DE VOLKSKRANT
GEZONdHEId DE GEVOLGEN VAN FULL BODY SCANS
INVASION BODYSCANNERS of the
Artsen vrezen veel (onnodig) ongeruste patiënten en een kostenexplosie als minister Schippers MRI-scans toestaat voor gezonde mensen. Want kijk: toch een rare plek. Is hun angst terecht? Lessen uit Duitsland, waar de Nederlandse toekomst al praktijk is. Door Mensje Melchior Illustratie Stefan Glerum
8
DE VOLKSKRANT
is Duits, de rest komt uit het buitenland: vooral Rusland en het MiddenOosten. In de spreekkamer van de radioloog zitten twee halfbroers uit Jemen. De ene kwam een paar maanden geleden al. Nu heeft hij zijn jongere halfbroer meegenomen, omdat die ‘totaal geen energie heeft, zijn diabetespillen wel slikt maar dan meteen daar achteraan zoetigheid naar binnen werkt en twee pakjes sigaretten per dag rookt’. Het is duidelijk: de oudere halfbroer maakt zich zorgen. Vanmorgen is de jongste door de MRI-scanner gegaan, nu bekijken ze samen met Nixdorff en de radioloog de beelden. Dat gaat in hoog tempo. ‘De thorax, lever, pancreas – het ziet er allemaal goed uit’, zegt de cardioloog. ‘En zijn longen dokter, hoe is het met zijn longen?’, wil de oudste weten. ‘Dat kunnen we nog niet zeggen. Omdat uw broer een stevige roker is, moeten we nog een aparte CT-scan maken van de longen. Dat kunnen we later doen.’ In Duitsland bestaan, anders dan in Nederland, geen restricties voor privéklinieken die de MRI-scanner willen inzetten voor preventieve diagnostiek. Artsen mogen de techniek, die mensenlichamen in detail van binnen bekijkt, naar eigen inzicht inzetten. En dus vragen ze tussen de 800 en
‘Door vals-positieve uitslagen kost elke gescande persoon gemiddeld 400 euro aan vervolgonderzoek’
In de wachtkamer van het European Prevention Center (EPC) in Düsseldorf krijgen patiënten geen koekje bij de koffie, maar nootjes, rozijnen of desnoods een energiereep. Op een grote flatscreentelevisie zijn opnamen te zien van een congres over preventieve geneeskunde: Uwe Nixdorff, de cardioloog die dit preventiecentrum runt, houdt er een praatje over de voordelen van drie keer in de week een half uur hardlopen en vette vis eten. Het EPC is een van de grotere preventiecentra in Duitsland die een ‘total body scan’ aanbieden met de MRI-scanner. Nixdorffs centrum licht tussen de 600 en 800 mensen per jaar door. Driekwart van hen 10
3.000 euro voor een total body MRIscan, een doorlichting van top tot teen. Omdat de verzekeraars de kosten niet vergoeden, draaien de klanten daar zelf voor op. Ook in Nederland overweegt minister Edith Schippers van Volksgezondheid preventieve scans, onder bepaalde voorwaarden, toe te staan. De Gezondheidsraad onderzoekt wat daarvan de voor- en nadelen zijn. Naar verwachting volgt eind dit jaar of begin volgend jaar de uitkomst. Veel art-
sen maken zich zorgen: wie zomaar gaat zoeken, vindt altijd wel een rare plek of een verdacht knobbeltje. De medische APK zou zodoende tot overbehandeling leiden en de samenleving op kosten jagen. Eind vorig jaar becijferde radiotherapeut Lukas Stalpers in AMC Magazine bijvoorbeeld dat het toestaan van commerciële preventieve scans de Nederlandse zorg 32- tot 40 miljoen euro extra per jaar zal kosten. Stalpers: ‘Door vals positieve uitslagen – er is iets te zien op de scan, dat moet verder onderzocht worden, maar het blijkt loos alarm – kost elke gescande persoon gemiddeld 400 euro aan vervolgonderzoek.’ De schatting van 32- tot 40 miljoen euro baseert hij op een uitlating van René Sprangers, een arts verbonden aan Prescan. Die schat dat als minister Schippers groen licht geeft, tachtig- tot honderdduizend Nederlanders per jaar zich willen laten scannen. Sprangers: ‘Dat is natuurlijk een ruwe schatting, maar er zijn bijna 6 miljoen Nederlanders tussen de 40 en 65 jaar. Als een klein percentage daarvan zich wil laten scannen, zit je al snel op zo’n honderdduizend Nederlanders per jaar.’ Willen er écht zoveel Nederlanders straks door de MRI-scanner? Of is het maar een exclusief groepje worried well dat zich zal laten doorlichten? Om daar achter te komen gingen we naar Duitsland, het land waar de Nederlandse toekomst al jaren werkelijkheid is. Hoeveel Duitsers doen er jaarlijks een total body MRI-scan? Hoe eerlijk informeren preventiecentra hun klanten over mogelijke nadelen en risico’s? En zijn er extra kosten? Al snel wordt één ding duidelijk: het getal van tachtig- tot honderdduizend scangrage Nederlanders is zwaar overtrokken. Tenminste, als Nederlanders ook maar iets op Duitsers lijken. Bij elkaar zijn er in Duitsland vijf grotere centra die een total body scan met MRI aanbieden. De centra die hun cijfers willen delen, noemen aantallen van tussen de 600 en 1.500 gescande klanten per jaar. Daarnaast liet een keur aan preventieve klinieken weten dat ze de MRI-scanner wel inzetten, maar alleen als daar een medische aanleiding voor is. Ook gewone Duitse ziekenhuizen en universiteitsklinieken bieden preventieve full body scans aan, wat de markt nogal versnipperd maakt. Deze
SIR EDMUND / 10 MEI 2014
Ook Jürgen Windeler, van de Duitse toezichthouder op de kwaliteit van medische behandelingen, het Institut für Qualität und Wirtschaftlichkeit im Gesundheitswesen (IQWiG), denkt dat het om een ‘zeer beperkte groep’ Duitsers gaat die zich laat scannen. ‘We moeten het zelf betalen – verzekeraars vergoeden een MRI-scan zonder medische indicatie niet. Dat maakt het onaantrekkelijk.’ Windelers instituut doet onderzoek naar de wetenschappelijke onderbouwing van screeningsprogramma’s in zijn land. Volgens hem is er in Duitsland geen enkele instantie die registreert welke privéklinieken zich op de markt van de full body scans hebben gestort. Voor zover hij kan overzien, zijn er zo’n twintig klinieken die ze aanbieden, inclusief de universiteitsklinieken en ‘reguliere’ ziekenhuizen. Dit betekent dat er per jaar tussen de vijf- en tienduizend worden gemaakt. Dat het maar om een klein groepje gaat, bevestigt ook de Duitse artsenfederatie. ‘Het is goed dat Duitsers de mogelijkheid hebben, maar ze staan er zeker niet voor in de rij’, zegt een woordvoerder. Maximaal tienduizend scans per jaar, op een bevolking van ruim 81 miljoen. Als je het zou omrekenen naar de Nederlandse bevolking, kom je grof-
‘Het is goed dat Duitsers de mogelijkheid hebben, maar ze staan er zeker niet voor in de rij’
ziekenhuizen kunnen maar een beperkt aantal gezonde mensen scannen, omdat ze ook gewone patiënten onder hun hoede hebben, en er melden zich doorgaans weinig mensen aan. Zo biedt het preventiecentrum van de Universiteit Greifswald voor de zeer schappelijke prijs van 800 euro een Ganzkörper MRT aan. In twee jaar tijd heeft de universiteitskliniek nog maar acht klanten gehad, vertelt onderzoeker Katrin Hegenscheid: ‘Nou zitten wij in een redelijk arm gebied van Duitsland en ook niet in een grote stad als Berlijn. Maar dan nog: dit lage aantal afgezet tegen de prijs geeft aan dat Duitsers zich zeker niet massaal willen laten scannen.’ Foto Charles O'Rear/Corbis
