 procent overweegt om te blijven21. De rest weet zeker dat ze naar hun eigen land zullen terugkeren. Reden voor de studenten om na hun afstuderen te blijven, is vooral dat Nederland een mogelijkheid biedt om interessant werk te doen, omdat Nederland aantrekkelijk is en omdat er in Nederland (makkelijker dan in eigen land) werk is te vinden.

19 MPG/Sachverständigenrat deutscher Stiftungen für Integration und Migration (2012) Mobile Talent?, pp. 5 en 6. 20 MPG/Sachverständigenrat deutscher Stiftungen für Integration und Migration (2012) Mobile Talent?, p. 6. 21 Deze enquête werd gehouden van 11 tot en met 19 februari 2013. Van de respondenten is 84 procent in Nederland om een diploma te halen (diplomastudent), 12 procent is hier om een paar vakken te volgen (uitwisselingsstudent).

18


Verder staat werkervaring in Nederland goed op het cv in eigen land en vinden studenten het culturele klimaat in Nederland aantrekkelijk. Tabel 2.6

What makes it (or could make it) attractive for you to remain in the Netherlands after graduating or to return later? (More than one answer is possible) I can do interesting work in the Netherlands

271

I like the Netherlands

260

57,5

I have work here/can find work more easily here

224

49,6

I like the cultural climate in the Netherlands

189

41,8

Work experience in the Netherlands is good for my CV in my own country

188

41,6

My partner lives here

74

16,4

I will be attending a follow-up course or a different course of studies

66

14,6

Other, please specify...

42

9,3

452

100%

N

60,0

Bron: SER-internetenquête februari 2013

2.6

Feitelijk blijven Het percentage buitenlandse studenten dat na het afstuderen in Nederland blijft, wordt in verschillende onderzoeken afhankelijk van het perspectief anders berekend. Het CPB zette voor een eigen notitie over de economische effecten van internationalisering in het hoger onderwijs de verschillende onderzoeken en hun blijfpercentages op een rij.

19

Tabel 2.7

Overzicht blijfpercentages (%) bron

Aantal jaren na afstuderen

Bijwaard

hbo-wo monitor 2007-2011

CBS microdata 2010

UM scanner 2010*

UM scanner 2010*

CBS microdata 2010

Permanent

1,5

3-4

5-7

9-12

13-15

wonen

werken

werken

werken

werken

gemiddeld

19%

43%

38%

22%

29%

34%

Duitsland

24%

24%

30%

13%

17%

37%

28%

47%

35%

33%

47%

Overig EER

51%

40%

33%

Niet EER

55%

42%

29%

België

EU-15

19%

Nieuwe leden EU

23%

Overig Europa

38%

VK

18%

Turkije

41%

China

44%

Overig Azië

18%

Marokko

29%

Overig Afrika

28%

VS, Canada

12%

* alleen studenten afgestudeerd in Maastricht Bron: CPB (2012) De economische effecten van internationalisering in het hoger onderwijs, (CPB Notitie), Centraal Planbureau, pp. 20-24.

De afstand tot het land van herkomst speelt ook een rol in het al dan niet blijven; voor een universiteit in een grensregio is dit goed te merken. Van de Duitse studenten die tussen 1998/1999 en 2006/2007 aan de universiteit in Maastricht studeerden, werkte in 2010 10 procent in Nederland en 66 procent in Duitsland. Van de Belgische studenten bleven er meer: 33 procent bleef in Nederland en 53 procent keerde terug naar België22. Een onderzoek van Marchand (2011) laat zien welke factoren het blijven in Nederland van studenten uit China en India meebepalen23. Terwijl de arbeidsmogelijkheden en verblijfsduur in Nederland de kans op blijven vergroten, blijken andere factoren de kans te verkleinen. Dat zijn onder meer: een partner in het land van herkomst en de sterkte van de familiebanden.

22 ROA/UM (2011) Maastricht University graduate surveys 2010, ROA Fact sheets, p. 5. 23 Marchand, K. (2011) Future plans of international students in the Netherlands: The return intentions of Chinese and Indian students, Masterthesis Maastricht Graduate School of Governance, Universiteit Maastricht.

20


De OECD-studie Education at a Glance 2011 geeft blijfpercentages voor buitenlandse studenten in de verschillende OECD-landen. In Nederland was het percentage blijvers in het studiejaar 2008/2009 hoger dan gemiddeld voor de OECD-landen (27 procent respectievelijk 25 procent)24. Alleen in Canada, Frankrijk, Tsjechië en Australië was het percentage nog hoger. Het percentage van 27 procent ‘blijvers’ is interessant vanwege de vergelijkbaarheid met andere landen, maar niet goed vergelijkbaar met de cijfers in bovenstaande tabel voor Nederland, gebaseerd op Nederlandse cijfers. De OECD gebruikt cijfers voor bachelor- en masterstudenten en promovendi (die in veel landen tot de studenten worden gerekend). Het aantal blijvers is berekend als het percentage studenten dat van de status ‘student’ naar een andere status verandert. Niet al deze studenten zullen al zijn afgestudeerd. Verder zal een deel niet blijven om te werken, maar om humanitaire of familieredenen. En – heel belangrijk voor de geschatte omvang van de groep – in deze cijfers zijn niet de studenten meegerekend die geen verblijfsvergunning nodig hebben (bijvoorbeeld EU-studenten die in een ander EU-land studeren)25.

24 OECD (2011) How many international students stay on in the host country?, in: Education at a Glance 2011. Dit cijfer omvat bachelor- en masterstudenten en promovendi. 25 OECD (2011) How many international students stay on in the host country?, in: Education at a Glance 2011, p. 34.

21

22

3

Plus- en minpunten van binden van buitenlandse studenten De volgende paragrafen inventariseren de belangrijkste plusen minpunten van het binden van buitenlandse studenten. De voor- en nadelen doen zich met name voor ten aanzien van de algemene welvaart in Nederland, voor het onderwijs en voor de arbeidsmarkt en het bedrijfsleven.

3.1

Voordelen voor de welvaart Met de komst naar Nederland van internationale studenten is in het algemeen de welvaartsgroei in Nederland gediend. Nederland verwerft daarmee hoogopgeleide, ambitieuze en ondernemende talenten die – als ze in Nederland blijven – de productiviteitsgroei en innovatiekracht van de Nederlandse economie kunnen versterken. Dat geldt des te meer waar het gaat om buitenlandse bèta- en technologiestudenten: bèta’s en technici zijn van cruciaal belang voor het ontwikkelen en toepassen van innovatie en uiteindelijk voor economische groei en welvaart (zie ook paragraaf 3.3.2). Ook het CPB concludeert dat de binding van buitenlandse studenten zeer waarschijnlijk bijdraagt aan de welvaart in Nederland. Op verzoek van het ministerie van OCW voerde het CPB (2012) een onderzoek uit naar de kosten en baten van internationalisering van het hoger onderwijs1. Het binden van buitenlandse studenten wordt hierin bezien als aspect van internationalisering, dat ook het vertrek naar het buitenland van Nederlandse studenten omvat. Het CPB onderzocht het effect op de overheidsfinanciën van instroom en uitstroom en het blijven van buitenlandse studenten. Op basis van OESO-gegevens schat het CPB dat jaarlijks ongeveer 5.700 Nederlandse studenten in het buitenland gaan studeren, terwijl er 20.700 buitenlandse studenten instromen (cijfers Nuffic). Het CPB gaat – de verschillende studies en cijfers in tabel 6 overziend – uit van een blijfkans van 19 procent. De netto-instroom van studenten leidt tot extra kosten voor de overheid tijdens de studie vanwege de rijksbijdrage voor het onderwijs en de studiefinanciering voor EER-studenten. Na de studie zijn er in verband met studenten die blijven, kosten vanwege een beroep op zorgvoorzieningen, sociale uitke-

1

CPB (2012) De economische effecten van internationalisering in het hoger onderwijs.

23

ringen en algemene middelen. Daartegenover staan echter opbrengsten uit indirecte belastingen over consumptie en belastingen en premies over het inkomen. Het CPB schat de totale netto-opbrengst voor de overheid op ongeveer 740 miljoen euro per jaar2. Dit is het saldo van 991 miljoen euro aan nettobaten (over de levensloop) van instromende EER- en niet-EER-studenten en 251 miljoen euro aan nettokosten (over de levensloop) van uitstromende Nederlandse studenten naar het buitenland.

3.2

Voordelen voor het onderwijs Op nationaal niveau kan een instroom van buitenlandse studenten van goede kwaliteit via ‘peer effecten’ zorgen voor een hogere onderwijskwaliteit. Nederlandse studenten kunnen zich spiegelen en optrekken aan goede buitenlandse studenten en het niveau in de ‘international classroom’ stijgt. Bij de instroom gaat het veelal om goede studenten. Aanwijzingen daarvoor zijn dat het diplomarendement en de examencijfers van buitenlandse studenten aan het hbo en wo hoger liggen dan die van Nederlandse studenten. Allen en Huijgen (2010) vermelden dat vooral Duitse studenten hogere cijfers halen: zij scoren gemiddeld een halve punt hoger dan hun Nederlandse medestudenten3. Studeren in een ‘international classroom’ betekent ook: leren van diversiteit, internationale competenties verwerven, samenwerken in een internationale omgeving met medestudenten uit heel verschillende culturen. Met name voor studenten economie en bedrijfskunde (buitenlandse en Nederlandse) is dit laatste van groot belang voor hun verdere loopbaan. Ook in het algemeen is dit in een globaliserende wereld een voordeel. Zo kan bovendien – in de woorden van Sijbolt Noorda, de voormalig voorzitter van de VSNU en fervent voorstander van internationalisering – gewerkt worden aan de “academische doelstelling om als wereldgemeenschap aan mondiale problemen te werken”4. In dit perspectief is het gunstig dat internationalisering van het hoger onderwijs zorgt voor een efficiëntere allocatie van internationaal talent over de onderwijsinstellingen wereldwijd. Een ‘international classroom’ is meer dan een klas met een paar buitenlandse studenten. In dit kader zijn door het ministerie van OCW ‘eisen’ gesteld aan de onderwijs-instellingen wat de samenstelling betreft van international classrooms. Als het doel van deze classrooms is om interculturele samenwerking te bevorderen en ‘peer

2 3 4

24

Dit betreft het effect ten opzichte van een situatie zonder studentenmobiliteit. CPB (2012) De economische effecten van internationalisering in het hoger onderwijs, p. 3. Allen, J. en T. Huijgen (2010) Internationalisering van het hoger onderwijs, ESB, 95 - 4577, p. 48. Heuts, E. (2013) Internationalisering mag geen cent kosten, in: Nuffic Transfer (jan/feb), p. 10 (interview).

PLUS- EN MINPUNTEN VAN BINDEN VAN BUITENLANDSE STUDENTEN

group effecten’ maximaal te benutten, dan is een mix van meerdere nationaliteiten nodig5. Verder zullen profilering en excellentie van Nederlandse universiteiten de internationale status van deze universiteiten verhogen. Dit vergemakkelijkt het aantrekken van specifiek talent uit het buitenland voor toponderzoek op bepaalde wetenschapsterreinen of R&D-banen in het bedrijfsleven. Omgekeerd kunnen getalenteerde buitenlandse studenten zorgen voor een hogere internationale ‘ranking’ van de onderwijsinstelling of opleiding en de profilering verder versterken. Zo kan Nederland vanwege de hoogwaardige, internationale kennisinfrastructuur, aantrekkelijk worden als vestigingsplaats voor bedrijven.

