GEZONDHEID JONGEREN IN BEELD GEMEENTE VENLO Resultaten Jongerenmonitor 2013 juni 2015
1
INHOUD Inleiding: leeswijzer ................................................................................................................................. 4 Hoofdstuk 1: Achtergrondinformatie ........................................................................................................ 5 1.1.
Jongeren en jeugdzorg ............................................................................................................ 5
1.1.1. Bevolkingsopbouw ............................................................................................................... 5 1.1.2. Jongeren en jeugdhulp ........................................................................................................ 5 1.3.1. 1.2.
Jongeren met kans op armoede ......................................................................................... 6
Achtergrondinformatie Jongerenmonitor 2013 ........................................................................ 6
1.2.1. Onderzoek en respons ........................................................................................................ 6 1.2.2. Geslacht en leeftijd .............................................................................................................. 6 1.2.3. Onderwijs ............................................................................................................................. 7 1.2.4. Etniciteit ............................................................................................................................... 7 1.2.5. Gezinssituatie ...................................................................................................................... 7 Hoofdstuk 2: Cirkeldiagrammen naar leerjaar en onderwijstype ............................................................. 8 2.1. Cirkels naar leerjaar (Leerjaar 2 en Leerjaar 4) ............................................................................ 9 2.2. Cirkels naar onderwijstype (VMBO en HAVO/VWO) .................................................................... 9 Hoofdstuk 3: Gezondheidsthema’s nader beschouwd .......................................................................... 14 3.1. Gezondheid ................................................................................................................................. 14 3.1.1. Chronische aandoeningen ................................................................................................... 14 3.1.2. Ervaren gezondheid ............................................................................................................. 15 3.2. Overgewicht (overgewicht, voeding en bewegen) ...................................................................... 16 3.2.1. Overgewicht ......................................................................................................................... 16 3.2.2. Voeding ................................................................................................................................ 17 3.2.3. Bewegen .............................................................................................................................. 18 3.3. Psychosociale problematiek ....................................................................................................... 20 3.3.1. Geluk .................................................................................................................................... 20 3.3.2. Psychosociale problematiek ................................................................................................. 20 3.4. Opgroeien in een veilige omgeving (Veiligheid en School) ........................................................ 22 3.4.1. Veiligheid .............................................................................................................................. 22 3.4.2. Pesten .................................................................................................................................. 23 3.4.3. Schoolbeleving ..................................................................................................................... 24 3.5. Middelengebruik (roken, alcohol, drugs) ..................................................................................... 25 3.5.1. Roken ................................................................................................................................... 25 3.5.2. Alcohol .................................................................................................................................. 26 3.5.3. Drugs .................................................................................................................................... 27 3.6. Seksualiteit ................................................................................................................................. 29 3.6.1. Seksuele gezondheid ........................................................................................................... 29 3.6.2. Acceptatie homoseksualiteit ................................................................................................. 31 2
3.7. Internet ........................................................................................................................................ 32 3.7.1. Internetgebruik ..................................................................................................................... 32 3.7.2. Cyberpesten ......................................................................................................................... 33 3.8. Vrijetijdsbesteding ...................................................................................................................... 34 3.8.1. Activiteiten in vrije tijd ........................................................................................................... 34 3.8.2. Maatschappelijke participatie ............................................................................................... 35 Hoofdstuk 4: Trends regio Limburg-Noord ............................................................................................ 37 4.1. Trend rookgedrag ....................................................................................................................... 37 4.2. Trend alcoholconsumptie ............................................................................................................ 38 4.3. Trend drugsgebruik ..................................................................................................................... 39 4.4. Trend psychosociale problematiek ............................................................................................. 40 4.5. Trend onveiligheidsgevoel .......................................................................................................... 41 4.6. Relatie overgewicht en leeftijd .................................................................................................... 42 Hoofdstuk 5: Beleidsadvisering ............................................................................................................. 44 5.1. Landelijk beleid en ontwikkelingen ............................................................................................. 44 5.2. Regionale thema’s ...................................................................................................................... 44 5.3. Lokale thema’s ............................................................................................................................ 45 5.4. Aanknopingspunten voor beleid per thema ................................................................................ 45 Referenties ............................................................................................................................................ 49 BIJLAGE RESULTATEN JONGERENMONITOR 2013 ........................................................................ 51
Toelichting op de tekst: 13/14-jarigen 15/16-jarigen
Leerjaar 2 Leerjaar 4
VMBO HAVO VWO RVO VSO
Voorbereidend Middelbaar Beroeps Onderwijs Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Regulier Voortgezet Onderwijs Voortgezet Speciaal Onderwijs
3
Inleiding: leeswijzer Deze rapportage laat de belangrijkste resultaten zien van de GGD Jongerenmonitor 2013 voor de gemeente Venlo. De Jongerenmonitor is een provinciaal onderzoek dat de Limburgse GGD’en één keer in de vier jaar uitvoeren bij alle leerlingen van leerjaar 2 en leerjaar 4 van het voortgezet (speciaal) onderwijs in Limburg. De GGD’en voeren dit onderzoek uit in opdracht van de gemeenten. De resultaten van het onderzoek geven inzicht in de lichamelijke en psychosociale gezondheid, leefstijlrisico’s, seksualiteit, sociale veiligheid en welzijn van de schoolgaande jongeren. Voor het thema overgewicht zijn aanvullende cijfers afkomstig uit de JGZ-registraties van de GGD gebruikt. Tijdens de screeningen Jeugdgezondheidszorg worden van de kinderen standaard de lengte en het gewicht bepaald. De resultaten worden gebruikt voor het ontwikkelen van onderwijs-, jeugd- en gezondheidsbeleid van gemeenten, scholen en de GGD. De Jongerenmonitor heeft in het najaar 2013 voor de vijfde maal plaatsgevonden onder bijna 20.000 scholieren in heel Limburg. Dit gemeentelijk rapport schetst de bevindingen bij de leerlingen in de gemeente Venlo en plaatst dit in een landelijk en regionaal perspectief. Het is nog niet mogelijk om de lokale en regionale resultaten 1 op 1 te vergelijken met landelijke cijfers. De landelijke resultaten zijn vaak gebaseerd op andere leeftijdsgroepen of op andere vraagstellingen dan die van de Jongerenmonitor 2013. In het najaar van 2015 wordt de Jongerenmonitor landelijk geharmoniseerd. Dan zullen ook voor de toekomst vergelijkbare landelijke referentiecijfers beschikbaar komen. Hoofdstuk 1: Allereerst wordt algemene achtergrondinformatie gegeven over de jongeren in Venlo: bevolkingsopbouw, jongeren in Jeugdhulp en jongeren met kans op armoede. Daarna wordt verder ingezoomd op de uitvoering van het onderzoek en ingegaan op de achtergrondkenmerken van de jongeren op basis van de resultaten uit de Jongerenmonitor 2013. Hoofdstuk 2: In een aantal cirkeldiagrammen wordt op een overzichtelijke wijze de status van de gemeente Venlo in vergelijking met de regio ten aanzien van de belangrijkste gezondheidsthema’s uit het Meerjarenbeleidsplan Publieke Gezondheid 2013-2016 (GGD Limburg-Noord, 2011). gepresenteerd. De resultaten worden uitgesplitst naar leerjaar (leerjaar 2 en 4) en naar onderwijstype (VMBO en HAVO/VWO). Uitsplitsing naar VSO wordt niet gerapporteerd omdat het weinig kinderen betreft. Hoofdstuk 3: In dit hoofdstuk worden de verschillende gezondheidsthema’s nader onder de loep genomen. De inhoud van de thema’s worden beschreven aan de hand van wetenschappelijke literatuur en er worden causale verbanden aangegeven; daarbij wordt per thema de landelijke situatie beschreven. Daarna wordt per thema cijfermatig zowel de regionale en lokale situatie in beeld gebracht op basis van de resultaten uit de jongerenmonitor 2013 en de JGZ registratie. Hoofdstuk 4: Hier worden regionale trends voor enkele leefstijlrisico’s en gezondheidsitems geschetst waar mogelijk vanaf peiljaar 1996, waaronder rookgedrag, alcoholconsumptie, druggebruik, psychosociale problematiek en (on)veiligheidsgevoel. Daarnaast wordt de relatie tussen overgewicht en leeftijd weergegeven. Hoofdstuk 5: In dit hoofdstuk wordt landelijk gezondheidsbeleid en de landelijke ontwikkelingen op het gebied van de decentralisaties beschreven. Via regionaal en lokaal beleid en de uitkomsten van de Jongerenmonitor wordt toegewerkt naar bruikbare beleidsaanbevelingen voor Venlo. Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een opsomming van de belangrijkste en opvallendste bevindingen.
4
Hoofdstuk 1: Achtergrondinformatie 1.1.
Jongeren en jeugdzorg
1.1.1. Bevolkingsopbouw In de gemeente Venlo wonen iets meer vrouwen dan mannen (50.539 vs. 49.889). In deze gemeente wonen in totaal 5564 jongeren van 15-20 jaar, waarvan 2790 jongens en 2774 meisjes (zie figuur 1). 1 2 3 De totale demografische druk in Venlo is 67%, waarvan 35% groene druk en 32% grijze druk . De groene druk in deze gemeente is hiermee lager dan de groene druk in de regio (Midden-Limburg: 34%; Noord-Limburg: 37%) en ook lager dan de groene druk in Nederland (38%) (CBS, 2014). De groene druk is de verhouding tussen het aantal personen van 0 tot 20 jaar en het aantal personen van 20 tot 65 jaar: Dit cijfer geeft inzicht in de verhouding van de jeugd tot het werkende deel van de bevolking.
90 tot 95 jaar 80 tot 85 jaar 70 tot 75 jaar 60 tot 65 jaar 50 tot 55 jaar
Vrouwen
40 tot 45 jaar
Mannen
30 tot 35 jaar 20 tot 25 jaar 10 tot 15 jaar Jonger dan 5 jaar 6000
4000
2000
0
2000
4000
6000
Figuur 1. Bevolkingsopbouw in de gemeente Venlo op 1 januari 2013 (Bron: CBS Statline)
1.1.2. Jongeren en jeugdhulp In Venlo maakten in totaal 790 jongeren gebruik van provinciaal gefinancierde jeugdzorg. Dit is 4% van het totaal aantal jongeren tot 18 jaar in deze gemeente. In de regio (Noord- en Midden-Limburg: 3%) en het land (3%) is dat iets minder. De meeste zorg werd verleend door Bureau Jeugdzorg (68%). In zowel Noord-Limburg als Midden-Limburg is dit ook Bureau Jeugdzorg (72% vs. 73%). Hoewel in Nederland ook de meeste zorg verleend wordt door Bureau Jeugdzorg, is dit een kleiner aandeel (58%; CBS, 2012). Daarnaast maakten 1420 jongeren gebruik van niet provinciaal gefinancierde jeugdzorg. Dit is 8% van het totaal aantal jongeren tot 18 jaar in Venlo. Hiervan bevatte 71% zorgverzekeringswet gefinancierde zorg en 19% had een indicatie voor AWBZ gefinancierde zorg (CBS, 2011). In de regio Noord-Limburg bedragen deze percentages 71% en 19%, In Midden-Limburg 66% en 20%. In Nederland ligt dit voor de Zvw-gefinancierde zorg wat hoger (74%), maar voor de AWBZ-gefinancierde zorg weer wat lager (15%). Deze jeugdhulp valt vanaf 1 januari 2015 onder de nieuwe gedecentraliseerde Jeugdwet en wordt nu dus uitgevoerd door gemeenten.
1
De verhouding tussen het aantal personen van 0 tot 20 jaar en van 65 jaar of ouder ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar 2 De verhouding tussen het aantal personen van 0 tot 20 jaar ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar 3 De verhouding tussen het aantal personen van 65 jaar of ouder ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar
5
1.3.1.
Jongeren met kans op armoede 4 In Venlo maakten in 2011 2400 kinderen deel uit van een huishouden met een laag inkomen . Dit komt neer op 13% van alle kinderen jonger dan 18 jaar. In vergelijking met zowel regio Midden- en Noord-Limburg (beide 9%) als het land (10%) is dit een redelijk groot aandeel.
1.2.
Achtergrondinformatie Jongerenmonitor 2013
In deze paragraaf wordt kort ingegaan op de uitvoering van de Jongerenmonitor 2013, en de belangrijkste achtergrondkenmerken van de jongeren die zijn bevraagd worden beschreven. Het gaat dan om leerlingen uit leerjaar 2 (13/14 jaar) en leerjaar 4 (15/16 jaar) van zowel het regulier voortgezet onderwijs (RVO) als het voortgezet (speciaal) onderwijs (VSO). 1.2.1. Onderzoek en respons Alle scholen in Limburg-Noord voor voortgezet (speciaal) onderwijs zijn gevraagd om mee te doen aan het onderzoek. Nagenoeg alle scholen hebben deelgenomen. Het betreft scholen van het praktijkonderwijs, speciaal onderwijs ZMOK/LZ, VMBO en HAVO/VWO. Verreweg de meeste leerlingen vulden de vragenlijst digitaal in. Leerlingen van het speciaal onderwijs kregen een verkorte vragenlijst voorgelegd. In verband met vergelijkbaarheid ten opzichte van voorgaande jaren werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van standaardvragen. Venlo Leerlingen van klas 2 en klas 4 die in Venlo wonen maar buiten de gemeentegrens naar school gaan zijn in de resultaten betrokken. Leerlingen die echter buiten Limburg naar school gaan kunnen niet worden meegenomen in de resultaten voor de gemeente Venlo. De respons in deze gemeente bedraagt 63% van alle leerlingen van de leerjaren 2 en 4 die in de gemeente Venlo wonen, 69% van alle jongeren in de leeftijd van 13/14 jaar en 61% van alle jongeren in de leeftijd van 15/16 jaar. Deze respons geeft een goed beeld van alle leerlingen in Venlo. De leerlingen hebben echter niet altijd aangegeven op welke type onderwijs of in welk leerjaar ze zaten. Deze zijn dan ook bij een aantal analyses weggelaten. De verdeling naar schooltype is als volgt: Leerjaar 2 is verdeeld over HAVO/VWO (179 leerlingen) VMBO (501 leerlingen) en VSO/Praktijkonderwijs (34); leerjaar 4 is verdeeld over HAVO/VWO (248), VMBO (395), VSO (29) (zie tabel 1).