weg uit op tussen de duizend en tweeduizend mensen die zich zouden laten scannen. Dát getal levert uiteraard ook extra kosten op, maar het is niet meer dan een fractie van ons jaarlijkse zorgbudget. Jürgen Windeler twijfelt aan het nut van preventieve full body scans, en vooral aan dat van de andere preventieve check-ups die Duitsers kunnen laten doen. Zo kan iedereen vanaf zijn 35ste elke twee jaar naar de arts voor een controle waarbij de bloed-
SCANNERTOERISTEN: 150 TOT ‘DUIZENDEN’ PER JAAR In Nederland is de full body scan zonder medische indicatie vooraf niet toegestaan: elk jaar wjken Nederlanders uit naar met name Duitsland, om zich daar alsnog aan het onderzoek te onderwerpen. Om hoeveel ‘scannertoeristen‘ het precies gaat, is lastig te zeggen. Het bedrijf Prescan, dat op zijn site rept over ‘60.000 tevreden klanten’, zegt aanvankelijk 8.000 Nederlandse patiënten per jaar naar Duitsland te sturen. Maar geconfronteerd met het feit dat ze maar met zeven klinieken samenwerken die bovendien maar een deel van de tijd beschikbaar hebben, stelt het bedrijf dat bij naar 4.000; de rest zijn klanten die geen full body scan doen. Verzekeraar ONVZ, die als enige Nederlandse zorgverzekeraar aanvullende pakketten aanbiedt die de full body scans dekken, komt uit op veel lagere aantallen: 140 scantoeristen in 2012 en 120 in 2013. ONVZ dekt overigens niet alle kosten, maar tussen de 250 en de 750 euro. Het kleinere bedrijf Privatescan wil geen cliëntenaantallen geven. Hoeveel Nederlanders zich uiteindelijk zullen laten scannen, mocht de preventieve full body scan ook in Nederland worden toegestaan, zal erg afhangen van de kosten, denkt radioloog Lukas Stalpers. Hij is enigszins gerustgesteld door de bevindingen van de Volkskrant in Duitsland, maar zegt ook: ‘Zolang je zelf moet betalen, blijven de aantallen wellicht laag. Maar wat gebeurt er als verzekeraars het uit aanvullende pakketten gaan vergoeden?’
11
SIR EDMUND / 10 MEI 2014
BN’ER DOOR DE SCANNER: TOCH IETS TÉ GERUSTGESTELD
Foto Howard Sochurek/Corbis
zouden gaan met de wetenschap of ze gezond waren of niet. Een ander punt is de voorlichting, iets waaraan de Gezondheidsraad bij haar advies uitgebreid aandacht wil besteden. Dat wordt nog een lastige kwestie, leert de ervaring in het buitenland. Neem Canada, waar de preventieve total body scan ook is toegestaan en waar het eveneens niet bepaald storm loopt. Enkele jaren geleden bracht Alan Cassels van de universiteit van
Victoria en auteur van het boek Seeking Sickness aan het licht dat het zeer slecht gesteld is met de voorlichting: klinieken geven misleidende informatie en hebben het niet over risico’s en nadelen. Duitsland heeft nooit zo’n onderzoek gedaan, maar wie de websites van de klinieken afstruint, vindt ook daar nauwelijks disclaimers of waarschuwingen. Termen als ‘vroegtijdig ontdekken’ en ‘zekerheid over uw gezondheid’ vallen veelvuldig. De de kli-
nieken geven online nergens informatie over toevalsbevindingen, die tot – soms schadelijk, maar vaak in ieder geval vervelend – vervolgonderzoek kunnen leiden, over uitslagen die ten onrechte zorgelijk lijken, of over gemiste diagnoses. Websites zijn niet de plek om dat soort informatie te geven, is het verweer van de artsen van de klinieken. Zij zeggen dat ze hun klanten ter plekke informeren, nog voordat ze de scanner ingaan. Of dat nou het