Eerdere SER-adviezen over kennisnetwerken en profilering universiteiten In zijn advies Verschuivende economische machts-verhoudingen (VEM-advies) uit 2012 wees de SER erop dat buitenlandse studenten de basis kunnen vormen van hoogwaardige internationale kennisnetwerken die zowel in het land van herkomst als in Nederland wortelen*. Via deze netwerken kan kennis wereldwijd stromen, circuleren en kunnen nieuwe, innovatieve groeipolen ontstaan. Zo heeft Silicon Valley (Californië) geprofiteerd van sterke internationale netwerken met Taiwan, Israël, India en China. Kenniscirculatie resulteerde echter ook in voordeel voor de laatstgenoemde landen; er was sprake van wederkerigheid. In het SER-advies Europa 2020: de nieuwe Lissabonstrategie (2009) wees de raad op het belang van een betere profilering van universiteiten**. De raad constateert in dit advies dat de universiteiten in Europa zich te weinig van elkaar onderscheiden: er is te weinig sprake van differentiatie, specialisatie en excellentie. Een gevolg daarvan is dat Europees toptalent onvoldoende wordt benut, topstudenten en toponderzoekers naar Amerikaanse universiteiten vertrekken en Europese universiteiten te weinig toptalent uit derde landen weten binnen te halen. Een bedreigende ontwikkeling, zo stelt de raad, als kennis in de toekomst de belangrijkste productiefactor wordt. * SER (2012) Advies Verschuivende economische machtsverhoudingen, p. 102. ** SER (2009) Advies Europa 2020: de nieuwe Lissabonstrategie, p. 76.

5

Deze relatie tussen rekrutering van buitenlandse studenten en kritische massa wordt gesuggereerd in CPB (2012) De economische effecten van internationalisering in het hoger onderwijs, p. 6.

25

Uiteindelijk zal het hoger onderwijs dan onvoldoende kunnen bijdragen aan de zo noodzakelijke verhoging van de arbeidsproductiviteit. De raad beveelt in dit advies onder meer aan om hoger onderwijs en toponderzoek gecombineerd aan te bieden; onderzoeksuniversiteiten scoren hoger op de internationale ranglijsten en slagen er beter in buitenlands toptalent te werven. Verder zouden de mogelijkheden voor studenten stafmobiliteit moeten worden vergroot via beurzenprogramma’s en door belemmeringen voor mobiliteit weg te nemen. Bron: SER (2012) Advies Verschuivende economische machtsverhoudingen; SER (2009) Advies Europa 2020: de nieuwe Lissabonstrategie.

Mogelijk hebben onderwijsinstellingen ook een financieel belang bij het binnenhalen van buitenlandse studenten. Volgens het CPB kunnen onderwijsinstellingen door internationalisering mogelijk winst maken, maar is het onduidelijk in hoeverre dit feitelijk speelt. Het CPB neemt aan dat de door niet-EER-studenten betaalde hogere instellingscollegegelden kostendekkend zijn6. Naar eigen zeggen behaalden de opleidingen geneeskunde en tandheelkunde in Groningen en Maastricht in 2011 door het werven van niet-EER-studenten een bescheiden winst, zoals blijkt uit het onderstaande voorbeeld.

Maastricht en Groningen werven Saoedische studenten Saoedi-Arabië heeft een groot tekort aan universitaire opleidingsplaatsen. Daarom worden studenten met behulp van een beurzenprogramma naar het buitenland gestuurd om daar hun opleiding te volgen. Zodoende studeerden er in 2011 rond de 200 Saoedische studenten geneeskunde en tandheelkunde aan de universiteiten van Groningen en Maastricht. Voor de universiteiten is het een lucratieve onderneming, want de Saoedische overheid betaalt 32.000 euro per student per jaar. Volgens de onderwijsdecaan van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) houdt de universiteit daar wel wat aan over, maar is de winst beperkt omdat dit bedrag is gebaseerd op de reële opleidingskosten van een student.

6

26

Niet-EER-studenten betalen het hogere instellingscollegegeld, omdat de overheid de instellingen voor deze studenten geen rijksbijdrage geeft. Het instellingstarief van universiteiten is een veelvoud van het wettelijk collegegeld. Bijvoorbeeld: aan de TU Delft is voor 2012-2013 het instellingstarief voor een bachelorstudiejaar 8096 euro en voor een masterstudiejaar 12.650 euro. De EUR kent een instellingstarief dat varieert van 5500 tot 8000 euro voor de bachelor en 10.000 tot 12.500 euro voor de master. Het wettelijk collegegeld voor het studiejaar 2012-2013 is 1771 euro.


Samen met de universiteiten van Leiden, Twente en Wageningen die ook geïnteresseerd zijn in de werving van Saoedische studenten, bekostigen Groningen en Maastricht een onderwijsattaché bij de Nederlandse ambassade in Saoedi-Arabië. Die moet Saoedische studenten naar Nederland halen. Bron: De Volkskrant, 29-03-2011

3.3

Voordelen voor arbeidsmarkt en bedrijfsleven 3.3.1

Versterken handelsrelaties

Internationaal opererende Nederlandse bedrijven – grote concerns zowel als mkbbedrijven – kunnen vanwege diverse redenen buitenlandse afgestudeerden goed inzetten op vestigingen en kantoren in het buitenland7. De buitenlandse studenten spreken de taal van dat land, kennen de gewoonten, gebruiken en voorkeuren van de klanten en ze hebben daarnaast een erkend, Nederlands diploma en zijn bekend met de Nederlandse regelingen, cultuur, taal en gewoonten8. Buitenlandse afgestudeerden die werkzaam zijn in exportgerichte Nederlandse bedrijven zijn in staat meer inzicht te bieden in specifieke kenmerken van buitenlandse afzetmarkten en daarmee de handelsrelaties tussen Nederland en hun land van herkomst te versterken. Buitenlandse studenten kunnen in hun eigen land bovendien als ‘ambassadeur’ voor Nederland en Nederlandse bedrijven optreden en/of een potentiële afnemer worden van het Nederlandse bedrijfsleven. In de grensregio’s kan onderlinge uitwisseling van studenten bijdragen aan de interactie tussen bedrijven in de verschillende landen en daarmee de grensoverschrijdende regionale economie versterken (zie ook het voorbeeld op de volgende pagina, in het kader).

7 8

Het kan daarbij gaan om in Nederland gevestigde bedrijven met een buitenlandse markt, maar ook om buitenlandse vestigingen van Nederlandse bedrijven. Soms sturen deze laatste studenten uit het vestigingsland naar Nederland voor een opleiding. MGP / Sachverständigenrat deutscher Stiftungen für Integration und Migration (2012) Mobile Talent? The Staying Intentions of International Students in Five EU Countries, p. 4.

27

Economische relaties met thuisland in kaart gebracht Buitenlandse studenten van de Maastricht School of Management (MsM) gaan met financiële steun van de provincie Limburg de economische relaties van hun thuisland met Limburg in kaart brengen. “MsM-Studenten uit China, Saoedi-Arabië, Japan, Rusland of andere landen kunnen voor de Provincie de economische connecties tussen Limburg en een regio uit hun land in kaart brengen, namen en rugnummers noemen en daarmee de Provincie op weg helpen om beleidskeuzes te maken in het te voeren acquisitie- en exportbeleid,” zo laat gedeputeerde Mark Verheijen (Economische Zaken) weten. De studenten kunnen volgens de gedeputeerde verder ook als ambassadeurs fungeren, om de aangeknoopte relaties met Limburg in de toekomst te verstevigen. “Limburg verdient een groot deel van het geld in het buitenland. Het is daarom van groot belang dat we blijven inzetten op de versterking van onze relatie. We moeten een blijvende band creëren tussen de MsM-studenten en Limburg,” aldus Verheijen. Bron: Buitenlandse studenten brengen een exportrelatie met Limburg in kaart, persbericht 7 september 2012, www.limburg.nl

3.3.2

Aanvullen tekort aan hoogopgeleiden

Voor hoger opgeleiden voorziet het ROA (2011) een goede arbeidsmarktpositie, met een vervangingsvraag die iets onder het gemiddelde ligt en met een uitbreidingsvraag die hoger is dan het gemiddelde. Voor de bètatechnische, medische en lerarenopleidingen worden op dit niveau in 2016 personeelstekorten voorzien9. In een onderzoek van Panteia (2013) naar schaarste op de arbeidsmarkt tot 2020 wordt een al dan niet forse uitbreiding van de werkgelegenheid in de zorgsector verwacht, een beperkte stijging van de vraag in andere sectoren en een daling in de landbouw en de industrie. Daarentegen kennen deze twee laatste sectoren wel een bovengemiddelde vervangingsvraag. Daarbij zal het aandeel banen in de industrie met een hboen wo-opleidingsniveau lager zijn dan gemiddeld in het bedrijfsleven10. Een eventueel tekort kan echter vanwege de uitstraling van R&D en de ‘maakindustrie’ grote gevolgen hebben.

9 ROA (2011) De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep 2011-2016, ROA-R-2011/8. 10 Ruis, A., W. Verhoeven en P. van der Hauw (2012) Personeel gevraagd in het MKB: Ontwikkelingen aan de vraagen aanbodzijde van de arbeidsmarkt tot 2020, M201209, Panteia. Gemiddeld bedraagt het aandeel banen op hboen wo-niveau 24%, in de sector industrie en industrie 18%. Van de beroepsbevolking heeft 34% een hbo- of woopleiding (p. 10, 13).

28


Buitenlandse studenten kunnen daarnaast bijdragen aan het oplossen van structurele arbeidsmarkttekorten. In verschillende studies ging de SEO (2007) na hoe de toekomstige arbeidsmarkt in Europa er naar verwachting in 2050 uitziet11. In 2050 zal er in de EU-27 een potentieel ‘werkgelegenheidsgat’ van 35 miljoen personen (16 procent van de totale vraag) ontstaan doordat meer ouderen de arbeidsmarkt verlaten dan dat er schoolverlaters op komen. Een groot deel van dit gat kan en moet volgens SEO worden gevuld met werknemers uit andere landen. Zonder netto-immigratie zal het tekort eerder 55 miljoen zijn. Migratie zou het arbeidsmarkttekort kunnen terugbrengen van 16 naar 13 procent. Zaak is dan, zo stelt SEO, om – al dan niet tijdelijke – immigratie te bevorderen van mensen met vaardigheden die de Nederlandse arbeidsmarkt nodig heeft. Het binden van buitenlandse studenten biedt daarvoor een goede optie. De recente WWR-studie In betere banen, over de toekomst van arbeidsmigratie in de Europese Unie, zet evenwel kanttekeningen bij bovenstaande bevindingen12. Dergelijke extrapolaties schieten tekort omdat daarin de ontwikkeling van de economie, de productiviteit en de arbeidsmarkt niet worden meegenomen. Zo zullen met het vertrekken van oudere werknemers soms hele beroepen verdwijnen en tegelijkertijd nieuwe beroepen met werkgelegenheid voor jongeren verschijnen13. Verder stelt de WRR dat het aantrekken van hoger opgeleiden van buiten Nederland alleen economisch interessant is als hun kennis en vaardigheden complementair zijn aan en niet concurrerend zijn met die van de Nederlandse hoger opgeleiden en passen in economisch sterke sectoren. Daarvoor is kennis nodig over de ontwikkeling van de structuur van de economie in de toekomst. Dit inzicht ontbreekt evenwel: er zijn alleen cijfers over ex-post-tekorten en niet over potentiële behoeften14. Overigens kunnen buitenlandse studenten momenteel maar beperkt in Nederlandse arbeidsmarkttekorten aan opgeleiden voorzien. Slechts een minderheid van hen volgt een opleiding techniek of natuur, zo bleek in één van de vorige paragrafen (paragraaf 2.3, tabel 2.4). Verder verschilt het per sector of buitenlandse studenten een bijdrage kunnen leveren aan het oplossen van verwachte tekorten. In (onderdelen) van de zorg en het onderwijs zal beheersing van de Nederlandse taal en vol-

11 SEO (2007) ‘Mind the gap’: International Database on Employment & Adaptable Labour (IDEAL), SEO/Randstad; SEO (2010) Bridging the gap: International database on employment and adaptable labor, SEO/Randstad; SEO (2012) Into the gap: Exporing skills and mismatches, SEO/Randstad. 12 WRR (2012) In betere banen: De toekomst van arbeidsmigratie in de Europese Unie. 13 Zie: Lemaître, G. (2012) Het vervullen van arbeidsbehoeften in een vergrijzende samenleving, in: WRR (2012) In betere banen, pp. 51–69. 14 Zie: Lemaître, G. (2012) Het vervullen van arbeidsbehoeften in een vergrijzende samenleving, in: WRR (2012) In betere banen, p. 19.