VENLO
Deelnemers totaal: Leerjaar 2 Leerjaar 4 VMBO HAVO/VWO VSO JGZ cijfers 13/14 jaar
RESPONS* BEPAALD OP BASIS VAN SCHATTING VAN ALLE LEERLINGEN IN VENLO
REGIO LIMBURG-NOORD
AANTAL
%
AANTAL
1437 749 684 900 427 63 942
63% 69% 61%
7391 3869 3507 4226 2693 214 6160
-
Tabel 1. Respons gemeente Venlo Jongerenmonitor 2013. De responscijfers van de leerlingen per schooltype waren niet te bepalen.
1.2.2. Geslacht en leeftijd In de gemeente Venlo hebben in totaal 1437 jongeren deelgenomen aan de Jongerenmonitor. 749 leerlingen van leerjaar 2 en 684 leerlingen van leerjaar 4. Hiervan waren 48% jongens. Dit is 4
Er is sprake van een laag inkomen als het inkomen omgerekend naar een inkomen van een alleenstaande, een lagere koopkracht vertegenwoordigt dan een bedrag van 9250 euro in prijzen van 2000.
6
vergelijkbaar met regio Limburg-Noord (49%). Daarnaast zit 52% in leerjaar 2 van het voortgezet onderwijs (en 48% in leerjaar 4). Ook dit is gelijk aan de verhouding in de regio (52% leerjaar 2; 47% leerjaar 4). Als het gaat om leeftijd, is 35% 13 jaar, 15% 14 jaar, 29% 15 jaar en 17% 16 jaar. Het merendeel van de jongeren is dus 13 of 15 jaar. In Limburg-Noord is dit ook het geval. 1.2.3. Onderwijs De meeste jongeren (13-16 jaar) uit Venlo gaan naar het VMBO (65%), 31% gaat naar de HAVO/VWO en 5% naar het VSO of praktijkonderwijs. De verhouding tussen VMBO’ers en HAVO/VWO’ers voor deze gemeente is daarmee 2,1. Dit betekent dat meer dan twee keer zoveel jongeren een VMBO-opleiding volgt dan een HAVO/VWO opleiding. Voor jongens ligt deze verhouding nog net iets hoger (2,4) dan voor meisjes (1,88). Dit wil zeggen dat jongens vaker naar het VMBO gaan. Voor de regio Limburg-Noord is deze verhouding 1,6. De verhouding tussen deze 2 onderwijstypen voor 15-jarigen in Nederland is 1,18 (CBS, 2013). In Venlo gaan dus in verhouding veel jongeren naar het VMBO ten opzichte van Nederland. 1.2.4. Etniciteit In Venlo is 88% van de jongeren (13-16 jaar) van Nederlandse afkomst en 12% van buitenlandse afkomst. Hiervan is 9% allochtoon, waarvan 8% tweede generatie allochtoon. Dit wil zeggen dat de jongere zelf in Nederland is geboren, maar ten minste één van de ouders in het buitenland. Vergeleken met Limburg-Noord (4%) wonen er in Venlo relatief veel allochtonen. 1.2.5. Gezinssituatie Van de jongeren (13-16 jaar) in Venlo woont in 2013 28% in een huishouden zonder beide ouders, waarvan 10% in een eenoudergezin en 9% in een samengesteld gezin (vader/moeder en partner). In vergelijking met Limburg-Noord zijn dit hoge percentages. In de regio leeft 22% in een huishouden zonder beide ouders, waarvan 9% in een eenoudergezin en 7% in een samengesteld gezin. In Nederland woont 17% van de jongeren tussen de 12 en 16 jaar in eenoudergezinnen. Veel jongeren krijgen tegenwoordig te maken met echtscheidingsproblematiek. In 2012 zijn in Nederland 9 op de 1000 jongeren van de jongeren tussen 0 en 18 jaar betrokken geweest bij een echtscheiding (CBS, 2012). Daarnaast heeft 27% van de jongeren in deze gemeente slechts één ouder met betaald werk, en van 21% hebben beide ouders geen betaald werk. Deze percentages liggen wat hoger dan in de regio. In Limburg-Noord heeft slechts 24% van de jongeren één ouder met betaald werk, en 17% heeft ouders die beide geen betaald werk hebben. Opvallende achtergrondinformatie Venlo t.o.v. regio Limburg-Noord en het land* In Venlo..
is er een relatief lage groene druk maken in verhouding veel jongeren deel uit van een huishouden met een laag inkomen gaan in verhouding veel jongeren naar het VMBO wonen relatief veel allochtonen jongeren wonen relatief veel jongeren in een eenoudergezin of samengesteld gezin zijn er in verhouding meer jongeren met ouders zonder betaald werk
* op basis van de resultaten Jongerenmonitor 2013
7
Hoofdstuk 2: Cirkeldiagrammen naar leerjaar en onderwijstype De cirkeldiagrammen op de volgende pagina’s geven een overzicht van de belangrijkste thema’s uit het meerjarenbeleidsplan Publieke Gezondheid 2013-2016. Uit deze cirkels is de status van de gemeente te halen. Deze indicatoren worden vergeleken met de situatie in de hele regio LimburgNoord. Met de kleuren rood, oranje en groen wordt aangeduid hoe de gemeente scoort ten opzichte van de regio als geheel. Rood betekent een ongunstigere score t.o.v. de regio, oranje een gelijke score en groen een gunstigere score. Houd er wel rekening mee dat de percentages vaak maar minimaal van elkaar verschillen. De cirkeldiagrammen zijn uitgesplitst naar leerjaar 2 en leerjaar 4. De onderzoeksgroep bestaat uit alle leerlingen van alle scholen van het voortgezet onderwijs, zowel van regulier voortgezet onderwijs (RVO) als van het voortgezet (speciaal) onderwijs (VSO)/Praktijkonderwijs. De cirkeldiagrammen naar onderwijstype zijn alleen uitgesplitst naar de onderwijstypes VMBO en HAVO/VWO. Het aantal leerlingen op VSO / Praktijkonderwijs is te laag om op gemeenteniveau uitspraken te kunnen doen. Toelichting indicatoren binnen de cirkeldiagram: Psychosociale problematiek: SDQ score: Heeft veel psychosociale problemen – SDQ staat voor Strengths and Difficulties Questionnaire en geeft een indicatie van de mate van psychosociale problemen. Ongelukkig: Scoort 5 of lager op een schaal van 0 tot 10 op de vraag ‘Hoe gelukkig voelde je jezelf de afgelopen maand?’ Overgewicht: Fruitnorm (voldoet niet aan): Eet niet dagelijks 2 stuks fruit.
Overgewicht*: Heeft overgewicht of obesitas volgens de richtlijnen van het RIVM. Bron: JGZ registratie – data beschikbaar t/m 14 jaar.
Beweegnorm (voldoet niet aan): Beweegt niet dagelijks minimaal één uur.
Opgroeien in veilige omgeving: Onveiligheidsgevoel: Voelt zich wel eens onveilig.
Gepest worden: Is de afgelopen drie maanden op school gepest.
Middelengebruik: Roken: Rookt momenteel.
Alcohol: ‘Binge’ drinken – heeft de afgelopen vier weken vijf of meer drankjes met alcohol gedronken bij één gelegenheid.
Softdrugs: Heeft hasj of wiet (cannabis) gebruikt in de afgelopen 4 weken.
Seksuele gezondheid: Geslachtsgemeenschap: Heeft ooit geslachtsgemeenschap gehad.
Onveilig vrijen: Heeft niet altijd een condoom gebruikt tijdens geslachtsgemeenschap.
8
2.1. Cirkels naar leerjaar (Leerjaar 2 en Leerjaar 4) Over het algemeen geldt dat jongeren in Venlo minder goed scoren op de thema’s psychosociale problematiek (SDQ score), bewegen (beweegnorm), overgewicht en geslachtsgemeenschap ten opzichte van de regio. In de cirkels is te zien dat vooral voor jongeren in leerjaar 4 geldt dat zij op veel gezondheidsgebieden wat slechter score dan jongeren in de rest van de regio. Zo scoren zij minder goed op de thema’s psychosociale problematiek (SDQ score en ongelukkig zijn), bewegen (beweegnorm), roken, softdruggebruik, en seksuele gezondheid (geslachtsgemeenschap en onveilig vrijen). Voor leerlingen in leerjaar 2 geldt dit voor de gebieden psychosociale problematiek (SDQ score), overgewicht, bewegen (beweegnorm), onveiligheidsgevoel en geslachtsgemeenschap. Hoewel jongeren in Venlo op de andere gezondheidsthema’s gelijk of beter scoren dan jongeren in de rest van de regio, wil dat niet zeggen dat er voor deze thema’s geen aandacht vereist is. De verschillen in percentages zijn zoals eerder genoemd minimaal en dus zijn ook de onderwerpen die groen of oranje scoren van belang om nader te bekijken.
2.2. Cirkels naar onderwijstype (VMBO en HAVO/VWO)5 Jongeren van het VMBO scoren over het algemeen op alle gezondheidsthema’s minder goed dan jongeren van het HAVO/VWO. Dit geldt ook voor de gemeente Venlo. Opvallend is wel dat jongeren van het HAVO/VWO in deze gemeente op de meeste thema’s slechter scoren ten opzichte van deze jongeren in de regio, met uitzondering van gepest worden en fruitconsumptie. Leerlingen op het VMBO in Venlo hebben alleen een hoger percentage op de thema’s psychosociale problematiek (SDQ score) en bewegen (beweegnorm). Ook voor deze cirkels geldt weer dat de percentages voor de andere thema’s vaak niet veel van elkaar verschillen, en daarom dus ook aandacht behoeven.
Opvallende indicatoren Venlo t.o.v. regio Limburg-Noord*
Hogere SDQ-score, wat duidt op meer psychosociale problematiek Minder jongeren voldoen aan de beweegnorm Meer overgewicht in leerjaar 2 (op basis van JGZ registratie) Lager alcoholgebruik door VMBO leerlingen
*o.b.v. resultaten Jongerenmonitor 2013
5
Er is gekozen om voor de cirkels van Venlo dezelfde afkapwaarden te gebruiken als voor de rest van de gemeenten in het kader van de vergelijkbaarheid tussen gemeenten (dus alleen de kleur oranje bij gelijke percentages)
9
2.1.1 CIRKELDIAGRAM NAAR LEERJAAR 2
Venlo: 749 leerlingen (69%) * JGZ-cijfers 942 leerlingen 13/14 jaar Limburg-Noord: 3869 leerlingen * JGZ-cijfers 6160 leerlingen 13/14 jaar
Cirkel 1: Status van gemeente Venlo op de belangrijkste gezondheidsthema’s uit het meerjarenbeleidsplan t.o.v. regio Limburg-Noord voor leerjaar 2. Binnenste cirkel geeft situatie gemeente weer, buitenste cirkel geeft situatie regio weer. Rood = ongunstigere score dan regio, Groen = gunstigere score dan regio, Oranje = gelijke score als regio *Overgewichtcijfers uit JGZ registraties
10
2.1.2 CIRKELDIAGRAM NAAR LEERJAAR 4
Venlo: 648 leerlingen (61%) Limburg-Noord: 3532 leerlingen
Cirkel 2: Status van gemeente Venlo op belangrijkste gezondheidsthema’s uit het meerjarenbeleidsplan t.o.v. regio Limburg-Noord voor leerjaar 4. Binnenste cirkel geeft situatie gemeente weer, buitenste cirkel geeft situatie regio weer. Rood = ongunstigere score dan regio, Groen = gunstigere score dan regio, Oranje = gelijke score als regio *Geen overgewichtcijfers uit JGZ registraties beschikbaar.
11
2.2.1 CIRKELDIAGRAM NAAR ONDERWIJSTYPE VMBO
Venlo: 900 leerlingen Limburg-Noord: 4226 leerlingen
Cirkel 3: Status van gemeente Venlo op de belangrijkste gezondheidsthema’s uit het meerjarenbeleidsplan t.o.v. regio Limburg-Noord voor onderwijstype VMBO. Binnenste cirkel geeft situatie gemeente weer, buitenste cirkel geeft situatie regio weer. Rood = ongunstigere score dan regio, Groen = gunstigere score dan regio, Oranje = gelijke score als regio *Geen overgewichtcijfers uit JGZ registraties beschikbaar. 12
2.2.2 CIRKELDIAGRAM NAAR ONDERWIJSTYPE HAVO VWO
Venlo: 427 leerlingen Limburg-Noord: 2693 leerlingen
Cirkel 4: Status van gemeente Venlo op de belangrijkste gezondheidsthema’s uit het meerjarenbeleidsplan t.o.v. regio Limburg-Noord voor onderwijstype HAVO VWO. Binnenste cirkel geeft situatie gemeente weer, buitenste cirkel geeft situatie regio weer. Rood = ongunstigere score dan regio, Groen = gunstigere score dan regio, Oranje = gelijke score als regio *Geen overgewichtcijfers uit JGZ registraties beschikbaar
13
Hoofdstuk 3: Gezondheidsthema’s nader beschouwd6 3.1. Gezondheid 3.1.1. Chronische aandoeningen Als jongeren lichamelijk gezond zijn en lekker in hun vel zitten, ontwikkelen ze zich beter en doen ze het beter op school. Jongeren die kampen met lichamelijke problemen of allergieën kunnen zich hierdoor in hun dagelijks leven belemmerd voelen. De invloed van een chronische ziekte op de ontwikkeling van een kind is verschillend. Sommige ziekten zijn direct geassocieerd met een negatief effect op het neurologisch functioneren en een verhoogd risico op een verminderde intelligentie. Ook kan er sprake zijn van psychologische stoornissen zoals problemen met aandacht, concentratie en geheugen. Bij overige aandoeningen kan er ook sprake zijn van een negatieve invloed op de schoolprestaties door een frequent schoolverzuim vanwege de ziekte of door nevenverschijnselen zoals pijn en moeheid. Kinderen met een chronische ziekte lopen een twee maal grotere kans op psychische problematiek dan hun gezonde leeftijdsgenoten. Het gaat dan vaak om aanpassings- of gedragsproblemen als gevolg van het leren omgaan met de ziekte. Daarnaast ervaren jongeren met een chronische aandoening een verminderde kwaliteit van leven ten opzichte van gezonde kinderen (Last, 2006). In Nederland heeft 20% van de jongeren (12-18 jaar) een chronische aandoening, en 1% heeft diabetes (CBS Statline, 2013). Venlo en Limburg-Noord Chronische aandoeningen onder jongeren in Venlo komen veel voor: tussen de 38 en 43% van de jongeren heeft één of meerdere chronische aandoeningen. Migraine en astma zijn de meest voorkomende aandoeningen. Daarnaast heeft ruim een kwart van de jongeren enige vorm van allergie. Dit patroon is vergelijkbaar met de rest van de regio.