Oud-televisiepresentator Hans van der Togt was in 2008 (toen 60) te zien in een uitzending van het RTL4-programma Naar de Kliniek. In dat programma liet een schare BN’ers zich gratis bodyscannen. ‘Heb ik geen cent voor gekregen’, zegt Van der Togt er nu over. ‘Terwijl het natuurlijk één grote reclamespot was. Maar ja, ik wilde weleens helemaal doorgelicht worden.’ Het filmpje is terug te zien op YouTube. Hoewel hij een stevige roker en drinker is, maakt hij zich vooral zorgen over dementie; zijn moeder heeft de ziekte van Alzheimer. ‘Mijn grote angstdroom is om ooit dement in een verpleegtehuis te zitten en dat er verder geen hond meer naar me komt kijken.’ Na een uur in de MRI-scanner komt het verlossende woord: zijn longen zijn in goede conditie en aan zijn hersenen is niets te zien. ‘Het blijft een momentopname’, nuanceert de voice-over. ‘Dementie kan helaas nog niet preventief opgespoord worden.’ Van der Togt reageert met: ‘Jongens, lekker naar huis, sigaretje roken, borreltje drinken!’ Wat we toen niet in beeld zagen, was dat de arts Van der Togt de boodschap meegaf zijn prostaat in de gaten te houden. ‘Misschien had hij wel ontdekt dat mijn prostaat vergroot was, maar dat zei hij er niet specifiek bij. Ik was zo opgelucht dat ik gezond was, dat ik daar verder helemaal geen aandacht meer aan schonk – ik ben er in Nederland niet mee naar de arts gestapt. Ook toen ik plasproblemen kreeg, negeerde ik dat een tijd.’ In 2012 liet Van der Togt zich opnemen in een verslavingskliniek. Daar bleek bij een medische test dat zijn psa-waarde veel te hoog was en dat hij prostaatkanker had. Hij werd bestraald, en nu is het ‘godzijdank weer goed’. Achteraf zegt hij: ‘Eigenlijk was ik door die total body scan iets té gerustgesteld.’
13
SIR EDMUND / 10 MEI 2014
CENTRA VOOR EEN TOTAL BODY-SCAN IN DUITSLAND Diagnostik Zentrum Fleetinsel Ca. 1.500 medische check-ups per jaar, maar geen total body MRI-scans.
UR
G
Medizinisches Präventions Centrum (MPCH) Ca. 1.500 total body scans per jaar. Kosten: ca. 3000 euro.
HA
MB
Mathias Spital Enkele Duitse, veel Nederlandse total body scans. Aantal onbekend.
BE
RLI
E SS
JN
EN
GÜ
TER
SLO
H
RH
EIN
E
European Prevention Center Ca. 600 tot 800 total body scans per jaar. Kosten: ca. 2.500 euro.
Alta Klinik Ca. 200 total body scans per jaar.
LD
OR
F
Preventicum Ca. 1.500 total body scans per jaar.
T
AN
KF
UR
AD FR
ESB
Institut für Bildgebende Diagnostik Ca. 50 total body scans per jaar. Vooral gerichte scans, bijvoorbeeld om uitzaaiingen op te sporen als iemand al de diagnose kanker heeft.
Radprax Wil geen cijfers geven. Doet onder andere scans voor Prescan.
100514 © de Volkskrant
taal heb ik tweeduizend MRI-checkups gedaan en meestal zijn het clear cut cases.’ De patiënten bij wie onduidelijk blijft of er acute gezondheidsproblemen zijn, houdt hij zo veel mogelijk zelf in de gaten. ‘Ik raad ze dan aan over een half jaar terug te komen, dan doen we weer extra tests.’ In de loungekamer speciaal voor patiënten (lederen banken, een eigen badkamer, flatscreen televisie en, wederom, een schaal met nootjes en fruit) zitten de halfbroers uit Jemen
MÜ
NC
HE
N
WI
Contilia Heart Centre Ca. 1500 medische check-ups per jaar, maar geen total body scans. ‘Gerichte check-ups zijn zinvoller’, zegt de arts-directeur.