29

doende kennis van de Nederlandse cultuur cruciaal zijn om goed te kunnen functioneren15. Buitenlandse studenten zullen daar minder snel in aanmerking komen om personeelstekorten aan te vullen dan in bijvoorbeeld de techniek of het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek. 3.3.3

Aanvullen tekort aan bètatechnici

Een belangrijk argument voor binding van internationale studenten uit het hoger onderwijs is dat zij een tekort op de Nederlandse arbeidsmarkt kunnen aanvullen. Momenteel geldt een dergelijk tekort voor bèta- en technologisch opgeleiden. In een moderne economie zijn bèta-technologisch opgeleiden van belang omdat zij kunnen zorgen voor meer welvaartswinst. SEO (2013) stelt dat technologische ontwikkeling een belangrijke bron is van welvaartsgroei; het is één van de manieren om concurrerend te blijven. Innovatie vraagt om R&D (Research & Development)activiteiten bij bedrijven. Succesvolle innovaties leveren niet alleen omzet en winst voor de innoverende bedrijven, maar via spin-off en spillover ook voor de rest van de economie. Ruim twee derde van de R&D-uitgaven vindt plaats in de industrie. Daarmee kan bèta’s en technici een sleutelrol worden toegedicht bij het ontwikkelen en toepassen van innovatie en uiteindelijk in de economische groei en welvaart, zo concludeert SEO16. De vrees bestaat dat een tekort aan technici zal leiden tot “het mislopen van economische groeikansen in het hart van de kennis- en maakindustrie”17. Daarmee rijst de vraag hoe groot anno 2013 het tekort aan bètatechnologisch opgeleiden is. Het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) schreef in zijn studie De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016 uit december 2011 dat er binnen de technische en industrieberoepen zeer grote knelpunten worden verwacht bij het werven van technisch analisten, werktuigbouwkundigen, wegen waterbouwkundigen en grafische vakkrachten18. Het gaat in totaal om een tekort van ruim 155.000 mensen voor de ‘techniek’ en bijna 15.000 voor de ‘groene sectoren’. 15 Uit een onderzoek in opdracht van het talencentrum van de universiteit Maastricht onder 60 grote werkgevers in de publieke en private sector (zoals medische, financiële, dienstverlenende, consultancy, overheids- en juridische bedrijven en organisaties) die veelal internationaal opereren blijkt ook dat niet alleen Engels belangrijk is, maar zeker ook de taal van het land van vestiging, het Nederlands; ook bij internationale werkgevers. Van de werkgevers zegt 60 procent dat taalcompetenties een rol spelen in de selectie van jonge academici. Voor 79 procent van de werkgevers is het beheersen van de Nederlandse taal zelfs een must om in hun bedrijf of organisatie te kunnen werken. 16 SEO (2013) Technici: mobiel en toch honkvast: Uitstroom van technici vergeleken met andere sectoren, p. 12. 17 Stichting Brainport (2013) Technologiepact Brainport, Brainport Regio Eindhoven. 18 ROA (2011) De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016, p. xii.

30


De ROA-cijfers zijn nog een te lage schatting, zo stellen de topsectoren in het gezamenlijk opgestelde Masterplan Bèta & Technologie19. Zo verwachten alleen al de topsectoren Agro & Food en Tuinbouw en Uitgangsmaterialen tot 2016 een tekort van 46.000 mensen, vooral op mbo-niveau. Wat de tekorten betreft is er sprake van sectorspecifieke situaties en knelpunten. In de topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM) is er grote vraag naar mensen met een opleiding in mechanical engineering, software engineering, elektrotechniek, wiskunde, natuurkunde, metrology of chemie. De topsector HTSM (High Tech Systems and Materials) heeft op mbo- en hbo-niveau een structureel tekort aan goed opgeleide mechatronici. Volgens SEO (2013) is de omvang van het tekort aan bètatechnici echter niet eenvoudig vast te stellen20. Duidelijk is dat de vergrijzing en de pensionering van een grote groep werkenden in de komende jaren leidt tot een grote vervangingsvraag, die veelal ook groter is dan de instroom (vanuit mbo, hbo en wo). Het verschil leidt echter niet automatisch tot een tekort, omdat baanopeningen niet alleen door schoolverlaters, maar ook door werkenden uit andere banen en werklozen worden gevuld. Daarnaast kent de arbeidsmarkt nog andere aanpassingsmechanismen om tekorten op te lossen: hogere lonen, aantrekken van buitenlandse werknemers, arbeidsbesparende technologieën of een andere organisatie van arbeid op de werkvloer. Een andere reden waarom de omvang van het verwachte tekort lastig is te voorspellen, ligt in het feit dat jongeren vooral instromen op ‘nieuwe’ banen en gepensioneerden ‘oude’ banen verlaten21. Dat wordt veroorzaakt doordat globalisering en technologische ontwikkelingen gepaard gaan met verschuivingen in de productieen werkgelegenheidsstructuur. Door de onzekerheden waarmee deze ontwikkelingen gepaard gaan, is het niet mogelijk harde uitspraken te doen over de exacte omvang van het verwachte tekort aan bètatechnici. Dit geldt zeker naarmate het moment in de toekomst verder weg ligt. Ook heeft in de meeste sectoren een groot deel van het personeel een niet-sectorspecifiek beroep en zijn de tekorten vooral geconcentreerd op heel specifieke deelmarkten22.

19 Masterplan Bèta & Technologie, p. 25. 20 SEO (2013) Technici: mobiel en toch honkvast. 21 Lemaître, G. (2012) Het vervullen van arbeidsbehoeften in en vergrijzende samenleving, pp. 51-67, in: J.W. Holtslag, M. Kremer en E. Schrijvers (red.) In betere banen: De toekomst van arbeidsmigratie in de Europese Unie, WRR. 22 RWI (2011) Hoofdlijnenrapport Sectorale Arbeidsmarktinformatie: Overschotten en tekorten: Kansen en mogelijkheden.

31

De verwachte omvang van het tekort aan bètatechnici mag dan onzeker zijn, het huidige tekort aan mensen met een dergelijke opleiding is een feit. Nu al kampt een aantal bedrijven met een zodanig schrijnend tekort aan bètatechnologisch opgeleid personeel dat zij plannen maken en actie ondernemen om vacatures vervuld te krijgen. In onderstaand kader staan daarvan voorbeelden genoemd.

Plannen voor aanpak bètatekort: Masterplan Bèta & Technologie en Techniekpact De negen topsectoren hebben met het oog op het tekort aan bètatechnologisch opgeleiden in februari 2012 een Masterplan Bèta en Technologie (MB&T) opgesteld dat de jaarlijkse instroom van bètatechnologische afgestudeerden sterk moet vergroten. Economische groei en ontwikkeling van de Nederlandse topsectoren is alleen mogelijk met voldoende afgestudeerden aan bètatechnologische opleidingen: ‘4 op de 10’ studenten is de ambitie. In 2011 volgde 25 procent van alle studenten een bètatechnologische opleiding (in het gehele spectrum van (v)mbo, hbo en wo); in 2040 moet dit volgens het MB&T 40 procent zijn. In het MB&T worden de activiteiten benoemd die de negen topsectoren samen willen aanpakken om de ‘vijver’ van bèta- en technisch geschoolde mensen kwantitatief en kwalitatief voldoende groot te maken. Het Masterplan bouwt voort op de ‘Human Capital Agenda’s’ (HCA’s) die de sectoren hebben opgesteld in het kader van het topsectorenbeleid, en verbindt deze met elkaar. Een van de speerpunten van het Masterplan is getiteld ‘Vergroot het internationaal perspectief op de arbeidsmarkt’. Daar staat gesteld dat de internationale arbeidsmarkt aanvullende mogelijkheden biedt om de kwaliteit en kwantiteit van de beroepsbevolking te versterken, wat kan door het aantrekken van kenniswerkers (studenten, promovendi) en het uitwisselen van talent op het internationale vlak. Het behoud van afgestudeerde buitenlandse studenten voor de Nederlandse arbeidsmarkt is daarbij expliciet genoemd. Minister Kamp van Economische Zaken deelt de zorg van de topsectoren en kondigde in december 2012 aan dat hij met werkgevers, de vakbeweging en het onderwijs een zogenaamd Techniekpact wil sluiten: concrete afspraken om het tekort aan technisch personeel tegen te gaan.

32


Eind januari 2013 was het tekort aan technici al zo groot, dat vijf grotere Brabantse toeleveringsbedrijven overwogen voor uitbreiding uit te wijken naar het buitenland. Het werven van mensen voor ‘engineering’ en ontwikkeling gaat elders, zoals in de VS, veel sneller. Bron: Masterplan Bèta en Technologie (2012) Naar 4 op de 10: meer technologietalent voor Nederland; nieuwsbericht 17-12-2012, www.rijksoverheid.nl; Gebrek aan ingenieurs drijft hightechbedrijven over de grens, Financieel Dagblad, 25-01-2013.

3.4

Enkele risico’s 3.4.1

Met betrekking tot de arbeidsmarkt

Wanneer (schaarse) banen voor hogeropgeleiden door buitenlandse studenten worden bezet, zou dit verdringing van Nederlandse studenten kunnen betekenen. Dit geldt des temeer als de werkloosheid onder hoogopgeleide jongeren oploopt, zoals dat in 2012 het geval was23. Het aantal hoogopgeleide werkzoekende jongeren verdubbelde in 2012 ten opzichte van 2011 tot 8000, zo blijkt uit de Basiscijfers Jeugd van de stichting Samenwerking beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) in samenwerking met UWV. Tegenover dit verdringingsrisico staat dat de kans buitenlandse afgestudeerden de concurrentiekracht van Nederlandse bedrijven versterken, hetgeen kan leiden tot een groei van de werkgelegenheid. Met name in de grensregio’s met Duitsland bestaat het risico dat studenten van over de grens louter kiezen voor een studie in Nederland om hun kansen op de arbeidsmarkt in eigen land te vergroten. Vooral de hoge kwaliteit en de toegankelijkheid van het Nederlandse onderwijs verleidt hen daartoe. Daarmee zouden Nederlandse onderwijsinstellingen voor een belangrijk deel opleiden voor de arbeidsmarkt in Duitsland. De overheid betaalt voor deze studenten (van binnen de EER) een rijksbijdrage voor hun onderwijsdeelname; bijdragen aan de welvaart in Nederland blijven uit omdat de student direct na het afstuderen teruggaat naar het land van herkomst. Zo blijkt uit een onderzoek onder afgestudeerden van de Universiteit Maastricht (2010) dat van de Duitse studenten het merendeel (66 procent) voor werk naar het eigen land terugkeerde24. Daarom heeft het ministerie van OCW in overleg

23 Zie: Werkzoekende jongere is steeds hoger opgeleid, persbericht van 04-03-2013 op www.s-bb.nl/ . In totaal was eind december 2012 11 procent van de werkloze jongeren hoogopgeleid. In absolute zin is echter de groei van de werkloosheid onder jongeren met een mbo-3- of mbo-4-opleiding het grootst. Van de ruim 71.000 werkzoekende jongeren die eind december 2012 stonden ingeschreven, had 42 procent een mbo-opleiding afgerond.