6
De gezondheidsthema’s worden alleen naar leerjaar gepresenteerd, omdat de resultaten voor deze leeftijdsgroepen het meest uiteenlopen en uitsplitsing naar onderwijstype op gemeenteniveau zorgt voor te kleine responsaantallen (met name voor het VSO).
14
3.1.2. Ervaren gezondheid De meest eenvoudige wijze voor het verkrijgen van een indicatie van de gezondheid is te vragen naar de ‘ervaren gezondheid’. Dit wil zeggen de mate waarin iemand zijn eigen gezondheid goed of slecht vindt. Het oordeel over de eigen gezondheid is gebaseerd op verschillende gezondheidsaspecten zowel de afwezigheid van ziekten als (gezonde) leefstijl- en psychosociale factoren. Bij jongeren zijn vooral fitheid en leefstijl van belang om zich gezond te voelen. Daarnaast is de ervaren gezondheid ook afhankelijk van hoe jongeren met eventuele ziekten of aandoeningen omgaan. Het kan zo zijn dat de ervaren gezondheid van een jongere slecht is, terwijl er geen fysieke of psychosociale aandoeningen aanwezig zijn. Anderzijds kan het ook zo zijn dat een jongere zijn/haar gezondheid wel goed vindt, ondanks het hebben van een bepaalde lichamelijke of geestelijke aandoening (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). Van de jongeren tot 25 jaar in Nederland beoordeelt 93% zijn of haar gezondheidstoestand als "goed" of "zeer goed" (Gezondheidsmonitor CBS, 2012). Dit percentage is de laatste jaren nauwelijks veranderd. De ervaren gezondheid neemt af naarmate kinderen ouder worden: van 96% bij kinderen jonger dan 12 jaar (beoordeling van de ouders/verzorgers), via 92% bij jongeren van 12-18 jaar tot 90% bij jongeren van 18-25 jaar. Meisjes zijn over het algemeen iets minder positief dan jongens (92% versus 94%). Daarnaast zijn kinderen uit een gezin met een laag inkomen minder positief over hun gezondheid dan kinderen uit een gezin met hoog inkomen. Verder voelen jongeren in een eenoudergezin zich minder vaak goed of zeer goed gezond dan jongeren wonend bij beide ouders (bijna 91% versus ruim 94%). Venlo en Limburg-Noord Jongeren in Venlo beoordelen hun gezondheid over het algemeen als minder goed dan de jongeren in de rest van de regio. Dit geldt zowel voor leerlingen in leerjaar 2 (19% vs. 16%) als voor leerlingen in leerjaar 4 (22% vs. 20%).
Ervaringen uit de praktijk Als het gaat om gezondheid zien ook de scholen in Venlo dat migraine en hoofdpijn een aanzienlijk probleem is. Daarnaast wordt geconstateerd dat veel leerlingen problemen hebben met de concentratie. Dat is ook later nog terug te zien bij de SDQ score op hyperactiviteit (paragraaf 3.3.2) 15
3.2. Overgewicht (overgewicht, voeding en bewegen) 3.2.1. Overgewicht Overgewicht is een sterk groeiend wereldwijd gezondheidsprobleem. De afgelopen decennia is het aantal jongeren met overgewicht enorm toegenomen. Jongeren met overgewicht hebben vaker last van hun gewrichten en vaker problemen met het immuunsysteem. Daarnaast hebben deze jongeren een verhoogde kans op het ontwikkelen van verschillende chronische ziekten, waaronder diabetes, hart- en vaatziekten en kanker. Jongeren met overgewicht hebben tevens een grote kans dat zij ook op latere leeftijd overgewicht hebben (HiraSing et al., 2009). Zo blijkt uit verschillende onderzoeken dat een toename in BMI (Body Mass Index) in de leeftijd van 2-6 jaar het meest voorspellend is voor het ontstaan van overgewicht op jong volwassen leeftijd. Het is daarom van groot belang om dit gezondheidsprobleem bij jongeren zo vroeg mogelijk aan te pakken, zodat de gezondheidsrisico’s in de toekomst beperkt kunnen blijven. In 2013 had 12% van de jongeren tussen 12 en 18 jaar in Nederland overgewicht (CBS Statline, 2013). Venlo en Limburg-Noord Zowel overgewicht als ernstig overgewicht (obesitas) komt onder jongeren (2-14 jaar) in Venlo veel voor ten opzichte van de regio. Als het gaat om overgewicht geldt dit vooral voor jongeren vanaf 5 jaar, maar bij obesitas zijn deze verschillen voor de jongere kinderen (2-4 jaar) ook al aanzienlijk. Overgewicht komt het meest voor bij jongeren van 9-11 en 13-14 jaar, terwijl obesitas al bij de 5-6 jarigen een piek laat zien.
16
Ervaringen uit de praktijk De resultaten van de Jongerenmonitor op dit onderdeel zijn herkenbaar voor de jeugdgezondheidszorg van de GGD (JGZ). Vanuit JGZ wordt de richtlijn ‘overgewicht’ toegepast. Dat betekent dat de kinderen en jongeren met overgewicht tijdens contactmomenten opgespoord worden en er gerichte interventies plaatsvinden. Dit is soms nog niet eenvoudig, want ouders zien niet altijd het probleem, zeker bij jonge kinderen wordt aangenomen dat het vanzelf overgaat zodra het kind gaat groeien. Daarnaast speelt overgewicht vaak in het hele gezin en is het vooral een leefstijl en opvoed technisch probleem. Met name laaggeschoolde ouders zijn moeilijk te bereiken. JGZ spant zich samen met andere netwerkpartners in om het gezondheidsprobleem van overgewicht integraal aan te pakken. 3.2.2. Voeding Voeding speelt een belangrijke rol bij een gezonde leefstijl en in de strijd tegen overgewicht. Veel jongeren consumeren tegenwoordig ongezonde voeding. Dit is deels te verklaren doordat de voedingsindustrie steeds meer variatie aan producten op de markt brengt waarin veel ongezonde ingrediënten verborgen zitten, zoals suikers en vetten. Ouders hebben hierin een belangrijke rol te vervullen. Zij doen boodschappen en bepalen daarmee voor een groot deel welke voeding hun kinderen binnenkrijgen. Echter de kennis die ouders hebben over gezonde voedingsproducten is vaak beperkt. Daarnaast zou ook vanuit gezondheidsbeleid ingegrepen moeten worden om dit ongezonde eetgedrag te keren. Op scholen is al aangetoond dat een verlaging van de prijs van gezonde producten in snoep/snackautomaten leidt tot hogere consumptie hiervan (Nationaal Kompas, 2013). Ontbijten is erg belangrijk voor een goed begin van de dag. Jongeren die niet ontbijten hebben meer last van concentratiestoornissen en presteren minder goed op school. Daarnaast geeft de ontbijtfrequentie een indicatie van de regelmaat waarmee gegeten wordt. Jongeren die niet ontbijten, eten over het algemeen meer (ongezonde) tussendoortjes en krijgen minder vitaminen en mineralen binnen. Dit kan leiden tot overgewicht. In Nederland ontbijt 20% van de jongeren (12-16 jaar) niet iedere dag (de Looze et al., 2014). Naast een goed ontbijt leveren groenten en fruit belangrijke voedingsstoffen en vitaminen die nodig zijn voor een gezonde groei en ontwikkeling bij een kind. Volgens de norm zouden jongeren van 12-18 jaar dagelijks 200 gram groenten moeten eten en twee stuks fruit. In Nederland voldoen echter weinig jongeren aan deze normen. Zo voldoet 75% van de jongeren niet aan de fruitnorm en ruim 90% niet aan de groentenorm (Van der Klauw et al., 2013). Over het algemeen wordt het voedingspatroon van jongeren ongezonder naarmate ze ouder worden. Op de bassischool ontbijten kinderen vaker, eten ze vaker fruit, en drinken minder vaak frisdrank en energiedrankjes dan jongeren op het voortgezet onderwijs.
17
Venlo en Limburg-Noord Jongeren (13-16 jaar) in Venlo ontbijten over het algemeen minder frequent vergeleken met de regio. Daarnaast eet meer dan de helft niet elke dag groenten en voldoet een meerderheid niet aan de fruitnorm. De jongeren uit leerjaar 2 uit Venlo scoren hierop wel iets beter dan de jongeren in de rest van de regio.
Ervaringen uit de praktijk De resultaten van de Jongerenmonitor zijn ook op dit onderdeel herkenbaar voor JGZ. Als vast onderdeel bij de interventies passend bij overgewicht wordt het belang van ontbijten en voeding besproken door de verpleegkundige of arts van JGZ. 3.2.3. Bewegen Volgens De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) moeten jongeren elke dag minimaal een uur matig intensief bewegen (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). Hierbij moeten de activiteiten minstens twee keer per week gericht zijn op het verbeteren of handhaven van lichamelijke fitheid (kracht, lenigheid en coördinatie). Dit kan door te gaan sporten, maar ook door bijvoorbeeld op de fiets naar school te gaan of te gaan skateboarden. Voldoende bewegen bevordert de kwaliteit van leven, verlaagt het risico op ziekten en bevordert het beloop van een aantal chronische aandoeningen. Daarnaast heeft regelmatig voldoende bewegen een gunstig effect op een aantal persoonsgebonden factoren, waardoor ook indirect het risico op ziekten wordt verlaagd. Deze factoren zijn bijvoorbeeld overgewicht, bloeddruk en cognitief functioneren. In het verleden heeft onderzoek aangetoond dat gezondheidsbeleid gericht op bewegen volgens de norm een positieve uitwerking kan hebben op de prevalenties van diabetes mellitus, colonkanker, beroertes en op de totale sterfte van de bevolking in de toekomst (Bemelmans et al., 2004). In 2012 voldeed ongeveer de helft van de jongeren (12-18 jaar) in Nederland niet aan de norm als het gaat om gezond bewegen (CBS statline, 2012).
18
Venlo en Limburg-Noord Het beweeggedrag van jongeren (13-16 jaar) in Venlo is beneden de maat vergeleken met de rest van de regio. Ongeveer een derde van de jongeren voldoet niet aan de norm. Daarnaast zit meer dan de helft van de jongeren te veel en is ongeveer een derde geen lid van een sportvereniging. Van de jongeren die wel lid zijn, sport bijna de helft niet of weinig bij die vereniging.
Ervaringen uit de praktijk Ook deze resultaten worden onderstreept door JGZ. Niet verwonderlijk omdat overgewicht, voeding en beweging nauw samen hangen. Daarom wordt ook het belang van beweging door JGZ benadrukt als vast onderdeel bij de interventies passend bij overgewicht. Ook door andere partijen wordt er steeds meer aandacht besteed aan gezond gewicht en bewegen bij jongeren door een gerichte aanpak zoals Shape of een aanbod van naschoolse sportactiviteiten. Ervaring leert wel dat deze leeftijdscategorie sport (lees: het lidmaatschap bij een sportvereniging) vaak laat schieten voor bijbaantjes.
19
3.3. Psychosociale problematiek 3.3.1. Geluk Er zijn vele factoren die van invloed kunnen zijn op het welbevinden van jongeren, zoals de mate van fysieke gezondheid en sociale interactie met anderen. Dit welbevinden wordt bepaald door een combinatie van lichamelijke en geestelijke gesteldheid. Jongere adolescenten zijn over het algemeen gelukkiger met hun leven dan oudere adolescenten en meisjes worden in de loop van hun adolescentie ongelukkiger dan jongens (de Looze et al., 2014). Jongeren op het voortgezet onderwijs in Nederland geven zich gemiddeld het cijfer 7,6 voor geluk en 12% van de middelbare scholieren voelt zich vaker dan één keer per week ongelukkig. Venlo en Limburg-Noord In de huidige monitor is gevraagd hoe gelukkig de jongere zichzelf voelde de maand voorafgaand aan het invullen van vragenlijst. Een score van 5 of lager betekent dat men zich ongelukkig voelt. Eén op de 10 jongeren uit klas 2 en ongeveer 1 op de 7 jongeren uit klas 4 voelt zich ongelukkig. Dit is vergelijkbaar met de jongeren in de rest van de regio.
3.3.2. Psychosociale problematiek Psychosociale problemen kunnen worden ingedeeld in drie categorieën, namelijk internaliserende oftewel emotionele problemen (angst, depressieve gevoelens, teruggetrokkenheid), externaliserende oftewel gedragsproblemen (agressief gedrag, hyperactiviteit) en sociale problemen (het maken en onderhouden van contact met anderen). Over het algemeen komen emotionele problemen vooral voor bij meisjes en gedragsproblemen bij jongens. De laatste jaren zijn psychosociale problemen bij jongeren op het voortgezet onderwijs toegenomen, vooral bij meisjes. Ook is hyperactiviteit toegenomen onder zowel jongens als meisjes. Hieronder vallen aan aandacht stoornissen verwante symptomen als gebrek aan concentratie, rusteloosheid en impulsiviteit. Psychosociale problemen kunnen leiden tot ernstige beperkingen in het dagelijks functioneren. Zo kan het levensgeluk van jongeren ernstig verstoord worden door deze problemen, vergroten ze de kans op 20
een problematische schoolloopbaan en maatschappelijke carrière, op moeizame relaties en psychopathologie in de volwassenheid. Jongeren uit onvolledige gezinnen, gezinnen met een laag of gemiddeld welvaartsniveau en autochtone jongeren hebben over het algemeen vaker te kampen met psychosociale problematiek. Daarnaast is deze problematiek gerelateerd aan risicogedrag, zoals criminaliteit, geweld, verslaving en zwerfgedrag (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). De landelijke overheid wil via de Stelselwijziging jeugd (de nieuwe Jeugdwet) inzetten op preventie van problemen en het versterken van de eigen kracht van de jeugdige en diens ouders. In Nederland had in 2013 20% van de jongeren op het voortgezet onderwijs (12-16 jaar) enige vorm van psychosociale problemen (emotionele problemen, gedragsproblemen, problemen met leeftijdsgenoten, hyperactiviteit) (de Looze, et al. 2014). Venlo en Limburg-Noord In de huidige monitor is nog een extra dimensie meegenomen, namelijk problemen met pro-sociaal gedrag. Hieronder wordt gedragingen verstaan als hulp bieden aan anderen, vriendelijk zijn en delen met anderen. Jongeren (13-16 jaar) in Venlo hebben over het algemeen veel psychosociale problemen in vergelijking met de regio. Vooral hyperactiviteit en emotionele problemen komen veel voor.