EN
SS E
De arts Christoph Bamberger van het MPCH in Hamburg, met vijftienhonderd full body MRI-checks per jaar een grote speler op de Duitse markt, zegt bijvoorbeeld: ‘Wij hebben een indringend gesprek aan het begin van ons traject en aan het einde. Bij dat afsluitende gesprek bespreken we uitgebreid wat zaken zijn die behandeld of in de gaten gehouden moeten worden. Ik doe deze check-ups al tien jaar, en ons centrum bestaat sinds 2006. Wij hebben dus niet zo vaak foute diagnoses en kunnen toevalsbevindingen zoals een longafwijking die waarschijnlijk goedaardig is, heel goed inschatten. Daardoor komt het eigenlijk niet voor dat patiënten onnodig ongerust worden gemaakt.’ Het MPHC biedt overigens nog iets opvallends aan: een alzheimer-check. Artsen maken daarbij een MRI van de hersenen, berekenen met speciale software het volume van bepaalde hersendelen en daaruit komt een indicatie of iemand een verhoogd risico heeft om binnen vijf jaar de ziekte van Alzheimer te krijgen. Los van de vraag hoe betrouwbaar de berekeningen zijn (veel wetenschappelijk onderzoek is er nog niet over gepubliceerd) is de ziekte nog niet te behandelen – met medicatie valt het begin hooguit enigszins te vertragen. Toch zegt Bamberger: ‘Ik zou het zelf ook willen weten, als ik merk dat ik vergeetachtig word, bijvoorbeeld.’ De ongeveer vijftig mensen per jaar die het onderzoek bij hem doen, hebben vaak dat soort klachten. Of ze maken zich zorgen omdat dementie in de familie voorkomt. ‘Deze mensen willen het weten omdat ze dan voorzorgsmaatregelen kunnen nemen. Financiële zaken regelen voor hun familie, bijvoorbeeld. En wellicht toch medicatie slikken om nog wat extra tijd te kopen voordat de ziekte toeslaat.’ Ook cardioloog Uwe Nixdorff van het Düsseldorfse European Prevention Center vindt dat hij zijn klanten prima voorlicht. ‘Ik heb een uitgebreid gesprek met mijn patiënten, over wat de bevindingen precies betekenen. In to-
Twintig privéklinieken in Duitsland bieden preventieve medische check-ups aan. Maar ongeveer de helft zet alleen de MRI-scanner aan als er een medische indicatie is. Een selectie, met daarbij de vijf grootste total body scan-aanbieders ( ).
DÜ
ideale moment is, blijft de vraag – zeker gezien Hegenscheids bevindingen over hoe goed de informatie aankomt. Andere artsen zeggen dat zij een veel lager percentage toevalsbevindingen hebben, en dat ze die goed weten in te schatten en hun patiënten daar goed over weten te informeren.
Diagnoseklinik München Wil geen cijfers geven. Een van de grotere spelers op de markt. Deutsche Klinik für Diagnostik Tientallen total body scans per jaar. Alleen op medische indicatie.
met spanning op de uitslag te wachten. Ondanks zijn ongezonde eetgewoonten en stevige roken, blijkt de jongste lichamelijk goed in orde. ‘Ik maak me alleen zorgen over uw geestelijke welzijn, wanneer ik hoor dat u weinig slaapt en bijna geen energie heeft. Als u uw leven een cijfer zou mogen geven, wat zou dat dan zijn?’ vraagt Nixdorff. Dat blijkt een dikke onvoldoende. Nixdorff vermoedt een depressie, maar de stemmingswisselingen kun-
nen ook komen doordat de diabetes niet goed onder controle is. ‘Ik wil u op andere medicatie zetten. En u moet gaan sporten, elke dag een half uur. En stoppen met roken.’ De man kijkt niet echt overtuigd, maar zijn oudere broer knikt hevig. ‘Dank u dokter. Kan ik trouwens een nieuwe afspraak maken? Ik wil ook mijn oude moeder meenemen. En mijn dochter van 5; zij praat nog steeds bijna niet. Wij hebben alle vertrouwen in u, veel meer dan in onze eigen artsen.’ 15