33

met de instellingen besloten dat Duitstalige opleidingen verzorgd door Nederlandse onderwijsinstellingen maar die overwegend de Duitse arbeidsmarkt bedienen, worden afgebouwd. Opleidingen die echter sterk gerelateerd zijn aan de handel met Duitsland en opleidingen die Nederlands- en Duitstaligen opleiden voor bedrijven aan beide zijden van de grens zullen daarentegen worden versterkt25. Dit laatste past ook in de filosofie van de Euregio. 3.4.2

Met betrekking tot kennis

In het eerdergenoemde VEM-advies belichtte de SER enkele risico’s van kennismigratie; risico’s die ook zouden kunnen gelden voor het binden van internationale studenten uit het hoger onderwijs. Wanneer kennismigranten of buitenlandse studenten hier blijven op een promotie- of postdocplaats en daarna terugkeren naar het land van herkomst, dreigt de verworven kennis weg te vloeien naar het buitenland en zo het kennis- en innovatiepotentieel van Nederland aan te tasten26. Dit zou overigens ook het geval kunnen zijn als een buitenlandse student tijdelijk bij een Nederlands kennis- en innovatie-instituut of innovatief bedrijf gaat werken. Een andere visie op dit proces is echter dat kennis op korte termijn van een bepaalde plaats kan wegstromen, maar dat tegelijkertijd wereldwijd sprake is van ‘uitgestelde wederkerigheid’ in het uitwisselen van kennis. Bovendien geldt dat indien Nederlandse kennis elders wordt benut en eventueel verder ontwikkeld, dit een goede zaak is voor het imago van Nederland als kennisland. Nederland kan verder profiteren van samenwerking met voormalig in Nederland studerenden, waardoor wereldwijde (innovatieve) kennisnetwerken kunnen ontstaan (zie ook paragraaf 3.2). Binding van buitenlandse studenten zou voor de landen waaruit zij afkomstig zijn een braindrain tot gevolg kunnen hebben. Voor landen in ontwikkeling zou het nadelig kunnen zijn als hun hoger opgeleide jongeren het land verlaten. Al vanaf de jaren zeventig wordt onderzocht of, in welke mate en onder welke omstandigheden dit het geval is. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen exante- en ex-post-effecten van migratie van hoger opgeleiden. Een ex-ante-effect – ook wel het ‘brain effect’ genoemd – is dat de mogelijkheid van migratie de onderwijsinvesteringen van individuen in een land stimuleren. Het effect – ook wel aangeduid met de term ‘drain effect’ – dat sommige studenten niet uit het land van stu-

24 De cijfers hebben betrekking op de buitenlandse alumni die tussen 1998/1999 en 2006/2007 aan de Universiteit Maastricht een master haalden. ROA/UM (2011) Maastricht University graduate surveys 2010, p. 5. 25 Tweede Kamer (2011-2012) 31 288, nr. 290, Brief kosten en baten van internationalisering in het hoger onderwijs. 26 SER (2012) Advies Verschuivende economische machtsverhoudingen, p. 104.

34


die terugkeren, is een ex-post-effect. Welk effect dominant is, zal verschillen naar de kenmerken van een land. Als per saldo het brain effect overheerst, kan er sprake zijn van ‘braingain’. Onder onderzoekers is er geen consensus over de condities waaronder braindrain optreedt en de omvang van het probleem. De economen Beine en anderen (2010) vonden dat in arme landen de mogelijkheid tot migratie voor hoger opgeleiden een sterke prikkel vormt om extra te investeren in onderwijs, met als resultaat een ‘braingain’27. De ‘braingain’ leidt vervolgens tot welvaartsverbetering en economische ontwikkeling. Echter: als het percentage hoger opgeleiden groter is dan 5 procent en de migratiegraad van deze groep boven de 20 procent komt, ontstaat een negatief effect op de economische groei. Verder sturen (arbeids)migranten veelal geld naar hun familie in het land van herkomst (‘remittance money’)28. Uit het rapport Profijt van Studiemigratiebeleid (2007) van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ) blijkt dat Nederland geen ‘braindrain’ op grote schaal veroorzaakt29. Bovendien ondersteunt de Nederlandse overheid in casu het ministerie van Buitenlandse Zaken uit het budget voor ontwikkelingssamenwerking de Netherlands Fellowship Programmes (NFP): een beurzenprogramma met als doelstelling het verminderen van de tekorten aan geschoolde arbeidskracht in ontwikkelingslanden30. Professionals die werkzaam zijn in één van de 62 NFP-landen kunnen met deze beurs een onderwijsprogramma volgen in Nederland en met de verworven kennis de organisatie waarin zij werkzaam zijn, helpen ontwikkelen en versterken. Migratie van hoger opgeleiden betekent verder bij eventuele remigratie dat het land van herkomst profiteert van een hoogopgeleide met waardevolle internationale werkervaring. Voor de Zweedse overheid is dit effect verbonden met een bredere ontwikkeling op de arbeidsmarkt: ‘circulaire mobiliteit’ van toptalent. Daaronder wordt verstaan het tijdelijk studeren of werken in één land en vervolgens weer verder studeren of werken in een ander land31. Steeds meer talentvolle professionals zien de hele wereld als hun arbeidsdomein en willen zich vaak maar voor

27 Het betreft een studie met data uit 147 landen over de periode 1975 tot 2000. Vgl. Beine, M. [et al.] (2010) A panel data analysis of the brain gain, in: World development, Vol 39 - nr. 4, pp. 523–532. 28 Volgens de Wereldbank werd op deze manier in 2012 wereldwijd 530 miljard Amerikaanse dollar door migranten ‘afgedragen’. Het bedrag is de afgelopen 10 jaar verdrievoudigd en is meer dan drie keer zo groot als het budget dat wereldwijd wordt besteed aan hulp. Overigens bestaan de groepen arbeidsmigranten voor het overgrote deel uit lager opgeleiden. 29 ACVZ (2007) Profijt van Studiemigratiebeleid: Een advies over de arbeidsmarktpositie van buitenlandse afgestudeerden, Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken. 30 Zie: http://www.nuffic.nl/ontwikkelingssamenwerking/nfp

35

beperkte tijd aan een bepaald land binden. Een dergelijke mobiliteit en de daarmee gepaard gaande circulatie van kennis en ervaring over de wereld draagt bij aan de economische ontwikkeling van alle betrokken landen.

31 Dit is een bevinding uit een onderzoek van Wit, H. de en N. Ripmeester (2013) Het behouden van buitenlandse studenten voor de Nederlandse arbeidsmarkt: Een vergelijkende analyse van beleidsplannen en initiatieven in vier Europese landen: Duitsland, Denemarken, Zweden en Finland, p. 25 (een ongepubliceerd rapport in opdracht van min. OCW / Agentschap NL).

36

4

Aangrijpingspunten voor meer instroom en binding

4.1

Cruciale thema’s Om (speciaal opgeleide) buitenlandse studenten te interesseren voor het Nederlandse hoger onderwijs en de blijfkans van buitenlandse studenten met een specifieke, door de arbeidsmarkt gevraagde opleiding te verhogen, is het van belang aan te sluiten bij wat voor de studenten van belang is. De thema’s die voor buitenlandse studenten van belang zijn, kwamen naar voren uit literatuuronderzoek, gesprekken met vertegenwoordigers van onderwijsinstellingen, gemeenten, het bedrijfsleven (op de hoorzitting van 29 januari 2013), vertegenwoordigers van studentenorganisaties, onderzoeksinstituten, raden en koepels en gesprekken met de Nuffic, de organisatie voor internationalisering in het hoger onderwijs (zie voor een lijst van de gesprekspartners de bijlagen bij het advies op de website van de SER). Daarnaast maakten de gesprekken met buitenlandse studenten zelf (tijdens het kenniscafé op 15 februari 2013) en de resultaten van de korte internetenquête onder buitenlandse studenten (op de SER-website) duidelijk wat voor hen belangrijk is als het om komen naar en blijven in Nederland gaat. Buitenlandse studenten werd in de enquête gevraagd wat het voor hen makkelijker, eenvoudiger en aantrekkelijker zou maken om in elk geval een paar jaar in Nederland te blijven. Ze konden maximaal drie mogelijkheden noemen.

Tabel 4.1

There are different ways to make it easier, simpler or more attractive for foreign students to remain in the Netherlands (at least for a few years). Which recommendations do you think the Council should definitely make (maximum of three)? Free Dutch language courses

337

67,4

Simplification of regulations/permits

241

48,2

Career fairs for international students

240

48,0

Help in looking for work

272

54,4

Introduction days held by companies

104

20,8

Traineeships with companies

277

55,4

Extend search year/make it more flexible

125

25,0

Student accommodation should be kept available during search year

170

34,0

Other, please specify N

42

8,4

500

100%

Bron: SER-internetenquête februari 2013

37

De belangrijkste thema’s voor de binding van buitenlandse studenten zijn in de volgende paragrafen in drie clusters ondergebracht. Allereerst de arbeidsmarkt en de voorbereiding daar op tijdens de studie. Een tweede cluster is dat van de Nederlandse taal, de cultuur en het sociale leven. Studenten zelf vinden mogelijkheden voor het leren van de Nederlandse taal het allerbelangrijkst. Daarnaast zijn praktische zaken van belang, waaronder met name huisvesting en allerlei regelingen voor studenten die willen blijven. In de volgende paragrafen is voor elk cluster geïnventariseerd welke inspanningen er al gebeuren om buitenlandse studenten op deze thema’s te ondersteunen en stimuleren. Daarvoor kon behalve van de bevindingen uit de bovengenoemde gesprekken, gebruik worden gemaakt van de veldverkenning die het Agentschap NL in opdracht van het ministerie van OCW maakte van initiatieven voor binding van buitenlandse studenten, hun succes- en faalfactoren1. Vervolgens wordt gesignaleerd waaraan op het terrein van de verschillende clusters nog behoefte is.

4.2

(Voorbereiding op) de arbeidsmarkt Van de studenten die na afloop van de studie (voor een aantal jaren) in Nederland zouden willen blijven, blijft uiteindelijk maar een beperkt deel (ongeveer een derde). Bij het willen en kunnen blijven speelt de arbeidsmarkt een grote rol. Een baan voorziet in de kosten van levensonderhoud. Voor studenten van buiten de EU/ EER is een baan noodzakelijk voor een verblijfsvergunning, zij het dat hun een zoekperiode van een jaar wordt gegund (het zoekjaar). Het blijven van buitenlandse studenten dient ook een Nederlands belang. Bedrijven kunnen door het werven van buitenlandse studenten voorzien in hun soms prangende personeelsbehoefte. In deze paragraaf wordt bezien wat er al gebeurt om buitenlandse studenten en bedrijven te koppelen. Werving van studenten

Bij de werving van studenten is het rekening houden met de arbeidsmarkt nog niet gebruikelijk, maar wel in ontwikkeling. In een aantal regio’s, waaronder de ‘Brainport Regio’ (de regio rond Eindhoven), Wageningen en Amsterdam, werken bedrijven en onderwijsinstellingen samen bij de werving. Regionale en lokale overheden spelen een belangrijke rol in het regionale economische en arbeidsmarktbeleid en zijn in die hoedanigheid gesprekspartner voor onderwijsinstellingen en bedrijfsle-

1

38

Agentschap NL (2013) Binding van buitenlandse studenten aan de arbeidmarkt in Nederland: Een veldverkenning naar initiatieven en hun succes- en faalfactoren.