Ervaringen uit de praktijk Venlo scoort licht hoger wat betreft psychosociale problematiek (SDQ score). Vincent van Gogh signaleert daarentegen in de hele regio een toename in het aantal gevallen van zelfbeschadiging, wat mogelijk gerelateerd is aan psychosociale problematiek. Daarnaast signaleert JGZ dat (v)echtscheidingen meer voorkomen en deze vaak een negatieve invloed hebben op de psychosociale gesteldheid van jongeren. Als de problematiek daar om vraagt verwijst JGZ jongeren e door naar GGZ, daarbij moet ook gedacht worden aan 2 lijnszorg voor diagnostiek. Vaak zijn psychosociale problemen ook een reden voor schoolverzuim. Door scholen werden angst en depressie genoemd als een groter probleem. Een oorzaak kon niet direct gegeven worden.
21
3.4. Opgroeien in een veilige omgeving (Veiligheid en School) 3.4.1. Veiligheid Tegenwoordig voelen veel jongeren zich onveilig en dat beeld zien we ook bij volwassenen. Er zijn verschillende oorzaken voor aan te wijzen. Zo is de toegankelijkheid tot informatie over criminaliteit verhoogd, door bijvoorbeeld massamedia en de komst van sociale media. Dit zorgt voor een beeld bij jongeren dat criminaliteit een veelvoorkomend fenomeen is. Bovendien veroorzaakt dit een hoger risicogevoel en daarmee een hoger onveiligheidsgevoel. Daarnaast hebben ouders ook een belangrijke rol als het gaat om het gevoel van onveiligheid bij hun kinderen. Het blijkt dat een meer controlerende opvoedingsstijl leidt tot hogere onveiligheidsgevoelens bij jongeren. Ouders zijn bezorgd over de veiligheid van hun kinderen en nemen steeds meer protectieve en beschermende maatregelen. Verder is de leefomgeving van jongeren van belang voor het veiligheidsgevoel. Hoe negatiever de buurt wordt ingeschat, hoe onveiliger men zich voelt. Tot slot blijkt vrijetijdsbesteding een belangrijke oorzaak voor het gevoel van onveiligheid. Een informeel, commercieel vrijetijdspatroon is een belangrijke voorspeller voor een lager onveiligheidsgevoel (Vettenburg et al., 2009). Als jongeren zich onveilig voelen, kan dat verregaande gevolgen hebben. Zo kan het voor psychische problemen zorgen zoals angstgevoelens, maar ook kan het ertoe leiden dat jongeren niet meer durven deel te nemen aan maatschappelijke activiteiten. Toezicht en controle van politie in de openbare ruimte zorgen ervoor dat jongeren zich veiliger voelen (NJI, 2007). Jongeren voelen zich over het algemeen onveiliger dan volwassenen. Zij hebben een grotere kans om slachtoffer te worden van misdrijven, zoals zakkenrollerij, beroving op straat en mishandeling (Veiligheidsmonitor CBS, 2013). Van de jongeren tussen de 15 en 18 jaar voelt 22% zich onveilig in de buurt (CBS Statline, 2013). Venlo en Limburg-Noord Bijna de helft van de jongeren in Venlo voelt zich overdag of ‘s avonds wel eens onveilig. Dit percentage is vergelijkbaar met de jongeren in de rest van de regio. Zij voelen zich vooral onveilig op straat buiten de eigen buurt. Daarnaast voelen ze zich in de trein, op het station en op straat in de eigen buurt onveilig. Een op de 10 jongeren uit klas 4 voelt zich ook onveilig tijdens het uitgaan. Dit patroon is ongeveer gelijk aan het veiligheidsgevoel onder jongeren in de rest van Limburg-Noord.
Ervaringen uit de praktijk Vincent van Gogh signaleert een toename van het aantal meldingen van huiselijk geweld in de regio en dit wordt bevestigd door JGZ. Waarschijnlijk heeft dit mede te maken met de landelijke erkenning dat huiselijk geweld een vorm van kindermishandeling is. Bij JGZ wordt gewerkt met een meldcode Kindermishandeling en Huiselijk geweld. 22
3.4.2. Pesten Pestgedrag komt nog steeds veel voor en kent verschillende vormen zoals verbaal (schelden, bedreigen), non-verbaal (schoppen, slaan), uitsluiting (negeren), bezittingen stelen of vernielen en afpersing. De meest voorkomende manier van pesten is nog steeds direct face to face (‘traditioneel pesten’). Er zijn verschillende risicofactoren aan te wijzen als het gaat om het profiel voor daders van pestpraktijken, waaronder geslacht (jongens), leeftijd (oudere kinderen), onderwijstype (VMBO), sociaaleconomische status van ouders (laag), en het vertonen van risicogedrag waaronder roken, binge drinken, druggebruik en spijbelen. Voor slachtoffers bestaat er ook een bepaald risicoprofiel. Jongeren met de volgende kenmerken hebben een grotere kans om gepest te worden: jonge kinderen, jongeren op het VMBO, jongeren met lage SES ouders, het hebben van een chronische aandoening en het hebben van overgewicht of obesitas. Onderzoek heeft aangetoond dat pesten kan leiden tot emotionele en gedragsproblemen, op zowel korte als lange termijn, voor zowel de daders als de slachtoffers (de Looze et al., 2014). Zo blijkt dat jongeren die gepest worden een lagere kwaliteit van leven ervaren in vergelijking met ‘gezonde’ kinderen (Wilkins-Shurmer et al., 2003). Incidenteel iemand pesten komt op school relatief veel voor: 22% van de jongeren op het voortgezet onderwijs in Nederland heeft minstens één keer (maar minder dan 2 keer per maand) gepest in de afgelopen paar maanden. Daders zijn daarbij vaker jongens dan meisjes. Structureel pesten (2 keer per maand of vaker) komt minder vaak voor. Van de jongeren tussen 12-16 jaar pest 5% structureel. Ook hier zijn het weer vaker jongens dan meisjes, en in dit geval is het percentage voor jongens zelfs 2 keer zo hoog (6% vs. 3%). Als het gaat om structureel gepest worden (2 keer per maand of vaker), komt dit voor bij 7% van de jongeren op het voortgezet onderwijs (de Looze et al., 2014). Venlo en Limburg-Noord Ongeveer één op de 10 jongeren (13-16 jaar) in Venlo wordt op school gepest. Dit komt wat vaker voor in leerjaar 2 dan leerjaar 4. Het pestgedrag onder jongeren in deze gemeente is vergelijkbaar met de rest van de regio. Ook pest één op 10 jongeren zelf wel eens anderen.
Ervaringen uit de praktijk Ook voor dit thema is landelijk veel aandacht en als voortvloeisel daaruit is er net een wet aangenomen die scholen verplicht om zorg te dragen voor de sociale veiligheid op school. Er moet o.a. binnen elke school een vaste coördinator van het pestbeleid actief zijn die ook fungeert als aanspreekpunt voor leerlingen en ouders. Het lijkt erop dat pesten inderdaad minder wordt. Wel is pesten via internet een steeds groter wordend probleem, door het toenemend internetgebruik onder jongeren (zie paragraaf 3.7.1.) Het is ook lastig om dit type pesten aan te pakken, doordat het vaak buiten schooltijd plaatsvindt en op een anonieme manier. 23
3.4.3. Schoolbeleving School speelt een belangrijke rol in het leven van jongeren. Zij doen er kennis en vaardigheden op die belangrijk zijn voor hun latere ontwikkeling en kansen. De schoolcarrière zoals die tot uiting komt in bijvoorbeeld schoolwaardering, ervaren werkdruk, schoolprestaties en spijbelgedrag, is van groot belang voor de maatschappelijke positie die jongeren later in hun leven zullen innemen. Spijbelgedrag is bijvoorbeeld een belangrijke voorspeller voor het vroegtijdig verlaten van school met als gevolg een minder gunstige ontwikkeling en minder kansen dan volwassenen. De staatssecretaris van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap onderstreept dan ook het belang van een stevige aanpak van schoolverzuim zodat alle jongeren naar school gaan en zoveel mogelijk jongeren op zijn minst een startkwalificatie behalen. Om spijbelen en schooluitval te voorkomen en optimaal te kunnen leren is het belangrijk dat jongeren een positieve beleving van school hebben en met een veilig en vertrouwd gevoel naar school gaan. Een grote meerderheid (82%) van de jongeren tussen de 12 en 16 jaar in Nederland vindt school een beetje tot heel leuk. De schoolwaardering neemt echter af wanneer ze ouder worden, en meisjes vinden school over het algemeen leuker dan jongens. Als het gaat om het spijbelgedrag van jongeren in Nederland, blijkt dat 9% van de leerlingen op het voortgezet onderwijs in de afgelopen vier weken minimaal één lesuur heeft gespijbeld. Oudere leerlingen spijbelen vaker dan jongere leerlingen. Van de 16-jarigen spijbelt ongeveer 16%. Jongens en meisjes spijbelen ongeveer even vaak (de Looze et al., 2014). Venlo en Limburg-Noord In Venlo vindt ongeveer één op de 10 jongeren van leerjaar 4 school niet leuk, terwijl dit in leerjaar 2 minder is namelijk 7%. Dit patroon is vergelijkbaar met Limburg-Noord: ook in de regio vinden leerlingen uit leerjaar 4 school vaker niet leuk dan de leerlingen uit leerjaar 2. In leerjaar 2 en leerjaar 4 is ruim een derde van de leerlingen het afgelopen jaar thuisgebleven vanwege ziekte. Dit is een hoger percentage vergeleken met de rest van de regio. Naarmate de jongeren in een hogere klas zitten spijbelen ze vaker.
24
3.5. Middelengebruik (roken, alcohol, drugs) 3.5.1. Roken Jongeren gaan tijdens hun puberteit vaak nieuwe dingen uitproberen. Daarnaast zijn zij gevoelig voor ‘peer pressure’, de sociale druk die wordt uitgeoefend door leeftijdsgenoten om een bepaald gedrag uit te voeren. Deze factoren verhogen de kans dat jongeren gaan roken. Roken vormt een belangrijke bedreiging voor de gezondheid. Zo draagt het bij aan een ongezonde leefstijl op korte termijn en op de lange termijn verhoogt het de kans op verschillende aandoeningen zoals COPD, hart- en vaatziekten, verschillende vormen van kanker en diabetes. Daarnaast is roken een veelvoorkomende doodsoorzaak. Stoppen met roken leidt direct tot positieve gezondheidseffecten. Tegenwoordig worden ook alternatieve middelen gebruikt zoals de shisha-pen (elektronische waterpijp) en e-smoker. Waterpijp roken heeft dezelfde gezondheidsrisico’s en is gerelateerd aan dezelfde ziektes als het roken van gewone sigaretten. Roken komt het meest voor onder leerlingen van het VMBO. Per 1 januari 2014 is de leeftijdsgrens voor het kopen van tabak opgehoogd van 16 naar 18 jaar. In 2013 heeft 22% van de jongeren in de leeftijd van 12 t/m 16 jaar ooit gerookt en 4% rookt dagelijks. Tussen e e het 12 en 16 levensjaar neemt het aantal jongeren dat ooit heeft gerookt en dagelijks rookt snel toe (van 14% naar 45%). Hoewel het dagelijks roken van sigaretten gedaald is in 2013 ten opzichte van 2012, is het roken van een elektronische waterpijp onder jongeren gestegen. In 2013 heeft 22% wel eens een shisha-pen gerookt (van Looze et al., 2014). Jongeren onder de 16 jaar halen hun sigaretten vooral bij het benzinestation, de supermarkt, de snackbar of de tabakszaak. Van deze jongeren geeft slechts 16% aan dat ze daarbij vaak of altijd naar hun leeftijd wordt gevraagd (Verdurmen et al., 2014). Venlo en Limburg-Noord De leeftijdsgrens voor het kopen van tabak was ten tijde van het onderzoek nog 16 jaar. Een deel van de leerlingen uit leerjaar 4 kocht daarom legitiem sigaretten. In Venlo hebben in verhouding veel jongeren (13-16 jaar) al eens gerookt ten opzichte van de rest van de regio. Dit geldt voor bijna de helft van de jongeren uit leerjaar 4 en ongeveer één op de zes uit leerjaar 2. Op dit moment rookt bijna een kwart van de jongeren uit leerjaar 4. Dit ligt rond het gemiddelde in de regio. Over het algemeen krijgen jongeren hun sigaretten voornamelijk vanuit hun sociale omgeving. Voor jongeren uit leerjaar 4 is zowel de commerciële als de sociale beschikbaarheid hoger in vergelijking met de rest van de regio.