AANGRIJPINGSPUNTEN VOOR MEER INSTROOM EN BINDING

ven. Zo is er in de regio Eindhoven een gezamenlijk programma voor de werving van studenten: Brainport International Community. Dit programma is een onderdeel van Brainport Development: een initiatief van de overheid, waaronder de gemeente Eindhoven, kennisinstellingen en bedrijfsleven.

Brainport Eindhoven In de Brainport Regio Eindhoven-regio wordt er momenteel nagegaan hoe de regio (bedrijfsleven en de diverse onderwijsinstellingen, met elkaar en onderling) beter kan samenwerken bij de werving en selectie van studenten. Vastgesteld is dat het belangrijk is ook te werven in voor het bedrijfsleven interessante regio’s en voor studierichtingen die relevant zijn in verband met tekorten op de regionale arbeidsmarkt. Verder wordt gekeken of in wervingslanden waar een hboinsteling intensief werft, niet ook de werving en selectie voor de nabijgelegen woinstelling valt mee te nemen. De Brainport Regio en Zuidoost-Nederland promoten en werven daarbij via het programma Brainport International Community (BIC). BIC helpt (verwachte) tekorten aan hoger technisch opgeleiden in Zuidoost-Nederland te reduceren door internationale kenniswerkers en studenten aan te trekken en te behouden. Dit wordt gerealiseerd door gerichte wereldwijde promotie van Zuidoost-Nederland als dé toptechnologieregio van Europa en het faciliteren van organisaties in de werving van internationale kenniswerkers. Het programma bestaat uit diverse deelprojecten. Geworven wordt in een mix van economisch zwakkere en sterkere landen en regio’s. De keuze hiervoor hangt af van een aantal aspecten, waaronder demografie, economie, cultuur en al lopende contacten. Met de sterkere economieën zoals Taiwan en Turkije wordt ingezet vanuit meerdere doelstellingen die elkaar versterken: acquisitie; handelsbevordering; politiek-bestuurlijke samenwerking; R&D-samenwerking en talent. Bron: Agentschap NL (2013) Binding van buitenlandse studenten aan de arbeidsmarkt in Nederland: Een veldverkenning naar initiatieven en hun succes- en faalfactoren, p. 3.

Tijdens wervingsbijeenkomsten (‘fairs’) in het buitenland maken bedrijven duidelijk bij welke bedrijven afgestudeerden van welke opleidingen kunnen komen te werken en voor welke werkzaamheden. De onderwijsinstellingen zorgen ervoor studenten uit te nodigen met de opleidingen die voor bedrijven het meest interessant zijn. Ook kiezen bedrijven en onderwijsinstellingen in overleg de landen en

39

regio’s waar men werft. In een enkel geval worden wervingsactiviteiten van onderwijsinstellingen gekoppeld aan handelsmissies. Voorbereiding op de arbeidsmarkt tijdens en na de studie

Tijdens de studie speelt de arbeidsmarkt een beperkte rol. Hbo-studenten en een deel van de wo-studenten maken tijdens de opleiding kennis met Nederlandse bedrijven via een stage. Het is vaak niet eenvoudig om stages voor buitenlandse studenten te vinden omdat volgens de studenten een deel van de bedrijven huiverig is om deze groep een stage aan te bieden. De arbeidsmarkt komt voor de meeste studenten pas echt in beeld bij het afronden van hun studie. Een deel van de onderwijsinstellingen biedt (buitenlandse) studenten de mogelijkheid om sollicitatievaardigheden en dergelijke op te doen. Voor buitenlandse studenten is dit met name van belang om te leren hoe solliciteren in Nederland verschilt van solliciteren in het thuisland. Van buitenlandse studenten is bekend dat zij behoefte hebben aan dergelijke informatie. Bedrijven en studenten kunnen ook met elkaar in contact gebracht worden via (internationale) banenmarkten. Deze worden onder andere in de regio Eindhoven (Brainport) en Twente georganiseerd. Verder kennen de universiteiten van Wageningen en Eindhoven een website met ‘career opportunities’ en werkt men aan het opzetten van Career Centers. De Nuffic organiseert een carrièredag voor buitenlandse studenten: NL4Talents. Expliciet doel van deze (in beginsel jaarlijks te houden dag) is getalenteerde internationale studenten aan Nederland te binden. Internationale studenten in de afrondende fase van hun studie krijgen op deze dag informatie over mogelijkheden om in Nederland een carrière op te bouwen. Voor hen die na hun studie Nederland verlaten, zijn er workshops die helpen in eigen land succesvol te worden (NL for talents, februari 2013). Sinds februari 2013 is op de homepage van het Holland Alumni Network de careerportal www.careerinholland.nl beschikbaar voor buitenlandse studenten. Deze portal is speciaal gericht op buitenlandse afgestudeerden die een baan in Nederland ambieren. Ze biedt veel (Engelse) informatie over werken in Nederland, de Nederlandse arbeidscultuur, het zoeken van een baan, loon, secundaire arbeidsvoorwaarden en ondernemerschap. Zowel banenzoekers als werkgevers kunnen op deze portal terecht voor banen in Nederland in de IT, engineering, hightech and science op bachelor-, master en PhD-niveau. Verder biedt de portal nuttige arbeidsmarktinformatie, persoonlijke ondersteuning en coaching.

40


Informatie over vacatures op de Nederlandse en internationale academische arbeidsmarkt is voor buitenlandse en Nederlandse studenten te vinden op de site www.academictransfer.com, een gezamenlijke vacaturesite van de Nederlandse universiteiten, academische ziekenhuizen en onderzoeksinstellingen. De meest recente vacatures zijn zelfs beschikbaar op een gratis iPhone app. Een mogelijkheid die nog weinig wordt gebruikt, is het koppelen van buitenlandse studenten aan bedrijven via traineeships. Saxion Connect organiseert dit voor de Saxion Hogescholen en de TU Twente. Tijdens het ‘zoekjaar’ kunnen internationale studenten voor een periode tussen de 6 en 12 maanden in een bedrijf aan het werk voor de uitvoering van een project of het meedraaien op een afdeling. Saxion verzorgt de werving, selectie, begeleiding en aanvullende training en scholing, zoals workshops netwerken en presenteren, sollicitatievaardigheden, de Nederlandse arbeidsmarkt en wettelijke regelingen. De trainees krijgen een bescheiden salaris: het wettelijke minimumloon. Studenten en bedrijven kunnen ook gebruikmaken van verschillende alumninetwerken om te zien welke bedrijven een vacature hebben respectievelijk welke studenten een baan zoeken. Een (beperkt) aantal (grote of specialistische) bedrijven benadert zelf hogescholen en universiteiten om te werven onder (buitenlandse) studenten en heeft soms contacten met docenten om op die manier geattendeerd te worden op ‘interessante’ studenten en promovendi2. Verder lijkt het erop dat veel bedrijven (tot nu toe) hun werving vooral richten op ervaren krachten en minder op ‘schoolverlaters’. As a graduate from Utrecht University I came across a huge amount of denials while seeking job The main reason behind if that is the lack in communication. I am a well experienced professional with a Master's degree in Operational Management, with a vast amount of IT certifications and diplomas. Nevertheless, my experience from the Dutch labor market is not the one I was hoping for3. Bovendien zijn zij veelal weinig uitnodigend voor buitenlandse sollicitanten (advertenties zijn zelden in het Engels beschikbaar, websites kennen vaak geen Engelstalige sectie, enzovoorts). In de hoorzitting die de SER organiseerde, stelden de deelnemers dat voor bedrijven het werven onder buitenlandse studenten nog nieuw en weinig ontwikkeld is. 2

3

Er zijn ook bedrijven die in het buitenland werven onder studenten aan voor hen interessante universiteiten. Zo werft TopTalent International BV voor een samenwerkingsverband van bedrijven en universiteiten verenigd in het Dutch Polymere Institute masterstudenten bij een aantal topuniversiteiten in China. Geselecteerde studenten worden naar Nederland gehaald om hier te promoveren en tegelijkertijd een managementopleiding te krijgen, om ze daarna in te zetten bij Nederlandse multinationals. Citaat van een buitenlandse student die de online enquête van de SER heeft ingevuld.

41

Arbeidsmarkttekorten en werving Metalektro De Arbeidsmarkt monitor Metalektro 2012 laat zien dat er tekorten zijn voor deze branche en dat er ook voor de toekomst (komende vijf jaar) tekorten te verwachten zijn. Men denkt onvoldoende personeel te kunnen vinden omdat er te weinig aanbod is vanuit de opleidingen, de sollicitanten niet de juiste opleiding hebben en er te weinig aanbod is van mensen met interesse in een technisch beroep. De werving van technisch personeel verloopt vooral via uitzendbureaus (ondersteunend en uitvoerend technisch personeel) en via commerciële wervings- en selectiebureaus (technisch verkooppersoneel en leidinggevend technisch personeel). Met het oog op de verwachte tekorten gaat een groter deel van de bedrijven schoolverlaters en nieuwe goed opgeleide werknemers aannemen. Werving in het buitenland om de tekorten te verkleinen gebeurt door ongeveer 15 procent van de bedrijven. Minder dan 5 procent van de (overige) bedrijven is van plan in het buitenland te gaan werven. Zie: http://www.ao-metalektro.nl

Werken tijdens de studie

De Nederlandse wet staat buitenlandse studenten weliswaar toe om parttime te werken naast hun studie, maar schrijft tegelijkertijd voor dat het inkomen uit werk 'aanvullend' moet zijn. Op een verblijfsvergunning voor studie mogen studenten van buiten de EU/EER daarom maximaal 10 uur per week en/of 3 maanden voltijds – tijdens de tijdens de maanden juni, juli en augustus – werken. Voor niet-EU/EER-studenten is verder een tewerkstellingsvergunning nodig die door de werkgever bij UWV/WERKbedrijf moet worden aangevraagd. Dit verhoogt voor werkgevers de drempel om een buitenlandse student aan te nemen; dat geldt temeer daar het maar om een klein baantje gaat. Bovendien heeft de student die werkt geen recht meer op een (goedkope) studentenziektekostenverzekering: werkende studenten moeten (zoals andere werknemers/ingezetenen) een ziektekostenverzekering op basis van de ZVW afsluiten. Deze opeenstapeling van voorwaarden maakt het voor studenten van buiten de EU/EER moeilijk om wat bij te verdienen. Werken na de studie

Over het ‘zoekjaar’ zijn studenten evenmin onverdeeld enthousiast.