Ervaringen uit de praktijk In Venlo hebben de meeste VO scholen een rookvrij schoolplein. Toch signaleert men dat er vlak buiten de schoolpleinen nog gerookt wordt door deze doelgroep. 25
3.5.2. Alcohol Net als met roken hebben jongeren een grote kans dat zij op vroege leeftijd in aanraking komen met alcohol door hun leeftijdsgenoten en hun eigen ‘risk-seeking’ gedrag. De gevolgen van schadelijk alcoholgebruik zijn grootschalig. Door alcohol verminderen remmingen en wordt het reactievermogen verlaagd. Hierdoor veroorzaakt (overmatig) alcoholgebruik vaak agressief gedrag en verschillende soorten risicogedrag, waaronder seksueel geweld en onveilig vrijen. Ook lopen jongeren die frequent alcohol gebruiken een verhoogd risico op het vertonen van crimineel gedrag. Daarnaast heeft alcohol schadelijke effecten op de ontwikkeling van de hersenen. Bij adolescenten met een alcoholprobleem is minder hersenactiviteit zichtbaar. Omdat jongeren een lager lichaamsgewicht hebben in vergelijking met volwassenen, en hun lichaam dus relatief minder water bevat, stijgt hun bloed-alcoholconcentratie in het bloed sneller. Overmatig gebruik van alcohol door jongeren in het voortgezet onderwijs is gerelateerd aan de belangrijkste indicatoren voor latere schooluitval, waaronder spijbelen, schoolprestaties en schoolmotivatie. Risicofactoren voor het overmatig alcoholgebruik onder jongeren bestaan uit enerzijds persoonsgebonden factoren, zoals geslacht (jongens drinken vaker en meer dan meisjes), opleidingsniveau (laag), persoonlijkheidskenmerken (sensatie zoeken, laag zelfvertrouwen), erfelijkheid en psychische problemen, en anderzijds uit omgevingsfactoren zoals gezinsfactoren (slechte ouder-kind relatie), invloed van vrienden en groepsdruk en de beschikbaarheid en betaalbaarheid van alcohol. Daarnaast kan een risicovolle omgeving overmatig alcoholgebruik bevorderen, zoals residentiële jeugdzorg en uitgaansgelegenheden (van Hasselt et al., 2010). In Nederland heeft in 2013 bijna de helft (46%) van de middelbare scholieren wel eens alcohol gedronken en ruim een kwart (27%) deed dat de laatste maand. Deze aantallen lopen snel op tussen e e het 12 en 16 levensjaar (van 66% tot 79%). Van de jongeren tussen 12 en 16 jaar is een kwart (25%) de afgelopen maand dronken geweest en daarvan heeft 72% zich schuldig gemaakt aan binge drinken (vijf glazen of meer per gelegenheid). Ongeveer 5% dronk meer dan 10 glazen alcohol per gelegenheid (van Looze et al., 2014). De leeftijdsgrens voor het nuttigen van alcohol was ten tijde van het onderzoek nog 16 jaar. Een deel van de leerlingen uit leerjaar 4 dronk daarom legitiem alcohol. Per 1 januari 2014 is de leeftijdsgrens opgehoogd naar 18 jaar. Venlo en Limburg-Noord Jongeren in Venlo drinken minder vaak alcohol dan jongeren uit de rest van de regio, toch heeft de meerderheid uit leerjaar 4 de afgelopen 4 weken alcohol gedronken. Daarnaast is ruim één derde dronken of aangeschoten geweest in deze periode en heeft de helft overmatig gedronken (binge drinken). Ook in leerjaar 2 heeft, ondanks de jonge leeftijd, ongeveer 1 op de 7 jongeren alcohol gedronken en heeft 1 op de 10 jongeren zich schuldig gemaakt aan binge drinken. Net als voor sigaretten, geldt ook voor alcohol dat jongeren dit middel vooral verkrijgen via hun sociale omgeving, maar ook via officiële verkooppunten. De tolerantie van ouders over het alcoholgebruik van deze jongeren is hoog, net als in de rest van de regio. Van de leerlingen uit leerjaar 2 heeft 35% een afspraak met hun ouders over de drinkleeftijd in leerjaar 4 daalt dit naar 22%.
26
Ervaringen uit de praktijk Vincent van Gogh kan bevestigen dat als jongeren drinken, ze vaak en veel drinken. Meestal weten ouders dat hun kinderen alcohol drinken, maar schrikken ze als ze zich bewust worden van de gevaren van alcohol op jonge leeftijd. Doordat de tolerantie van ouders jegens het alcoholgebruik van hun kinderen hoog is, is het lastig om dit onderwerp bespreekbaar te maken tijdens preventieve adviesgesprekken naar aanleiding van een opname bij de alcoholpoli, een vroegsignalering naar aanleiding van het jeugdonderzoek JGZ of contact met de politie. Ondanks het bovenstaande ziet het Vincent van Gogh dat jonge ouders minder tolerant zijn ten aanzien van vroeg alcoholgebruik door hun kinderen. Het lijkt erop dat de interventies die hiervoor zijn ingezet (ouderavonden brugklas, leeftijdsverhoging alcohol), hun vruchten beginnen af te werpen. 3.5.3. Drugs Jongeren gebruiken softdrugs (cannabisproducten, zoals marihuana of hasj) om zich prettig te voelen, erbij te horen of om de werkelijkheid te ontvluchten. De interesse voor deze middelen is vooral groot in de puberteit, wanneer de behoefte om te experimenteren sterk is. Groepsdruk speelt hierbij vaak een rol. De meeste jongeren gebruiken deze middelen maar één of een paar keer. Een kleine groep blijft vaker gebruiken. Dit leidt niet automatisch tot een behoefte aan harddrugs (zoals XTC, GHB, cocaïne, pep/speed, paddo’s). De meeste drugs kunnen leiden tot verslaving. Het gebruik van soft- en harddrugs kan nadelige gevolgen hebben voor de geestelijke en lichamelijke gezondheid. Zo vermindert softdrugs (cannabis) het reactie- en concentratievermogen en het korte termijngeheugen. Hierdoor worden schoolprestaties van jongeren negatief beïnvloed. Daarnaast verhoogt het gebruik de kans op verkeersongevallen, is het gebruik slecht voor de longen door de kankerverwekkende stoffen die vrijkomen en verlaagt langdurig en intensief gebruik het cognitief functioneren. Daarnaast is er toenemend wetenschappelijk bewijs dat cannabis psychotische symptomen kan uitlokken, vooral bij personen die veel gebruiken en aanleg hebben voor psychosen. Het gebruik van de harddrug XTC leidt op korte termijn tot een langdurige verstoring van hersenfuncties, met name het geheugen, het concentratievermogen en de stemming. Mogelijke gevolgen van XTC gebruik op lange termijn zijn cognitieve achteruitgang, depressie en andere psychische stoornissen. Druggebruik kan ook indirect een negatieve invloed uitoefenen op de gezondheid, bijvoorbeeld door de wijze van druggebruik, de kwaliteit van de drug (bijvoorbeeld bij XTC) en de leefstijl van de gebruiker. Naast gezondheidsgevolgen kan druggebruik maatschappelijke gevolgen hebben, zoals overlast, geweld en criminaliteit. Daarnaast kan cannabisgebruik leiden tot schooluitval (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). 27
Van de jongeren op het voortgezet onderwijs in Nederland heeft in het jaar 2013 ongeveer 9% wel eens geblowd, 8% deed dat het laatste jaar en ongeveer 5% de laatste maand. Deze aantallen lopen sterk op naarmate de leeftijd vordert. Van de 16-jarigen heeft ruim een kwart (27%) wel eens kennis gemaakt met cannabis, ruim één vijfde deel (23%) deed dat het afgelopen jaar en ongeveer één op de 7 de laatste maand (13%). Zware gebruikers komen vooral voor onder jongeren van 14 t/m 16 jaar en onder jongens (Looze et al., 2014). Venlo en Limburg-Noord Het drugsgebruik van jongeren (13-16 jaar) in Venlo is in vergelijking met de rest van de regio wat hoger. Dit geldt met name voor jongeren uit leerjaar 4. Vooral het softdrugsgebruik is aanzienlijk. Eén op de 10 jongeren uit dit leerjaar heeft de afgelopen 4 weken softdrugs gebruikt. Daarnaast krijgen leerlingen over het algemeen vaker softdrugs aangeboden dan de jongeren in de rest van de regio: in leerjaar 4 was dit het geval bij ruim één derde van de jongeren. Dit gebeurt vooral op straat, in een café of discotheek en thuis of bij vrienden. Hoewel in mindere mate, worden ook redelijk wat jongeren geconfronteerd met harddrugs. Dit gebruik ligt ook iets hoger dan de rest van Limburg-Noord. Deze drugs krijgen zij weer vooral op straat of in een café of discotheek aangeboden.
Ervaringen uit de praktijk Stichting Wel.kom geeft aan dat zij een toename zien in drugshandel op straat, mogelijke oorzaak is de invoering van de wietpas in januari 2013. Jongeren kopen hun wiet vaak bij huisdealers, op straat of van vrienden. Wiet wordt ook op school aangeboden. Doordat de wiet meer beschikbaar is geworden, zijn jongeren eerder geneigd om kennis te maken en te experimenteren met blowen. Dit is een zorgelijke ontwikkeling, want straatdealers verkopen meer dan alleen softdrugs en dat maakt de drempel naar harddrugs zoals cocaïne, speed en XTC lager. Door de grotere en gemakkelijkere beschikbaarheid van harddrugs en de beperkte kennis rondom risico’s is het landelijk (maar zeker ook regionaal) zo dat de tolerantie ten aanzien van het gebruik van met name XTC toeneemt. Gerelateerd hieraan is de onduidelijkheid over waar Venlose jongeren uitgaan, er is een vermoeden dat zij meer naar (illegale) techno party’s gaan waar vaak XTC wordt gebruikt. XTC is veel goedkoper dan alcohol en daarom een aantrekkelijk alternatief voor jongeren. Ook lijkt het er op dat het gebruik van XTC onder jongeren steeds normaler wordt gevonden. Het gevaar is dat opvoeders en beroepsopvoeders het gebruik op termijn ook gaan normaliseren.
28
Terwijl de tolerantie (en houding) ten opzichte van het gebruik van softdrug door professionals de laatste jaren is afgenomen. Twee jaar geleden vond er een bijeenkomst plaats (georganiseerd door verslavingspreventie Vincent van Gogh) om professionals, die outreachend met jongeren werken, te informeren over de laatste stand van zaken rondom softdrugs. Het doel was om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen, zodat alle professionals in het werkveld dezelfde boodschap ‘softdrugsgebruik is niet oké’ uitdragen naar de jongeren. Herhaling op van dergelijke bijeenkomsten en deskundigheidsbevorderingen op dit gebied in combinatie met XTC gebruik is wenselijk volgens Vincent van Gogh.
3.6. Seksualiteit 3.6.1. Seksuele gezondheid Veel jongeren hebben hun eerste seksuele ervaring als zij op de middelbare school zitten. Hoewel seksuele gemeenschap voor de meeste jongeren een positieve ervaring is, stelt seksuele gemeenschap jongeren ook bloot aan potentiële zwangerschappen en de gevaren van seksuele aandoeningen. Onderzoek heeft uitgewezen dat jongeren die vóór hun 14e jaar seksuele gemeenschap hebben, zich minder goed beschermen tegen zwangerschap en seksueel overdraagbare aandoeningen (soa) dan jongeren die daar op een latere leeftijd mee beginnen. De gevolgen van soa’s kunnen ernstig zijn. Chlamydia is de meest voorkomende soa en komt vooral veel voor onder heteroseksuele jongeren onder de 25 jaar. Een onbehandelde chlamydiabesmetting kan leiden tot onvruchtbaarheid. Andere voorbeelden van soa’s zijn syfilis, gonorroe en herpes. Ook kan het hiv-virus worden overgedragen door onveilige seks, wat ziekte aids kan veroorzaken (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). Kennis over soa kan veilig vrijen bij jongeren bevorderen. Vandaar dat voorlichting hierover de kans op negatieve gevolgen als gevolg van onveilig vrijen aanzienlijk kan verminderen. Naast kennis zijn er nog andere factoren van invloed op gezond seksueel gedrag, zoals de houding ten opzichte van condoom- en pilgebruik. Zo onderschrijft de helft van de jongeren de nadelen van condoomgebruik en vindt één vijfde condoomgebruik niet nodig als de anticonceptiepil wordt gebruikt. Ook (communicatieve) vaardigheden, zoals het kunnen praten over seks met de partner, assertiviteit en grenzen kunnen stellen zijn van belang. Daarnaast zijn ook omgevingsfactoren van belang, zoals opvattingen over seksualiteit in de sociale omgeving en de beschikbaarheid van condooms (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). De overheid vindt het bevorderen van gezond seksueel gedrag van groot belang (VWS, 2011). Preventie zou zich bij voorkeur moeten richten op een brede omvang van oorzaken van onveilig vrijen en op risicogroepen, bijvoorbeeld jongeren met wisselende seksuele contacten. In Nederland heeft in 2013 ongeveer 10% van de middelbare scholieren (12-16 jaar) wel eens geslachtsgemeenschap gehad. Van deze jongeren heeft 67% een condoom gebruikt bij de laatste keer geslachtsgemeenschap en 55% de pil. Het percentage jongeren dat ooit seksuele gemeenschap heeft gehad, is de afgelopen jaren gedaald. Het condoomgebruik door jongeren is ook gedaald ten opzichte van 2009 (de Looze et al., 2014).
29
Venlo en Limburg-Noord Vergeleken met de rest van de regio hebben iets meer jongeren in Venlo wel eens geslachtsgemeenschap gehad; in leerjaar 4 gaat het om een kwart van de jongeren. Daarnaast is er ook vooral in deze groep een redelijk percentage wat onveilig vrijt: ongeveer één op de tien jongeren gebruikt niet altijd condooms. Dit is ongeveer gelijk aan de jongeren in de rest van Limburg-Noord.
Ervaringen uit de praktijk Welzijnsorganisaties geven aan dat vooral social media een grote invloed heeft op de seksuele vorming van jongeren. Een bekend fenomeen hierin is het zogenoemde sexting. Sexting is het verspreiden of delen van seksueel getinte foto's of berichten via mobiele telefoons of andere mobiele media. Het risico is dat de foto’s ongewenst verder worden verspreid.
30
3.6.2. Acceptatie homoseksualiteit Hoewel Nederland op dit moment een van de meest homotolerante landen in Europa is en acceptatie van homoseksualiteit een norm is, is er nog altijd een groot aantal jongeren dat er moeite mee heeft. Vooral wanneer de homoseksualiteit concreter, explicieter of dichterbij komt, neemt de acceptatie af. Bepaalde religieuze groepen, waaronder orthodox protestantse jongeren en moslimjongeren staan overwegend negatief tegenover homoseksualiteit (Huijnk, 2014). Daarnaast zijn jongens, jongeren van 12-17 jaar en laagopgeleide jongeren minder tolerant. Ook hier zou kennis over homoseksualiteit de acceptatie kunnen verhogen en dus zou er meer voorlichting op dit gebied gegeven moeten worden. Sinds 1 december 2012 is voorlichting over homoseksualiteit op basisscholen en in het voortgezet onderwijs dan ook verplicht (Keuzenkamp & Kuyper, 2013). In Nederland vindt ongeveer de helft (49%) van de middelbare scholieren het vies als een jongen met een jongen zoent, een op de tien scholieren zegt dat homoseksuele jongens en lesbische meisjes niet tot hun vriendenkring mogen behoren en slechts 5% denkt dat homoseksuele jongeren het op school tegen iedereen kunnen zeggen (Van Dorsselaer et al., 2010). Venlo en Limburg-Noord Zowel in Venlo, als in de hele regio, voelt rond de 40% van de jongeren een grote sociale afstand ten opzichte van homoseksuelen. Dit geldt zowel voor leerjaar 2 als leerjaar 4.
Ervaringen uit de praktijk Tijdens de duiding wordt door jongerenwerk aangegeven dat het bespreken van homoseksualiteit inderdaad nog steeds een groot taboe is onder jongeren. Dit geldt zeker voor jongeren met een islamitische achtergrond.
31
3.7. Internet 3.7.1. Internetgebruik De laatste jaren zijn de mogelijkheden op het gebied van internet grenzeloos te noemen. Vooral de jonge generatie die met internet is opgegroeid, maakt hier dankbaar gebruik van. Jongeren (12-18 jaar) gebruiken het internet vooral voor het bekijken van filmpjes of het luisteren naar muziek (Youtube). Daarnaast zijn deze jongeren veel actief op social media zoals Facebook (ongeveer 93%; CBS, 2013) en benutten zij internet om te surfen en e-mailen. Jongeren internetten vooral via hun smartphone (75%), gevolgd door een laptop en tablet. Over het algemeen gebruiken jongens internet meer voor gamen dan meisjes, terwijl meisjes meer tijd besteden meer aan communicatie op internet (social media, e-mail, MSN). Net als alle andere ‘genotsmiddelen’, heeft ook het gebruik van internet zijn keerzijde. Het blijkt namelijk dat een deel van de jongeren internetverslaafd is. Dit wil zeggen dat zij zo opgaan in het gebruik van bepaalde internettoepassingen, dat hun gedrag de dwangmatige en obsessieve kenmerken van een verslaving begint te vertonen. Dit wordt ook wel compulsief of problematisch internetgebruik genoemd. Door dit gedrag kunnen zij verschillende psychosociale problemen ontwikkelen, dat ten koste kan gaan van andere belangrijke activiteiten, zoals de omgang met vrienden/familie, het functioneren op school en het algemeen welbevinden (Meerkerk et al., 2006). Onder internetverslaafde jongeren komt ook ander risicogedrag vaker voor, waaronder blowen, roken en alcoholgebruik (van Rooij et al., 2011). Internetverslaving komt meer voor bij meisjes en bij leerlingen van het VMBO(-b) + terwijl gameverslaving meer voorkomt bij jongens. Van de jongeren in Nederland waren in 2013 ongeveer 6% problematisch internetgebruiker. Er is een lichte stijging te zien in het percentage problematisch internetgebruikers ten opzichte van voorgaande jaren (van Rooij & Schoenmakers, 2013). Venlo en Limburg-Noord Ongeveer één op de tien jongeren in Venlo is verslaafd aan het gebruik van internet. Dit is vergelijkbaar met de jongeren in de rest van de regio.
32
Ervaringen uit de praktijk Vooral social media en gameverslaving worden in het kader van internetverslaving genoemd als zorgelijke gedragingen door JGZ. Waarbij bij meisjes vooral het gebruik van social media opvalt en bij jongens het gamen. Jongeren die meer dan 5 uur per dag gamen worden door JGZ doorverwezen naar Vincent van Gogh. Er is niet apart gevraagd in de monitor naar gamen of social media gebruik. In de volgende monitor wordt hier wel extra aandacht aanbesteed. 3.7.2. Cyberpesten Door de toename van internetgebruik onder jongeren, wordt dit medium ook steeds vaker gebruikt om te pesten. Dit soort pesten wordt ‘cyberpesten’ genoemd. Jongeren worden veel meer met cyberpesten geconfronteerd dan ouderen. Wanneer jongeren rechtstreeks naar pestgedrag wordt gevraagd, wordt dit ‘direct’ pesten genoemd. Pesten bestaat ook uit verschillende ‘indirecte’ gedragingen, waaronder belediging, grofheid, lastig vallen, belachelijk maken, negeren en kwetsen. De percentages op deze indirecte gedragingen vallen een stuk hoger uit vergeleken met direct pesten. Zo is bijvoorbeeld 35% van de jongeren wel eens beledigd via internet, 37% is grof behandeld en 32% lastig gevallen. Deze gegevens suggereren dat jongeren zich vaak niet bewust zijn van wat er zoal onder pesten wordt verstaan en dat het percentage jongeren dat gepest wordt dus een onderschatting is van het werkelijke probleem. Minder dan 1 op de 10 jongeren die geconfronteerd werden met pesten via internet maakte hiervan melding bij de politie of een andere instantie. Het merendeel van de slachtoffers is dus niet bekend bij instanties en wordt niet geregistreerd. Vooral jongeren die zelf ‘dader’ zijn van online pesten en jongeren die in het dagelijkse leven gepest worden, lopen het risico slachtoffer te worden van online pesterijen. Daarnaast zijn er specifieke internetfuncties die de kans op online gepest worden verhogen, zoals het gebruik van profielsites, chatfuncties zoals MSN en het gebruik van weblogs. Het risico op online gepest worden is ook groter voor jongeren die relatief veel online contacten hebben die ze via internet kennen maar nog nooit in het echt hebben ontmoet. Tot slot is het risico op online pesterijen groter voor jongens dan voor meisjes en ook groter voor VMBOleerlingen dan voor HAVO- en VWO-leerlingen. Net als traditioneel pesten heeft cyberpesten een negatieve invloed op het psychosociale welbevinden van jongeren, zoals het ontwikkelen van depressieve gevoelens en een negatief zelfbeeld. Op internet gepest worden lijkt de psychosociale problemen van jongeren die in het echt gepest worden verder te versterken. Jongeren die zowel op internet als in het echte leven gepest worden hebben meer depressieve klachten, meer gevoelens van eenzaamheid en een negatiever zelfbeeld dan jongeren die alleen online of alleen in het echt gepest worden (van den Eijnden et al., 2006). In Nederland had in 2013 10% van de 15-18 jarigen te maken met pesten via internet, tegenover minder dan 1% bij de 65-plussers (CBS, 2013). Onder jongeren van 11-15 jaar was dit in 2006 zelfs 17% (van den Eijnden et al., 2006). Venlo en Limburg-Noord Wanneer jongeren wordt gevraagd of zij gepest werden via het internet, geven redelijk wat jongeren (7%) hier positief antwoord op. Dit percentage jongeren is vergelijkbaar met de rest van de regio. Wanneer echter gekeken wordt naar de indirecte gedragingen van pesten, zoals beledigd worden en grof behandeld worden, vallen de percentages een stuk hoger uit. In beide leerjaren komt grof behandeld worden het meeste voor. Daarnaast pest 5% van de jongeren zelf via het internet. Dit is ook vergelijkbaar met de rest van Limburg-Noord. Jongeren maken zich dan vooral schuldig aan het volkomen negeren van iemand. Ervaringen uit de praktijk Zie traditioneel pesten (paragraaf 3.4.2.)
33
3.8. Vrijetijdsbesteding 3.8.1. Activiteiten in vrije tijd In de loop der jaren is de manier waarop jongeren hun vrije tijd indelen aanzienlijk veranderd, mede door de komst van het internet en nieuwe gadgets zoals smartphones en tablets. Er zijn duidelijke verschillen waarneembaar tussen cohorten als het gaat om vrijetijdsbesteding. Zo bezoeken jongeren vaker voorstellingen in populaire culturele genres, kijken minder televisie en maken meer gebruik van het internet, zijn vaker lid van een sportvereniging en bezoeken vaker natuurgebieden, attractie- of dierenparken en stadsparken of stadsbossen dan ouderen (van den Broek et al. 2010). Omdat jongeren zijn opgegroeid met bepaalde activiteiten, is het voor hen vanzelfsprekend om dit in te passen in hun vrije tijd. In 2011 besteedden jongeren tussen 12 en 18 jaar in Nederland hun vrije tijd vooral aan hobby’s, sport en spel (ca. 17 uur per week), aan tv, radio en audio (ca. 14 uur per week), aan sociale contacten (ca. 6 uur per week) en huishoudelijke en zorgtaken (ongeveer 5 uur; CBS Statline, 2011). Zij geven aan in totaal ongeveer 48 uur aan vrije tijd te hebben per week. Daarnaast geeft 93% van de jongeren tussen 12 tot 25 jaar aan in de afgelopen 3 maanden (bijna) dagelijks internet te hebben gebruikt (CBS Statline, 2013). Verder had ongeveer een derde (32%) van de 15 tot 23 jarigen in 2009 een bijbaantje (minder dan 12 uur per week). Venlo en Limburg-Noord Jongeren in Venlo besteden het grootste deel van hun vrije tijd aan het afspreken met vrienden. Daarnaast besteden leerlingen uit leerjaar 2 hun tijd vooral aan hun huiswerk, terwijl jongeren uit leerjaar 4 veel tijd steken in het ontmoeten van vrienden via het internet. Over het algemeen besteden jongeren in Venlo meer vrije tijd aan sociale activiteiten, internetten en huishoudelijke taken vergeleken met jongeren uit de regio.
34
3.8.2. Maatschappelijke participatie Jongeren kunnen hun vrije tijd ook besteden door lid te zijn van een vereniging of organisatie, zoals een sportvereniging, een zang, muziek of toneelvereniging, een natuur- of milieu organisatie, een jeugdvereniging of kerk/moskee. Jongens, autochtone jongeren en jongeren van het HAVO/VWO zijn vaker lid van een vereniging. Vanuit de overheid wordt maatschappelijke participatie sterk gestimuleerd door verschillende initiatieven. Zo heeft het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap verplichte maatschappelijke stages op het voortgezet onderwijs ingevoerd, om jongeren in aanraking te laten komen met vrijwilligerswerk, zoals het collecteren voor goede doelen, voetbaltrainingen geven en zwemmen met gehandicapten. Door middel van deze stages doen jongeren iets voor anderen en werken ze aan hun persoonlijke ontwikkeling. Daarnaast wordt de binding met maatschappelijke interesses vergroot (Verwey-Jonker Instituut/Stichting Alexander, 2010). In 2007 was 76% van de jongeren van 12 tot 16 jaar lid van een vereniging. Vooral sporten is populair onder jongeren: 63% van de jongeren was lid van een sportvereniging. Daarnaast was 15% van de jongeren lid van een zang-, muziek- of toneelvereniging, 11% lid van een organisatie op het gebied van natuur of milieu en 10% lid van een jeugdvereniging, clubhuis of scouting (Landelijke Jeugdmonitor CBS, 2008). Daarnaast rekende in 2008 ongeveer de helft van de jongeren tussen de 12 en 25 jaar zich bij een kerkelijk gezindte, waaronder het rooms-katholieke geloof (44%), het protestantse geloof (28%), en gaf 18% aan moslim te zijn. Sinds 2000 is het aandeel gelovige jongeren gedaald (3 procentpunt). Van deze jongeren ging 16% regelmatig (minstens 1 keer per maand) naar een bijeenkomst met een godsdienstig of levensbeschouwelijk doel (Landelijke Jeugdmonitor CBS, 2010). Venlo en Limburg-Noord Over het algemeen zijn jongeren (12-16 jaar) in Venlo minder vaak lid van een vereniging vergeleken met jongeren in de rest van de regio. Zo is ongeveer 1 op de 4 van de jongeren in Venlo geen lid van een vereniging, tegenover ongeveer 1 op de 5 in de rest van de regio. Dit geldt vooral voor leerlingen uit leerjaar 4. Het betreft in dit geval sportverenigingen, zang, muziek of toneelverenigingen en jeugdverenigingen. (zie grafiek bij 3.8.1)
35
Opvallende resultaten Venlo
Jongeren* in Venlo beoordelen hun gezondheid over het algemeen als iets minder goed dan de jongeren in de rest van de regio. Zowel overgewicht als ernstig overgewicht (obesitas) komt onder jongeren (2-14 jaar) in Venlo meer voor ten opzichte van de regio. Ook het beweeggedrag van jongeren in Venlo is lager vergeleken met de rest van de regio. Jongeren in Venlo hebben over het algemeen iets meer psychosociale problemen in vergelijking met de regio. Venlo kent een hoger ziekteverzuim onder jongeren vergeleken met de rest van de regio, zij scoren daarentegen niet slechter wat betreft plezier in school of gepest worden op school . In Venlo hebben in verhouding veel jongeren al eens gerookt ten opzichte van de rest van de regio, en is de (commerciële en sociale) verkrijgbaarheid van sigaretten hoger, maar er roken op dit moment in Venlo niet meer jongeren dan regionaal. Het alcoholgebruik onder Venlose jongeren ligt enigszins lager dan de regio, maar nog steeds een ruime meerderheid heeft in leerjaar 4 in de afgelopen 4 weken alcohol gedronken. Het drugsgebruik van jongeren in leerjaar 4 in Venlo is in vergelijking met de rest van de regio wat hoger. Dit betreft zowel soft- als harddrugs. Zij krijgen over het algemeen ook vaker softdrugs aangeboden dan de jongeren in de rest van de regio. Over het algemeen zijn jongeren in Venlo minder vaak lid van een vereniging vergeleken met jongeren in de rest van de regio, maar besteden zij meer vrije tijd aan sociale activiteiten, internetten en huishoudelijke taken vergeleken met jongeren uit de regio.
*Het gaat hier telkens om jongeren tussen 13 en 16 jaar, tenzij anders vermeld.
36
Hoofdstuk 4: Trends regio Limburg-Noord In dit hoofdstuk worden de regionale trends weergegeven voor een aantal belangrijke thema’s, waaronder rookgedrag, alcoholconsumptie, drugsgebruik, psychosociale problematiek en onveiligheidsgevoel. De Jongerenmonitor heeft voor de vijfde maal plaatsgevonden (1996, 2001, 7 2005, 2009, 2013). De trends worden steeds vanaf een zo vroeg mogelijk jaartal weergegeven . Daarnaast wordt de relatie weergegeven tussen overgewicht en leeftijd. Deze gegevens zijn verkregen vanuit de JGZ registraties en kunnen dus op gemeente niveau weergegeven worden.
4.1. Trend rookgedrag In onderstaande grafiek is te zien dat het rookgedrag onder jongeren in Limburg-Noord sinds 1996 afneemt: steeds minder jongeren roken. Desondanks is het belangrijk om aandacht te blijven besteden aan dit thema, aangezien nog altijd één vijfde van de jongeren uit leerjaar 4 rookt. Ten tijde van het onderzoek was de leeftijdsgrens voor het kopen en dus nuttigen van tabak nog 16 jaar. Het is interessant om in de resultaten van de volgende Jongerenmonitor (najaar 2015) te kijken hoe zich dit gedrag heeft ontwikkeld.
7
In sommige gevallen zijn de vragen dusdanig veranderd dat er geen vergelijking mogelijk is met eerdere jaartallen
37
4.2. Trend alcoholconsumptie In onderstaande grafiek is te zien dat ook alcoholconsumptie onder jongeren in Limburg-Noord over het algemeen afneemt vanaf het jaar 2009. Dit geldt zowel voor het recentelijk alcohol drinken, binge drinken en dronkenschap onder de jongeren. Onder jongeren in leerjaar 4 is er echter wel een lichte stijging waarneembaar op de vraag of zij de afgelopen 4 weken wel eens dronken of aangeschoten zijn geweest. En ook voor alcoholgebruik geldt weer dat het nog steeds een aanzienlijk percentage jongeren is dat (overmatig) alcohol drinkt, met name onder de jongeren uit leerjaar 4. Het is dus belangrijk om dit thema onder de aandacht te blijven houden. De leeftijdsgrens voor het kopen en het nuttigen van alcohol was ook nog 16 jaar ten tijde van het onderzoek. In de resultaten van de volgende Jongerenmonitor (najaar 2015) kan bekeken worden hoe deze trend zich heeft ontwikkeld.