42


‘Regeling zoekjaar afgestudeerde’ en ‘regeling hoogopgeleide’ Zoekjaar Buitenlandse studenten die een bachelor of master in Nederland hebben afgerond, hebben de mogelijkheid om tot een jaar na hun afstuderen (verlenging is niet mogelijk) met een tijdelijke verblijfsvergunning in Nederland te blijven en op zoek te gaan naar een baan als kennismigrant, op grond waarvan ze een reguliere verblijfsvergunning kunnen krijgen. Het zoekjaar is op 20 december 2007 ingevoerd, mede op advies van de Adviescommisie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ) naar aanleiding van het onderzoek Profijt van Studiemigratiebeleid. Voor die tijd kon de afgestudeerde student maximaal drie maanden in Nederland blijven om een baan te zoeken. Deze tijd bleek te kort voor afgestudeerden om een baan te vinden. Een zoekperiode van een jaar zou de afgestudeerde vreemdelingen wel een reële kans bieden om een baan op niveau te vinden, aldus het advies van de ACVZ. Tijdens het ‘zoekjaar’ mogen deze buitenlandse afgestudeerden zich vrij op de arbeidsmarkt begeven. Ook voor een baantje om tijdens de zoekperiode in hun onderhoud te voorzien, is geen tewerkstellingsvergunning nodig. Dit is vooral interessant voor studenten van buiten de EER; studenten van binnen de EER hebben om te werken sowieso geen vergunning nodig. Wanneer de buitenlandse afgestudeerde tijdens het zoekjaar in Nederland een betaalde baan vindt als kennismigrant met een bruto jaarsalaris van minimaal € 27.336, dan kan hij of zij een reguliere verblijfsvergunning als kennismigrant krijgen*. Dit looncriterium is voor in Nederland afgestudeerde studiemigranten lager dan voor andere kennismigranten. Voor andere kennismigranten jonger dan 30 jaar is dat ten minste €38.141,- bruto per jaar, voor andere kennismigranten ouder dan 30 jaar is dat € 52.010 bruto per jaar (bedragen 2013). Regeling hoogopgeleide Naast de regeling ‘zoekjaar afgestudeerde’ is er een ‘regeling hoogopgeleide’: een zoekjaar voor buitenlandse masterstudenten en gepromoveerden. Deze regeling biedt hun de mogelijkheid om binnen drie jaar na het afstuderen of promoveren (in Nederland of aan een mondiale top 200-universiteit in het buitenland) in Nederland *

De tewerkstelling moet plaatsvinden bij een werkgever die bij de IND geregistreerd staat als gerechtigd om kennismigranten naar Nederland te halen.

43

werk als kennismigrant te zoeken. Dit betekent dat in Nederland afgestudeerden met een mastergraad kunnen kiezen tussen het zoekjaar voor de afgestudeerde studiemigrant of de regeling hoogopgeleiden. Het is niet mogelijk om van beide regelingen gebruik te maken. Voor afgestudeerden met de doctorsgraad geldt alleen de regeling hoogopgeleiden. Net als in de regeling zoekjaar geldt verblijfsvergunning voor één jaar en mag deze niet worden verlengd. Ook in deze regeling geldt een looncriterium om voor een regulier verblijf als kennismigrant in aanmerking te komen dat lager is dan in de kennismigrantenregeling, namelijk minimaal € 27.336 bruto per jaar. Voor werken in het kader van de ‘regeling hoogopgeleide’ is echter altijd een tewerkstellingsvergunning nodig. Een werknemer die wetenschappelijk onderzoek komt doen of arts in opleiding tot specialist is, hoeft niet aan dit looncriterium te voldoen. Hij moet voldoen aan de Wet minimumloon. Bron: http://www.nuffic.nl/toelating-verblijf/werk/zoekjaar-afgestudeerde-en-regeling-hoogopgeleiden; http://www.ind.nl/Werkgevers/Nieuws/ vanaf1januari2013nieuwelooncriteriakennismigrantenhoogopgeleidenenhoudersvaneuropeseblauwekaart.aspx

Het looncriterium van  27.336 bruto per jaar in de ‘regeling zoekjaar afgestudeerde’ wordt door studenten te hoog gevonden. Verder stellen ze dat zij in de huidige economische situatie meer dan één jaar nodig te hebben om een baan als kennismigrant te vinden. Verder moet ten behoeve van het verblijf tijdens het zoekjaar de verblijfsvergunning voor studie worden omgezet in een ‘tijdelijke verblijfsvergunning zoekjaar’. De leges daarvoor zijn 600 euro. Studenten ervaren dit als een zeer hoog bedrag; vooral als afgestudeerden twijfelen of ze voor langere tijd zullen blijven, schrikt het af en worden mogelijk andere landen met lagere leges aantrekkelijker4. De ‘regeling hoogopgeleide’ is behalve voor gepromoveerden ook interessant voor ‘spijtoptanten’: buitenlandse studenten die na hun studie aanvankelijk terugkeren naar het land van herkomst en later alsnog in Nederland werk willen zoeken. Dat voor werken in het kader van deze regeling een tewerkstellingsvergunning nodig is, geldt als een belangrijk nadeel5.

4

5

44

De leges voor het aanvragen van een verblijfsvergunning regulier bedragen voor studenten €300. Dat was tot medio januari 2013 €600, maar naar aanleiding van een uitspraak van de Raad van State van oktober 2012 besloot de staatssecretaris dat dit bedrag omlaag moest. De leges voor de ‘verblijfsvergunning zoekjaar’ zijn echter gelijk gebleven: € 600. IND (2011) Evaluatie regeling Hoogopgeleiden: De kenniseconomie versterkt?


Samengevat

Wat de relatie betreft van buitenlandse studenten tot de Nederlandse arbeidsmarkt is samengevat het beeld als volgt: ■ Voor Nederlandse bedrijven is het nog niet gebruikelijk om zich voor vacaturevervulling ook op buitenlandse studenten/afgestudeerden te richten. ■ Een carrièreperspectief lijkt voor buitenlandse studenten een grotere rol te gaan spelen bij hun keuze voor een studieland. ■ Universiteiten en hogescholen zijn de studenten slechts in beperkte mate behulpzaam bij het voorbereiden op de arbeidsmarkt (sollicitatievaardigheden, career services, enzovoorts). Dit geldt zowel ten aanzien van Nederlandse als buitenlandse studenten, terwijl een goede voorbereiding voor deze laatsten extra belangrijk is vanwege hun onbekendheid met de Nederlandse arbeidsmarkt. ■ Voldoende kennis van de Nederlandse taal is een belangrijke voorwaarde voor veel bedrijven om een buitenlandse student aan te nemen. De Engelstalige arbeidsmarkt in Nederland is echter vrij beperkt en concentreert zich in de internationale bedrijven en grote bedrijven in de hightech-sector. ■ Bij studenten die van buiten de EU/EER komen, worden werkgevers afgeschrikt door hun verplichting de noodzakelijke tewerkstellingsvergunningen aan te vragen en te bekostigen. I dont mind staying in the Netherlands. There’s almost nothing to complain about the country. And I think I should pay back to the country that offered me a great opportunity to study. But, it is impossible to find a job nowadays... And employers are not encouraged to hire non-EEA graduates like me6.

4.3

Nederlandse taal, cultuur en sociaal leven 4.3.1

Taal

Tijdens het SER Kenniscafé met buitenlandse studenten op 15 februari 2013 werd aan elk van de drie gesprekstafels steeds opnieuw als belangrijkste voorwaarde voor binding kennis van de Nederlandse taal genoemd. Het is de ervaring van studenten die naast hun studie een baantje zochten, dat veel werkgevers en uitzendbureaus eisen dat de student Nederlands spreekt. I think the language barrier is the single most deterring factor in being chosen even when you are highly skilled and talented. Many times i have seen lesser experienced people get

6

Citaat van een buitenlandse student die de online enquête van de SER heeft ingevuld.

45

great jobs just because they know Dutch. As a whole companies fail to realize that talent matters more and a talented person can pick a new language in 3-4 months. Students generally do not take these language courses earlier either because the academic schedule is extremely hectic or the language courses are too expensive7. Wat het leren betreft van de Nederlandse taal doen zich een paar dilemma’s voor, zo zeiden de studenten. Aan de opleidingen die de buitenlandse studenten volgen, wordt Engels gesproken. Ook buiten de universiteit en hogeschool spreken veel mensen Engels; studenten worden meestal in het Engels aangesproken. Dat vermindert aanvankelijk de noodzaak voor studenten om Nederlands te leren. Pas na verloop van tijd wordt het hun duidelijk dat het niet beheersen van het Nederlands een drempel is voor sociale contacten met Nederlanders en dat Nederlands spreken een ‘must’ is als je in Nederland wilt blijven. Daarnaast speelt een rol dat het Nederlandse taalgebied in de wereld maar heel klein is: wie niet zeker weet dat hij of zij in Nederland wil blijven (de helft van de respondenten in de internetenquête twijfelt daarover), doet niet de investering in tijd en geld om deze ‘kleine taal’ te leren. Helaas, zo vertellen de studenten, zijn taalcursussen vaak erg duur. Alleen wie een werkgever heeft die de cursus betaalt – hetgeen soms gebeurt bij promovendi – kan van het aanbod gebruikmaken. Voor 2013 was er nog de mogelijkheid om tegen lage kosten deel te nemen aan door de gemeente aangeboden inburgeringscursussen. Sinds 1 januari moeten alle buitenlanders zelf voor de cursus betalen (enkele duizenden euro’s per cursus). Waar gratis taalcursussen worden aangeboden – zoals in Delft – zijn deze vol binnen enkele minuten nadat de intekening is opengesteld. Bovendien is de kwaliteit ervan naar het oordeel van de studenten te laag. De gratis cursus in Delft – de Delftse methode – is een basiscursus die een aantal belangrijke woorden en woordgroepen aanleert, maar geen grammatica waardoor de student onvoldoende Nederlands leert om zich in een baan te kunnen redden. It would be nice to have it easier to learn the language. Since in the Dutch culture it is almost inherent to talk in English as well (EVERYONE seems to speak English!), it is difficult for us foreigners to learn Dutch and to, therefore, feel more adapted in the country so as to want to stay here. There is no need to give free Dutch courses, but if you do give them to a cheaper price then it would be very appealing for us. I would really lovely to remain in the country and to find a job here in the future - but, of course, the language is necessary. For the rest, I find the country very welcoming and very warm8.

7 8

46

Citaat van een buitenlandse student die de online enquête van de SER heeft ingevuld. Citaat van een buitenlandse student die de online enquête van de SER heeft ingevuld.


Buitenlandse studenten hebben met andere woorden behoefte aan meer taalcursussen, van voldoende niveau. Om het leren van Nederlands voor alle buitenlandse studenten mogelijk te maken, zouden – zo stellen de studenten – taalcursussen voor hen gratis moeten zijn of zouden er vrijwillige taalcoaches, taalbuddies of conversatieclubs beschikbaar moeten zijn. Om de tijdsinvestering te honoreren zouden de studenten studiepunten voor hun taalles moeten krijgen. Sommigen studenten bevelen zelfs aan om het leren van Nederlands al bij aankomst in Nederland verplicht te maken. Dit om spijtoptanten te voorkomen: degenen die nog niet weten of ze zullen blijven, daarom het leren van de taal uitstellen en vervolgens als ze uiteindelijk willen blijven, stuiten op een grote drempel naar de arbeidsmarkt. 4.3.2

Nederlandse cultuur en sociaal leven

Wil je in Nederland kunnen blijven en je daar thuis voelen, dan is Nederlands spreken niet voldoende, zeggen de studenten. Studenten die blijven moeten ook sociaal geïntegreerd zijn, sociale contacten in Nederland hebben. Sociaal contact krijgen met Nederlandse studenten blijkt voor buitenlandse studenten niet eenvoudig. Studieverenigingen, algemene studentenverenigingen en sportverenigingen heten buitenlandse studenten niet echt welkom. Vooral de ‘fraternities’ (corporale verenigingen) worden als erg gesloten ervaren. Er is weinig informeel contact tussen buitenlandse en Nederlandse studenten. Deels is dit het gevolg van het ‘veilig’ bij elkaar klitten van buitenlandse studenten, deels een gevolg van een zekere ‘uitsluiting’ door Nederlandse studenten. De omgangsvormen tussen Nederlanders dragen daaraan bij: het directe taalgebruik (‘We need this table’), de ik-gerichte cultuur (moeilijk voor studenten uit een meer collectivistische cultuur), het plannen (‘the rule of the agenda’) en de beperkte gastvrijheid. Er is een scherpe scheiding tussen werk en privé: aan de koffie vertellen Nederlanders wel allerlei privézaken, maar om 5 uur gaan ze naar huis en daar zullen ze je niet snel uitnodigen. Een masterstudent electrical engineering/ microelectronics uit Litouwen die al enkele jaren in Nederland woont, vertelde tijdens het Kenniscafé dat hij maar heel weinig Nederlandse vrienden heeft en er nog maar bij één thuis is geweest. En dat was dan nog een Japanse-Nederlander. Nederlanders komen in contact open over, maar zijn tegelijkertijd ook wat afstandelijk, zeggen buitenlandse studenten. Het kost moeite een Nederlander goed te leren kennen. Het zou bijdragen aan het sociaal contact tussen Nederlandse en buitenlandse studenten als ze meer worden ‘gemengd’: in studentenhuisvesting, in studiegroepen en in activiteiten buiten de studie. In de studie zou een door de onderwijsinstelling opgelegde mix volgens hen kunnen helpen omdat beide groe-

47

pen studenten de neiging hebben om vooral met ‘soortgenoten’ samen te werken. Studenten(sport)verenigingen zouden prikkels moeten krijgen om zich meer voor internationale studenten open te stellen. Wat dit betreft zijn voorzieningen en verenigingen speciaal voor buitenlandse studenten onhandig, omdat het hen opsluit in een ‘international bubble’. Onderwijsinstellingen die zich afficheren als ‘multicultureel’ zouden daarvan meer werk moeten maken. Binding aan Nederland kan worden bevorderd door zwakke punten te verbeteren, maar ook door sterke punten goed te benutten. De buitenlandse studenten ervaren Nederland vooral als open en tolerant, zonder politieke polarisatie, liberaal, egalitair en met een relaxte atmosfeer. Prettig is ook dat zoveel Nederlanders Engels spreken. Zij vinden Nederland een ‘truly international country’ met een hoge onderwijskwaliteit. Nederland is volgens hen ook goed georganiseerd, zij het dat dit soms tot moeizame bureaucratie leidt.

4.4

Praktische zaken: huisvesting en regelingen 4.4.1

Huisvesting

Informatie vooraf over huisvesting

Huisvesting is een belangrijke randvoorwaarde voor internationalisering en binding van studenten. Het toenmalige kabinet schreef in Landelijk Actieplan Studentenhuisvesting uit 2011: “zoals het hoger onderwijs de motor van de kenniseconomie is, is goede studentenhuisvesting de accu van die motor”9. Studenten die vanuit het buitenland naar Nederland komen om er te studeren, hebben dan ook behoefte aan goede en volledige informatie over de beschikbaarheid, de prijs en de kwaliteit van studentenhuisvesting. Omdat hun vaak gevraagd wordt een contract voor een half jaar of een jaar te tekenen, terwijl ze de woonruimte niet van te voren kunnen zien, moeten ze goed worden geïnformeerd over wat ze kunnen verwachten. Informatie over huisvesting, maar ook over aanmelding, inschrijven, toelating, beurzen, visa en dergelijke is voor internationale studenten niet altijd goed toegankelijk en niet centraal beheerd, maar versnipperd over verschillende instanties, zo bleek enkele jaren geleden. Het programmaplan De Rode Loper beoogde dit te verbeteren.

9

48

Ministerie van BZK (2011) Landelijk Actieplan Studentenhuisvesting 2011 tot 2016, p. 2.


De Rode Loper De VSNU, de HBO-raad, de Nuffic, Studiekeuze123, Studielink, Kences, DUO en de IND zijn eind 2010 op initiatief van het ministerie van OCW een samenwerkingsverband aangegaan om het administratieve proces voor buitenlandse studenten bij hun komst naar Nederland te vereenvoudigen met het programmaplan de Rode Loper. Met een betere stroomlijning van de administratieve dienstverlening aan de internationale student kan de student zich meer welkom voelen. Bovendien wordt Nederland zo toegankelijker voor studenten. Het project is medio 2012 afgerond. Vanuit het programmaplan Rode Loper werd één plek gemaakt waar de internationale student opleidingen kan zoeken: de Studyfinder, bereikbaar via www.studyinholland.nl. Hierop wordt het hele Nederlandse aanbod van de hoger onderwijsinstellingen gepresenteerd. Het is een centrale plek waar studenten complete, betrouwbare, eenduidige en up-to-date informatie kunnen vinden over studeren in Nederland, over alle regels en over inschrijving, huisvesting, studiekeuze en verblijfstitels. Studyinholland heeft ook een Grantfinder waarop buitenlandse studenten per land van herkomst en gewenste studierichting in Nederland kunnen zien welke beurzen daarvoor beschikbaar zijn. Bron: www.nuffic.nl/promotie/programma-rode-loper en www.studyinholland.nl

Het onderwerp informatievoorziening over huisvesting was onderdeel van het programma van de Rode Loper. Kences, de brancheorganisatie van studentenhuisvesters en kenniscentrum studentenhuisvesting, deed in dit kader onderzoek naar de informatievoorziening over huisvesting zoals ervaren door buitenlandse studenten10. Een kwart van de ondervraagden vond het (helemaal) niet duidelijk hoe ze aan een kamer moesten komen. Degenen die informatie zochten op websites van de onderwijsinstellingen en studentenhuisvesters (de voor dit doel meest geraadpleegde sites) waren daarover veelal ontevreden. Vaak ontbrak informatie die voor veel internationale studenten relevant is: informatie over de woonomgeving, nabijheid van winkels, de afstand tot de onderwijsinstelling11. In het kader van het project de Rode Loper hebben de partijen die bij huisvesting betrokken zijn, inmiddels afspraken gemaakt om deze informatieproblemen te verhelpen.

10 Kences (2012) Verkenning informatievoorziening huisvesting internationale studenten in Nederland, p. 3. 11 Bij de studentenvakbonden ISO en LSVb zijn klachten bekend van internationale studenten die bij aankomst in Nederland pas merkten dat ze op een bungalowpark 40 kilometer van hun onderwijsinstelling werden gehuisvest.

49

Beschikbaarheid en betaalbaarheid studentenhuisvesting

Het aanbod aan studentenhuisvesting was in 2011 bij het uitkomen van het Actieplan en is in 2013 ten tijde van dit advies nog steeds een groot knelpunt. De meerderheid van de studenten in het bovengenoemde onderzoek van Kences vond het lastig om geschikte woonruimte te vinden; vooral in Utrecht en Amsterdam. Het tekort aan kamers en de relatief hoge prijs vormden de belangrijkste moeilijkheid12. Als het aanbod tekortschiet, zullen buitenlandse studenten en ook de studenten met belangstelling voor bètatechnologische opleidingen uitwijken naar landen elders in Europa of de wereld. Dat schaadt de Nederlandse concurrentiepositie, zo stelt het Actieplan. Kences voorziet voor de komende jaren (2012 tot 2020) een toename van het aantal hboen wo-studenten met 113.00013. Het aantal studenten dat wil gaan wonen in de stad waar ze studeren, zal naar verwachting toenemen met 37.000. Daar komen nog 8000 buitenlandse studenten bij. Dit betekent dat studentenhuisvesting de komende jaren in totaal 45.000 extra studenten in de studentensteden zal moeten huisvesten. Het Actieplan bevat afspraken van een groot groep betrokkenen zoals Kences, de Kennissteden en de G4, commerciële studentenhuisvesters, VSNU, HBO-raad, de studentenvakbond LSVb en het ministerie van BZK om in de periode 2011 tot 2016 extra studentenhuisvesting te realiseren. Onduidelijk is nog in hoeverre deze doelstelling is bereikt. Internationale studenten kunnen vaak, omdat er voor hen geen ander aanbod beschikbaar is, niet anders dan ‘kiezen’ voor een ‘short stay room’: een gemeubilieerde kamer met extra service of voorzieningen tegen een – vergeleken met de standaard studentenkamer – relatief hoge prijs. Verder meldden internationale studenten tijdens een Roundtable International Students, georganiseerd door de LSVb, dat het voor hen lastig is dat kamercontracten voor buitenlandse studenten vaak maar een beperkte looptijd hebben. Studenten die langer dan een semester of een jaar in Nederland blijven (vaak diplomastudenten), moeten daardoor verschillende keren op zoek naar woonruimte of bij verlenging van hun contract een huursom ineens voor een paar maanden betalen.

12 Kences (2012) Verkenning informatievoorziening huisvesting internationale studenten in Nederland, p. 3 en 4. 13 Kences (2012) Monitor studentenhuisvesting, p. 12. Kences verstaat onder buitenlandse studenten studenten met een buitenlandse nationaliteit en een buitenlandse vooropleiding. Buitenlandse promovendi hebben ook woonruimte nodig; over hun aantallen en woonwensen zijn echter geen gegevens beschikbaar. Zij tellen in de monitor niet mee.

50


Student Hotels City Living, een internationale huisvestingsorganisatie voor studenten, wil tegemoetkomen aan de toenemende vraag van buitenlandse studenten naar studentenhuisvesting. Het ontwikkelde daarom in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag Student Hotels. Deze bieden studenten volledig gemeubileerde kamers (incl. Wifi-internet en LCDtv´s), voorzien van een badkamer en eventueel een keuken. De gebouwen beschikken verder over gemeenschappelijke keukens met alle moderne voorzieningen, studiezalen, gamerooms en studenten krijgen het gebruik van een fiets. De kamers zijn te huur voor week, een maand, een semester of een jaar. Het hotel in Rotterdam, een verbouwd bedrijfsverzamelgebouw uit de jaren veertig van de vorige eeuw, is in september 2012 in gebruik genomen, telt 250 kamers en staat vlak bij de Erasmusuniversiteit en InHolland. De huurprijs voor een semester is 895 euro per maand. Bron: www.thestudenthotel.com

Kwaliteit studentenhuisvesting

Onder internationale studenten scoort Nederland onder het gemiddelde voor Europa wat de kwaliteit betreft van de studentenhuisvesting14. Ook de studenten die deelnamen aan het kenniscafé bij de SER noemden de ‘living conditions / housing’ als een minpunt van hun verblijf in Nederland. Behalve op de prijs-kwaliteitverhouding (te hoge prijzen voor te weinig ruimte) is er kritiek op de aard van de huisvesting. Vaak is er voor buitenlandse studenten in de studentenstad maar één soort woonruimte beschikbaar, bijvoorbeeld alleen in een internationaal studentenhuis met gedeelde voorzieningen. In een dergelijk studentenhuis komen buitenlandse studenten niet in aanraking met Nederlandse studenten, waardoor een belangrijk positief effect van internationalisering voor buitenlandse en Nederlandse studenten wordt gemist. Buitenlandse studenten willen zelf kiezen voor een bepaalde prijsklasse, een internationaal huis of een gemengd huis, met of zonder eigen voorzieningen.

14 Dit bleek tijdens een congres van 250 internationale experts en stakeholders getiteld The Class of 2020: investment in student housing op 30 oktober 2012 in Amsterdam. The Stichting Class of 2020 is een non-profit organisatie met als doel de kennis over studentenhuisvesting in Nederland te verbreden en verdiepen.