38
4.3. Trend drugsgebruik In onderstaande grafiek is te zien dat het drugsgebruik onder jongeren in Limburg-Noord sinds 1996 is afgenomen. Vooral als het gaat om softdrugsgebruik is er een sterke daling waarneembaar, en dan met name onder jongeren in leerjaar 4. Maar ook het harddruggebruik laat een redelijk sterke daling e zien, ook weer vooral onder jongeren uit het 4 leerjaar. Ondanks deze dalende trends is het zeer van belang dit gedrag te blijven monitoren, aangezien de signalen vanuit de praktijk aangeven dat het (hard)drugsgebruik onder jongeren juist steeds populairder wordt.
39
4.4. Trend psychosociale problematiek In onderstaande grafiek is te zien dat, in tegenstelling tot voorgaande trends, de algehele psychosociale problematiek onder jongeren sinds 2009 licht stijgt: er zijn steeds meer jongeren die kampen met veel psychosociale problemen en dan met name de jongeren in leerjaar 4. Vooral als het gaat om de sub gedragingen hyperactiviteit en emotionele problemen is er een toename te zien. Het is dus zeer belangrijk om te blijven volgen hoe zich deze trend in de toekomst zal ontwikkelen. Vooral voor gemeenten is dit van belang aangezien de decentralisatie in de jeugdzorg ervoor heeft gezorgd dat gemeenten sinds 2015 de verantwoordelijkheid hebben over de gehele jeugdzorg.
40
4.5. Trend onveiligheidsgevoel In onderstaande grafiek is te zien dat het onveiligheidsgevoel van jongeren in Limburg-Noord over het algemeen licht toeneemt als het gaat om het onveilig voelen in de avond of nacht. Dit geldt vooral voor jongeren uit leerjaar 2. Voor wat betreft de plaatsen waar zij zich onveilig voelen is er ook verschil tussen de leeftijdsgroepen. Voor jongeren uit leerjaar 4 stijgt het onveiligheidsgevoel op school, terwijl jongeren uit leerjaar 2 zich thuis steeds onveiliger voelen.
41
4.6. Relatie overgewicht en leeftijd In onderstaande grafiek is te zien dat het aantal jongeren met overgewicht stijgt met de leeftijd. Dit geldt zowel voor de kinderen in Venlo als in de gehele regio, waarbij de kinderen in Venlo over het algemeen iets vaker overgewicht hebben dan de kinderen in Limburg-Noord. De grootste stijging is e e waarneembaar tussen het 4 en 5-6 levensjaar. Hier zijn verschillende verklaringen voor te bedenken, zoals de afnemende controle van ouders en toenemende invloed van de omgeving op overgewicht 8 (voeding/beweging) wanneer kinderen naar school gaan. De piek zit bij de jongeren van 9-11 jaar . Het is belangrijk om vooral op jonge leeftijd overgewicht te blijven monitoren en aan te pakken, om de toename in het aantal jongeren met overgewicht op latere leeftijd te kunnen beperken en voorkomen.
8
Hierbij moet wel rekening worden gehouden dat de jongeren vanaf 13-14 jaar worden gemeten op de VO-scholen in de regio. Wanneer jongeren buiten de provincie Limburg naar school gaan, zijn de gegevens niet beschikbaar. De 13-14 jarigen zijn dus een iets kleinere groep dan de rest van de leeftijdsgroepen.
42
Trends regio Limburg-Noord
Rookgedrag onder jongeren* t.o.v. 1996 gedaald Alcoholgebruik onder jongeren t.o.v. 2009 gedaald Drugsgebruik onder jongeren t.o.v. 1996 gedaald Psychosociale problematiek onder jongeren t.o.v. 2009 gestegen Onveiligheidsgevoel (’s avonds/ ‘s nachts) onder jongeren t.o.v. 2009 gestegen Het aantal jongeren met overgewicht neemt toe met de leeftijd
*Het gaat hier telkens om jongeren tussen 13 en 16 jaar, tenzij anders vermeld
43
Hoofdstuk 5: Beleidsadvisering In dit hoofdstuk wordt landelijk gezondheidsbeleid en de landelijke ontwikkelingen op het gebied van de decentralisaties beschreven. Via regionaal en lokaal beleid en de uitkomsten van de Jongerenmonitor wordt toegewerkt naar bruikbare beleidsaanbevelingen voor Venlo.
5.1. Landelijk beleid en ontwikkelingen De belangrijkste landelijke ontwikkelingen van dit moment zijn de decentralisaties in het sociale domein. De decentralisaties maken het gemeenten mogelijk om dwarsverbanden te leggen tussen maatschappelijke ondersteuning, de jeugdzorg en het domein van werk en inkomen. Het ligt voor de hand om bij elk van deze aspecten verbindingen te leggen met preventie en gezondheid. Alle decentralisaties benadrukken immers maatschappelijke participatie, waarbij gezondheid een belangrijke rol speelt. Het landelijk beleid is vastgelegd in de Wet publieke gezondheid (Wpg). In dat kader hebben de gemeenten de taak om op uniforme wijze gezondheidsinformatie te verzamelen en deze te gebruiken voor de ontwikkeling, uitvoering en evaluatie van het gemeentelijk gezondheidsbeleid. In het Nationaal Programma Preventie 2014-2016 van het Ministerie van VWS wordt vastgehouden aan de speerpunten zoals die in vorige gezondheidsnota’s zijn vastgesteld, te weten: roken, alcoholgebruik, overgewicht, depressie, diabetes en bewegen. Door vast te houden aan deze speerpunten wordt onderstreept dat preventie een zaak van de lange adem is.
5.2. Regionale thema’s Het Meerjarenbeleid Publieke Gezondheid 2013-2016 Aanjagen van gezondheidswinst is ingestoken vanuit een nieuwe concept van gezondheid, waarin wordt uitgegaan van gezondheid niet zozeer als een statische toestand, als wel als een vermogen tot adequate aanpassing en zelfmanagement bij maatschappelijke, lichamelijke en emotionele tegenslagen. Deze definitie sluit beter aan bij het idee dat het bewaken van de gezondheid in beginsel een eigen verantwoordelijkheid is en dat de omgeving een belangrijk aangrijpingspunt is, zowel bij gezondheidsbevordering als bij gezondheidsbescherming. Voor de samenwerking tussen gemeente en GGD betekent dit een versterking op een viertal terreinen namelijk de aanjaagfunctie van de GGD, oog voor vernieuwingen, investeren in kennis en innovatie en versterking van het advies aan gemeenten inzake de regierol die gemeenten hebben. Er wordt een duidelijke relatie gezien en gezocht tussen de beleidsterreinen jeugd(gezondheids)zorg, maatschappelijke ondersteuning, openbare geestelijke gezondheidszorg, armoedebestrijding en sportbeleid. In het meerjarenbeleidsplan worden binnen het programma ‘Gezond en veilig opgroeien’ de volgende thema’s onderscheiden: Gezond en veilig ontwikkelen – individuele contactmomenten uit het basistakenpakket. Aanleren van een gezonde leefstijl – speerpunten: psychosociale problematiek, overgewicht, opgroeien in een veilige omgeving (kindermishandeling, huiselijk geweld, pesten), middelengebruik (alcohol, drugs, roken), seksuele gezondheid en seksuele weerbaarheid Competente opvoeders en verzorgers – versterken van opvoedcompetenties en aansluiten bij context waarin kinderen opgroeien. De speerpunten binnen het onderdeel gezonde leefstijl komen nagenoeg overeen met de landelijke speerpunten, met als toevoeging opgroeien in een veilige omgeving, seksuele gezondheid en seksuele weerbaarheid.
44
5.3. Lokale thema’s In het Uitvoeringsprogramma Lokaal Gezondheidsbeleid 2013-2016 van de gemeente Venlo voortvloeiend uit de beleidsnota Lokaal Gezondheidsbeleid gemeente Venlo 2013-2016 “Goede gezondheid, gedeelde zorg” zijn een aantal lokale speerpunten op het gebied van publieke gezondheid uitgewerkt. Thema’s die een directe relatie met jeugd en jongeren hebben, zijn sport, bewegen en gezondheid, overgewicht jeugd en onderwijs en gezondheid. Daarnaast zijn in ieder geval de volgende beleidsterreinen relevant in het kader van publieke gezondheid: de beleidsterreinen preventief jeugdbeleid, maatschappelijke ondersteuning, openbare geestelijke gezondheidszorg, armoedebestrijding, integraal alcohol en drugsbeleid voor jongeren en sportbeleid. Het bredere beleidskader, waarop de betreffende beleidsnota’s zijn gebaseerd, is de Sociale Structuurvisie Venlo 2022 ‘Samen zijn wij Venlo’.
5.4. Aanknopingspunten voor beleid per thema Hieronder wordt per thema samengevat wat het onderzoek en de daarop volgende duiding heeft uitgewezen en welke aanbevelingen er ten aanzien van beleid gedaan kunnen worden. Gezondheid Sport, bewegen en gezondheid – De ambitie van de gemeente Venlo is om sport en bewegen (product SOW) te gebruiken als preventiemiddel gericht op een gezonde leefstijl van jongeren. De aanpak van de landelijke thema’s overgewicht, bewegen en diabetes past goed binnen dit lokale speerpunt. Uit het onderzoek blijkt dat jongeren in Venlo minder vaak lid zijn van een (sport)vereniging vergeleken met jongeren in de rest van de regio. Hierop zou extra ingezet kunnen worden. Zie ook het thema vrijetijdsbesteding. Overgewicht – Zowel overgewicht als ernstig overgewicht (obesitas) komt onder jongeren (2-14 jaar) in Venlo veel voor ten opzichte van de regio. Tegelijk is overgewicht een landelijk probleem, zo niet een globaal probleem in industriële landen. Gezien de complexe problematiek werkt alleen een systematische aanpak. In Venlo wordt overgewicht bij jongeren integraal aangepakt via het regionale project ‘jongeren op Gezond Gewicht 7’ (GG7). Daarnaast is recentelijk besloten om in 2015 te gaan werken met de JOGG aanpak (Jongeren op Gezond Gewicht). Dit sluit ook goed aan bij het provinciale ‘Aanvalsplan overgewicht’ in Limburg dat het komende jaar meer vorm moet krijgen. Hier ligt tegelijk een directe link met de landelijke thema’s bewegen en diabetes en bovenstaand lokaal thema. Bewegen – Het beweeggedrag van jongeren in Venlo is beneden de maat vergeleken met de rest van de regio. Ongeveer een derde van de jongeren voldoet niet aan de norm. Op dit moment lopen er interventies voor kinderen met een bewegingsachterstand uit het basisonderwijs en brugklassers, zoals Club Extra en Shape. Het is goed om deze interventies straks te integreren in de totale lokale aanpak rondom JOGG en waar mogelijk nog te verbeteren voornamelijk op het gebied van instroom. Psychosociale problematiek Jongeren in Venlo hebben over het algemeen veel psychosociale problemen in vergelijking met de regio. Vooral hyperactiviteit en emotionele problemen komen veel voor. Professionals geven als oorzaak voor veel van de psychosociale problemen de complexe gezinssituatie, en dan met name (v)echtscheidingen. Vanuit het extra contactmoment adolescenten zou hier op ingezet kunnen worden, bijvoorbeeld door Challenge Day, waarbij in een dag met de hele klas wordt ingegaan op drie hoofdonderwerpen: bewustwording van eigen gedrag en emoties, meer begrip voor het gedrag en de emoties van anderen en respect naar jezelf en anderen.
45
Daarnaast zou de gemeente ook KIES (Kinderen In EchtscheidingsSituaties) actief kunnen ondersteunen. Dit is een goed onderbouwde spel- en praatgroep voor kinderen van 8 tot 18 jaar van gescheiden ouders die bij voorkeur op school wordt gegeven. Onder leiding van een KIEScoach wordt in 8 bijeenkomsten gewerkt aan de verwerking van de echtscheiding van de ouders. Voor ouders is er een informatiebijeenkomst en voor leerkrachten mogelijkheid voor deskundigheidsbevordering door middel van preventie en/of professionele hulp voor kind en zijn/haar omgeving.
Verzuim – In Venlo wordt wat vaker dan gemiddeld verzuimd, passend bij de stijgende trend in ziekteverzuim. Omdat structureel ziekteverzuim o.a. kan leiden tot vervroegd schoolverlaat is een integrale aanpak van ziekteverzuimbegeleiding noodzakelijk. Een voorbeeld hiervan is het programma M@zl. In dit goed onderbouwde programma wordt nauw samengewerkt door de school, de leerplichtambtenaar en de jeugdarts van de GGD op het moment dat er aanwijzingen zijn dat een leerling veelvuldig verzuimd. Dit zou kunnen worden ingezet vanuit het extra contactmoment adolescenten.
Middelengebruik Roken – In Venlo hebben in verhouding veel jongeren al eens gerookt ten opzichte van de rest van de regio. Het is voor hen ook relatief gemakkelijk om aan sigaretten te komen, zowel gekocht als gekregen. De leeftijdsgrens voor het kopen van tabak was ten tijde van het onderzoek nog 16 jaar. Per 1 januari 2014 is de leeftijdsgrens opgehoogd naar 18 jaar. Het is interessant om de gegevens van de volgende Jongerenmonitor naast de huidige te leggen om te zien of de veranderde wetgeving tot gedragsverandering of een beperking in de beschikbaarheid heeft geleid.