51

4.4.2

Regelingen

Buitenlandse studenten die in Nederland komen studeren, moeten daarvoor een aantal praktische zaken regelen, zoals – voor niet-EER-studenten – een visum, aanvraag voor toelating en inschrijving bij een hogeschool of universiteit, verzekering, huisvesting. Om het buitenlandse studenten makkelijker te maken de informatie over de verschillende regelingen te vinden, bestaat reeds één website: www.studyinholland.nl. Deze site bevat alle informatie over het Nederlandse hogeronderwijssysteem en over verblijfsvergunningen, verzekeringen, diploma’s, beurzen, huisvesting en algemene praktische zaken. Daarnaast ontwikkelt de Rode Loper een webapplicatie waarmee instellingen hun internationale studenten via de eigen website actuele informatie kunnen geven van de IND, SVB, Belastingdienst, CVZ, UWV en DUO over relevante procedures voor bijvoorbeeld immigratie, het afsluiten van een ziektekostenverzekering of studiefinanciering. De genoemde instanties onderhouden deze informatie zelf. Deze webapplicatie is in 2012 in een pilot op zijn bruikbaarheid getest en wordt in 2013 ontwikkeld tot een operationele voorziening. De IND en Studielink zijn bezig om de aanvraag voor een verblijfsvergunning voor studie verder te automatiseren. De informatie die voor buitenlandse studenten zo noodzakelijk is, wordt zodoende steeds beter toegankelijk. Desondanks is de onduidelijkheid van allerlei regelingen voor studenten nog steeds een punt van kritiek. Buitenlandse studenten klagen over het gebrek aan informatie in het Engels, bijvoorbeeld van belangrijke instanties als de Belastingdienst15, drinkwaterbedrijven, elektriciteitsleveranciers, verzekeringsmaatschappijen, banken en notaris. Ook bij de IND is niet altijd een Engels sprekende medewerker aan de lijn te krijgen. Verder komt het voor dat studenten A nodig hebben om B te krijgen, terwijl omgekeerd voor B een A nodig is. Om een kamer te huren is een BurgerServiceNummer (BSN) vereist; voor het aanvragen van een BSN is een adres nodig. Als een student nog geen woonadres heeft, kan hij of zij weliswaar het adres van de onderwijsinstelling opgeven, maar dat is bij studenten onvoldoende bekend. ‘Onduidelijkheid’ heeft soms ook te maken met de ‘onbegrijpelijke’ inhoud van de regelingen: bijvoorbeeld de (negatieve) consequenties van parttime werken voor de ziektekostenverzekering van buitenlandse studenten16.

15 De Belastingdienst wil aan de telefoon geen informatie in het Engels geven en DigiD is niet in het Engels beschikbaar. 16 Een student uit de EER of Zwitserland kan op grond van verdragen met deze landen gebruikmaken van een European Health Insurance Card (EHIC). In dit geval dekt de verzekering van het thuisland ziektekosten tijdens het verblijf in Nederland. Voorwaarde is dat de student niet werkt naast de studie.

52


Verder zouden buitenlandse studenten het fair vinden als zij net als Nederlandse studenten gebruik kunnen maken van de studenten-OVkaart en huursubsidie. In andere landen geldt wel een gelijke behandeling van buitenlandse en autochtone studenten. In elk geval hebben de studenten behoefte aan ondersteuning vanuit de hogeschool of universiteit bij het wijs worden uit het woud van regelingen, het versturen van aanvragen en het invullen van formulieren. De Avans Hogeschool biedt dergelijke ondersteuning via een ‘study buddy’, zoals blijkt uit de tekst in het volgende kader.

Study buddies aan de Avans Hogeschool Study buddies zijn studenten van Avans Hogeschool, die nieuwkomers uit andere landen begeleiden. Elke buitenlandse student krijgt een study buddy toegewezen. Een study buddy is een Avans-student die de Nederlandse cultuur goed kent. Die de weg kent bij Avans Hogeschool en ook geïnteresseerd is in het land van de buitenlandse student. De study buddy helpt bijvoorbeeld bij het regelen van bankzaken, bij het inschrijven voor de opleiding, voor woonruimte, tentamens, sportclubs en andere vrije tijdsbestedingen. De buddy gaat mee als de buitenlandse student voor het boodschappen doet, wijst de weg in het academiegebouw en sluit met de student een internetabonnement af. Net zo belangrijk: de study buddy zorgt ervoor dat de student zich snel thuis voelt. Dat kan door met hem of haar uit te gaan, samen te koken of te sporten. Dat bepalen ze samen, de study buddy en de buitenlandse student. Ervaring van een Chinese student: The buddy project was a great experience for me. It was a very creative activity to adapt myself in a different culture. I improved my speaking plus general knowledge about the Dutch culture and I am also familiar with all the issues which a newcomer can face during his study at Avans Hogeschool. Bron: www.studieinfo.avans.nl

53

54

Publicatieoverzicht Algemeen De belangrijkste adviezen en rapporten van de SER komen in boekvorm uit. Een jaarabonnement op deze publicaties kost  90,50. Losse exemplaren kosten  7,50, tenzij anders aangegeven. Van de meeste adviezen wordt een aparte samenvatting gemaakt, zowel in het Nederlands als in het Engels. Deze samenvattingen kunt u raadplegen op onze website. Sommige Engelstalige samenvattingen zijn ook beschikbaar in boekvorm en zijn gratis. De bibliografische gegevens vindt u op onze website. Het SERmagazine, met nieuws en opinies over de SER, de Stichting van de Arbeid en de overlegeconomie, verschijnt maandelijks. Een jaarabonnement is gratis. Een overzicht van alle SER-uitgaven vindt u op onze website (www.ser.nl). 5

Adviezen Make it in the Netherlands! Advies over binding van buitenlandse studenten aan Nederland 2013, 60 pp., ISBN 978-94-6134-051-1, bestelnr: 13/01 Analyse ten behoeve van het advies ‘Make it in the Netherlands!’ 2013, 58 pp., www.ser.nl/publicaties Naar een Energieakkoord voor duurzame groei 2012, 32 pp., ISBN 978-94-6134-046-7, bestelnr: 12/07 Naar een kwalitatief goede, toegankelijke en betaalbare zorg: een tussentijds advies op hoofdlijnen 2012, 60 pp., ISBN 978-94-6134-045-0, bestelnr: 12/06 Reactie op (conceptnota van wijziging) wetsvoorstel versterking bestuur pensioenfondsen 2012, 19 pp., ISBN 978-94-6134-044-3, bestelnr: 12/05 Verschuivende economische machtsverhoudingen 2012, 228 pp., ISBN 978-94-6134-040-5, bestelnr: 12/04 Alternatieve geschilbeslechting in de EU 2012, 84 pp., ISBN 978-94-6134-043-6, bestelnr: 12/03 Werk maken van scholing, advies over postinitiële scholingsmarkt 2012, 144 pp., ISBN 978-94-6134-038-2, bestelnr: 12/02 Voorlopige nanoreferentiewaarden voor synthetische nanomaterialen 2012, 150 pp., ISBN 978-94-6134-035-1, bestelnr: 12/01 Medezeggenschap en (I)MVO 2011, 26 pp., ISBN 978-94-6134-033-7, bestelnr: 11/11

55

Ontwikkeling door duurzaam ondernemen 2011, 130 pp., ISBN 978-94-6134-032-0, bestelnr: 11/10 Grenswaarden voor asbest 2011, 22 pp., ISBN 978-94-6134-029-0, bestelnr: 11/09 Klachtenbehandeling aanstellingskeuringen 2011, 42 pp., ISBN 978-94-6134-027-6, bestelnr: 11/08 Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap 2011, 56 pp., ISBN 978-94-6134-025-2, bestelnr: 11/07 Tijden van de samenleving 2011, 124 pp., ISBN 978-94-6134-024-5, bestelnr: 11/06 Werk maken van baan-baanmobiliteit 2011, 166 pp., ISBN 978-94-6134-023-8, bestelnr: 11/05 Toekomst scholing en vorming leden ondernemingsraad 2011, 44 pp., ISBN 978-94-6134-022-1, bestelnr: 11/04 Bevolkingskrimp benoemen en benutten 2011, 200 pp., ISBN 978-94-6134-021-4, bestelnr: 11/03 Zelfstandigen en arbeidsomstandigheden 2011, 38 pp., ISBN 978-94-6134-020-7, bestelnr: 11/02 Toegang tot het recht voor de consument en de ondernemer 2011, 18 pp., ISBN 978-94-6134-018-4, bestelnr: 11/01 Meer chemie tussen groen en groei 2010, 132 pp., ISBN 978-94-6134-015-3, bestelnr: 10/05 Zzp’ers in beeld: Een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel 2010, 208 pp., ISBN 978-94-6134-013-9, bestelnr: 10/04 Meer werken aan duurzame groei 2010, 200 pp., ISBN 978-94-6134-008-5, bestelnr: 10/03 ARIE-regeling 2010, 24 pp., ISBN 978-94-6134-002-3, bestelnr: 10/02 Advies Overheid én Markt: het resultaat telt! Voorbereiding bepalend voor succes 2010, 234 pp., ISBN 978-94-6134-001-6, bestelnr: 10/01 De winst van maatwerk: Je kunt er niet vroeg genoeg bij zijn 2009, 280 pp., ISBN 90-6587-992-7, bestelnr. 09/07 Aanpak inhaleerbare allergene stoffen op de werkplek 2009, 72 pp., ISBN 90-6587-991-9, bestelnr. 09/06 Consumentenrechten in de interne markt 2009, 120 pp., ISBN 90-6587-990-0, bestelnr. 09/05 Europa 2020: de nieuwe Lissabon-strategie 2009, 178 pp., ISBN 90-6587-989-7, bestelnr. 09/04

56

Rapporten Nederlandse economie in stabieler vaarwater: een marco-economische verkenning 2013, 64 pp., ISBN 978-94-6134-052-8 Nieuwe EU-voorstellen Regulering en toezicht financiële sector 2010, 64 pp., ISBN 978-94-6134-006-1 CSED-rapport: Naar een integrale hervorming van de woningmarkt 2010, 124 pp., ISBN 978-94-6134-004-7

Engelstalige publicaties The Dutch Work Councils Act Information brochure, 2011, 38 pp., ISBN 978-94-6134-028-3 The power of consultation: The Dutch consultative economy explained General brochure, 2010, 34 pp., ISBN 978-94-6134-011-5 Europe 2020: The New Lisbon Strategy Abstract, 2009, 40 pp., ISBN 90-6587-991-9, orderno. 2009/04E Nanoparticles in the Workplace: Health and Safety Precautions Translation wiht abridged appendices, 68 pp., ISBN 90-6587-987-0, orderno. 2009/01E Social and Economic Council’s Statement on International Corparate Social Responsibility Statement, 2008, 91 pp., ISBN 90-6587-983-8 On sustainable globalisation: A world to be won Abridged version, 2008, 132 pp., ISBN 90-6587-979-X, orderno. 2008/06E CAP Reform and Public Services of Agriculture Abridged version, 2008, 52 pp., ISBN 90-6587-973-0, orderno. 2008/05E

Overige publicaties Leidraad personeelsvertegenwoordiging – met toelichting en bijlagen 2010, 104 pp., ISBN 90-6587-998-6 Voorbeeldreglement Ondernemingsraden – met toelichting en bijlagen 2010, 264 pp., ISBN 90-6587-997-8

Alle uitgaven zijn te bestellen: ■ telefonisch bij de afdeling Verkoop (070 3499 505); ■ via de website (www.ser.nl); ■ door overmaking van de vermelde prijs op gironummer 333281 ten name van de SER te Den Haag, onder vermelding van het bestelnummer en de titel.

57

Colofon Uitgave Sociaal-Economische Raad Bezuidenhoutseweg 60 Postbus 90405 2509 LK Den Haag T 070 3499 499 E [email protected] www.ser.nl

Tekst Commissie Arbeidsmarkt- en Onderwijsvraagstukken (AMV) Fotografie Omslag: Shutterstock

Vormgeving en druk 2D3D, Den Haag (basisontwerp); Huisdrukkerij SER

© 2013, Sociaal-Economische Raad Alle rechten voorbehouden Overname van teksten is toegestaan onder bronvermelding.

58

Sociaal-Economische Raad Bezuidenhoutseweg 60 Postbus 90405 2509 LK Den Haag T 070 3499 499 E [email protected] www.ser.nl © 2013, Sociaal-Economische Raad


Analyse ten behoeve van advies Make it in the Netherlands!

Recommend Documents