Alcohol – Hoewel jongeren in Venlo iets minder alcohol drinken dan jongeren uit de rest van de regio, heeft toch de meerderheid uit leerjaar 4 de afgelopen 4 weken alcohol gedronken. Daarnaast is van deze jongeren ruim één derde dronken of aangeschoten geweest in deze periode en heeft de helft overmatig gedronken (binge drinken). De tolerantie van ouders over het alcoholgebruik van jongeren is vrij hoog, net als in de rest van de regio. Om het alcohol- en drugsgebruik onder jongeren te verminderen is de werkgroep ‘Lekker Friz!’ opgericht. Deze werkgroep valt onder een (ambtelijk) regionaal samenwerkingsverband. Binnen dit samenwerkingsverband werkt een aantal gemeenten uit Noord- en Midden-Limburg samen (waaronder Venlo) onder coördinatie van de GGD Limburg-Noord samen met politie, Vincent van Gogh en Koninklijke Horecaverbond Nederland. Meestal zitten deze partijen ook in het lokale netwerk. Aan de hand van het lokale uitvoeringsplan wordt ingezet op 4 pijlers, te weten: inrichten van de fysieke omgeving, regelgeving en handhaving, voorlichting en educatie en signalering, advies en ondersteuning. Waarbij ook de houding van ouders nadrukkelijk meegenomen moet worden. Als er dan ook extra inzet gepleegd gaat worden op alcoholgebruik, is het raadzaam om daarin de houding van de ouders te betrekken. Net als bij roken was de leeftijdsgrens voor het nuttigen van alcohol ten tijde van het onderzoek nog 16 jaar. Ook deze leeftijdsgrens is per 1 januari 2014 opgehoogd naar 18 jaar, waardoor het interessant is om de gegevens van de volgende Jongerenmonitor naast de huidige te leggen om te zien wat de veranderde wetgeving voor invloed gehad heeft op het gebruik en de beschikbaarheid van alcohol.
Drugs - Het drugsgebruik van jongeren in Venlo in leerjaar 4 is in vergelijking met de rest van de regio wat hoger. Een op de drie jongeren krijgt op straat, in een café/discotheek, thuis of bij vrienden softdrugs aangeboden en dat is wat vaker is dan de jongeren in de rest van de regio. Door jongerenwerkers wordt aangegeven dat er mogelijk een toename is in het XTC gebruik. Dit is een zorgelijke ontwikkeling die scherp in de gaten gehouden moet worden. De volgende monitor kan meer duidelijkheid geven of het gebruik inderdaad gestegen is.
46
Omdat alcohol het genotmiddel is dat het meest door jongeren wordt gebruikt ligt de nadruk in het uitvoeringsplan en de werkgroep ‘Lekker Friz!’ op het aanpakken van het (overmatig) alcoholgebruik en in mindere mate op drugsgebruik. Het advies is om dan ook preventie en handhaving van drugs niet uit het oog te verliezen. Daarnaast zijn er vanuit het Trimbos verschillende e-learning programma’s beschikbaar op het gebied van genotmiddelen. Scholen kunnen bij de preventie van genotmiddelengebruik altijd terugvallen op de expertise van Vincent van Gogh. En dit kan verder ondersteund worden door de gemeente vanuit de lokale werkgroep ‘Lekker Friz!’. Seksualiteit Jongeren die op jonge leeftijd met seks beginnen, lopen een verhoogd risico wat betreft hun gezondheid en welzijn. Vergeleken met de rest van de regio hebben iets meer jongeren in Venlo wel eens geslachtsgemeenschap gehad, in leerjaar 4 gaat het om een kwart van de jongeren. Daarnaast is er ook een grote groep die onveilig vrijt, dit is gelijk aan de regio. Een andere uitkomst van de monitor die aandacht behoeft, is dat rond de 40% van de jongeren een grote sociale afstand voelt ten opzichte van homoseksuelen, zowel in Venlo als in de hele regio. Scholen zijn vanuit de kerndoelen van het onderwijs verplicht om aandacht te besteden aan seksuele diversiteit, zijn scholen vrij in de manier waarop zij dit doen. Een voorbeeld van een programma dat in dit kader veel gebruikt wordt is ‘Lang leve de liefde’. Het programma is ontwikkeld door Rutgers WPF en er zijn inmiddels goede aanwijzingen dat het programma effectief is. Verder kan het COC gastlessen verzorgen over homo-acceptatie. Bij de GGD is niet volledig bekend in hoeverre de VO-scholen Venlo hier aandacht aan geeft. In zijn algemeenheid is het goed om jongeren te trainen in hun weerbaarheid; dit voorkomt dat zij over hun grenzen gaan of risicogedrag gaan vertonen. Dit kan ook effect hebben op het veilig vrijen. Internetgebruik Ongeveer één op de tien jongeren in Venlo is verslaafd aan het gebruik van internet. Dit is vergelijkbaar met de jongeren in de rest van de regio. De professionals geven aan dat het bij meisjes vooral over social mediaverslaving gaat en bij jongens om een gameverslaving. Jongeren die meer dan 5 uur per dag gamen kunnen worden doorverwezen naar Vincent van Gogh. Daarnaast is sexting (het verspreiden of delen van seksueel getinte foto's of berichten via mobiele Telefoons of andere mobiele media) een hot topic onder jongeren. Jongeren zien weinig kwaad in dergelijke berichten, maar als de foto’s ongewenst worden verspreid, bijvoorbeeld als de relatie wordt verbroken, kunnen de gevolgen voor slachtoffers zeer ingrijpend zijn (bron: nieuwsuur, 20 december 2014). Het is vooral een taak van ouders om hun kinderen te wijzen op de gevaren en verantwoord om te leren gaan met social media. Tegelijk ligt er ook een taak voor scholen om dit thema op te nemen in hun lesprogramma en Vincent van Gogh en de GGD kunnen hierbij ondersteuning bieden. Vrijetijdsbesteding Zoals eerder genoemd zijn er in Venlo minder jongeren lid van een vereniging ten opzichte van de regio en neemt dit ook af naarmate dat jongeren ouder worden. Een vereniging kan als sociaal vangnet fungeren en in het geval van een sportvereniging kan het bijdragen aan een gezonde levensstijl. Daarnaast kan de bijdrage van jongeren aan het verenigingsleven een positieve bijdrage leveren aan van de gemeente als geheel. Daarom zou het goed zijn om te verkennen wat de wensen zijn van jongeren ten aanzien van verenigingen. Als het gaat om sportverenigingen dan past dit goed binnen de aanpak van JOGG.
47
Opgroeien in een veilige omgeving Bijna de helft van de jongeren in Venlo voelt zich wel eens onveilig. Dit aandeel is vergelijkbaar met de jongeren in de rest van de regio. Het gaat dan met name om onveiligheidsgevoelens buiten de eigen buurt. De bron van deze gevoelens is niet onderzocht, het is raadzaam om hierop een verdiepingsslag te maken, bij voorkeur met input van de jongeren zelf. Dit gebeurt bijvoorbeeld nu bij het opstellen van de nota positief opgroeien en opvoeden in Venlo. Verder wordt ongeveer één op de 10 jongeren in Venlo op school gepest, dit is vergelijkbaar met de rest van de regio. Pesten op school neemt af, in vergelijking tot de stijging die cyberpesten doormaakt. Het wordt als lastig gezien om dit type pesten aan te pakken, doordat het vaak buiten schooltijd plaatsvindt en op een anonieme manier. In Venlo is het platform ‘Veiligheid in en om School’ actief, waarbij met verschillende stakeholders op het veiligheidsterrein kennis en ervaringen worden uitgewisseld. In het kader van de (cyber)pestproblematiek is het zinvol om in te zetten op het versterken van de (online) weerbaarheid van jongeren via scholen.
Samenvatting beleidsadvisering
lokale focus op sport, bewegen en overgewicht aandacht voor psychosociale problematiek, bv. door extra in te zetten op ziekteverzuim en problemen rond echtscheidingen weerbaarheid van jongeren vergroten stimuleren van verantwoord internet gebruik door jongeren nagaan wat de wetswijziging heeft betekend voor het rook- en alcoholgedrag van jongeren. En naast alcohol en roken ook aandacht houden voor integrale aanpak van overige genotsmiddelen.
48
Referenties Bemelmans, W.J.E., Hoogenveen, R.T., Wendel-Vos, G.C.W., Verschuren, W.M.M. & Schuit A.J. (2004). Inschatting effecten van gezondheidsbeleid gericht op bewegen. Scenario analyses in de totale bevolking. Bilthoven: RIVM. CBS Statline (2013) De Looze, M., van Dorsselaer, S., de Roos, S., Verdurmen, J., Stevens, G., Gommans, R., van BonMartens, M., Ter Bogt, T. & Vollebergh, W. (2014). HBSC 2013. Gezondheid, welzijn en opvoeding van jongeren in Nederland. Utrecht: Trimbos Instituut. Galenkamp H (VUmc), Snijders BEP (RIVM), Picavet HSJ (RIVM). Ervaren gezondheid: Wat is de relatie met ziekten en determinanten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM Galenkamp H (VUmc), Noordt M van der (RIVM). Ervaren gezondheid: Hoeveel mensen voelen zich gezond? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM Gezondheidsmonitor, CBS (2012) HiraSing, R.A., Bulk-Bunschoten, A.M.W., van Dijke, J., Renders, C.M., Boomsma, L.J, PoolmanMazel, T., Wagenaar, K., & Hofsteenge, G.H. (2009). Kinderen en overgewicht. In: Jaarboek Huisartsgeneeskunde, pp 35-63. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Huijnk, W. (2014). De acceptatie van homoseksualiteit door etnische en religieuze groepen in Nederland. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Keuzenkamp, S., & Kuyper, L. (2013). Acceptatie van homoseksuelen, biseksuelen en transgenders in Nederland 2013. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Laar MW van (Trimbos-instituut). Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van drugsgebruik? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM Laar MW van (Trimbos-instituut). Wat zijn de mogelijke oorzaken van drugsgebruik? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM Landelijke Jeugdmonitor, CBS (2010) Last, B.F. (2006). Opgroeien met een chronische ziekte. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam. Meijer S (RIVM), Postma S (RIVM), Schoemaker C (RIVM), Zwaanswijk M (NIVEL). Hoe vaak komen psychische problemen bij jeugd voor? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM Meerkerk, G., van den Eijnden, R., & van Rooy, R. (2006). Factsheet Monitor Internet en Jongeren: Compulsief internetgebruik onder Nederlandse Jongeren. Rotterdam: IVO. Van den Broek, A., de Haan J., Schols, M., Tiessen-Raaphorst, A., & Verbeek, D. (2010). Verschillen in vrijetijdsbesteding, hoofdstuk 6. In: Sociaal en Cultureel Rapport 2010. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau.
49
Van den Eijnden, R., Vermulst, A., van Rooy, T., & Meerkerk, G. (2006). Monitor Internet en jongeren: Pesten op Internet en het Psychosociale Welbevinden van Jongeren. Rotterdam: IVO. Van der Klauw, M., Verheijden, M.W., & Slinger, J.D. (2013). Monitor Convenant Gezond Gewicht. (Determinanten van) beweeg- en eetgedrag van kinderen (4-11 jaar), jongeren (12-17 jaar) en volwassenen (18+ jaar). Leiden: TNO. Van Dorsselaer, S., De Looze, M., Vermeulen-Smit, E., De Roos, S., Verdurmen, J., Ter Bogt, T., & Vollebergh, W. (2010). HBSC 2009. Gezondheid, welzijn en opvoeding van jongeren in Nederland. Utrecht: Trimbos-instituut. Van Gelder BM (RIVM), Poos MJJC (RIVM), Harbers MM (RIVM) (2014). Wat zijn de gezondheidsgevolgen van roken? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM. Van Hasselt, N., van Laar, M., Onrust, S., & Verdurmen, J. (2010). Preventie van schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder jongeren. Utrecht: Trimbos-instituut. Van Rooij, A.J., & Schoenmakers, T.M. (2013). Monitor Internet en Jongeren 2010-2012. Het (mobiele gebruik) van sociale media en games door jongeren. Rotterdam: IVO. Van Rooij, A.J., Schoenmakers, T.M., van de Mheen, D. (2011). Factsheet Monitor Internet en jongeren 2006-2010. Nederlandse Jongeren op internet: applicaties, (overmatig) gebruik en de relatie met middelengebruik. Rotterdam: IVO. Veiligheidsmonitor, CBS (2013) Verdurmen, J., Monshouwe, K., & van Laar, M. (2014). Factsheet Roken Jeugd Monitor 2013. Utrecht: Trimbos Instituut. Vettenburg, N., Deklerck, J., & Siongers, S. (2009). Jongeren binnestebuiten. Thema’s uit het jongerenleven onderzocht. Leuven: Acco. Verwey-Jonker Instituut, Stichting Alexander (2010). De staat van jeugdparticipatie in Nederland vanuit het perspectief van gemeenten. Quickscan onder 175 gemeenten. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Website NJI (2007) Wendel-Vos GCW (RIVM). Normen van lichamelijke (in)activiteit. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Wilkins-Shurmer, A., O’Callaghan, M.J., Najman, J.M., Bor, W., Williams, G.M., Anderson, M.J. (2003). Association of bullying with adolescent healthrelated quality of life. Journal of Paediatrics and Child Health, 39 (6), 436-441.
50
BIJLAGE RESULTATEN JONGERENMONITOR 2013
51
1. GEZONDHEID (CHRONISCHE AANDOENINGEN)
Toelichting indicatoren Ervaren gezondheid: Hoe vind je je gezondheid over het algemeen? Heeft chronische aandoeningen (excl. allergie): Had in afgelopen 12 maanden één of meer van de in de grafiek genoemde chronische aandoeningen. Hierbij wordt allergie niet meegeteld. Het betreft chronische aandoeningen die wel / niet door een arts zijn vastgesteld. Allergie: bv. hooikoorts, huisstofmijt, bepaalde huisdieren, medicijnen voedsel. 52
53
2 . OVERGEWICHT (VOEDING , OVERGEWICHT, BEWEGEN)
Deze cijfers zijn afkomstig uit de JGZ-registraties van de GGD. Tijdens de screeningen JGZ (Jeugdgezondheidszorg) worden van de kinderen standaard de lengte en het gewicht bepaald.
Hierbij moet wel rekening worden gehouden dat de jongeren vanaf 13-14 jaar worden gemeten op de VO-scholen in de regio. Wanneer jongeren buiten de provincie Limburg naar school gaan, zijn de gegevens niet beschikbaar. De 13-14 jarigen zijn dus een wat kleinere groep dan de rest van de leeftijdsgroepen.
De mate van overgewicht en/of obesitas (=ernstig overgewicht) is vastgesteld volgens de landelijke standaarden van het RIVM.
54
Toelichting indicatoren Voldoet niet aan fruitnorm: Eet niet dagelijks 2 stuks fruit zoals gesteld in de geldende fruitnorm voor de volwassenen. *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen.
55
Toelichting indicatoren Voldoet niet aan de beweegnorm (NNGB) voor Jongeren: elke dag minimaal 1 uur matig intensief bewegen. Dit kan door te sporten, maar ook door bv. op de fiets naar school te gaan. Veel zitgedrag: Elke dag minimaal 2 uur aan TV/ DVD/ Computer. *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen. -
56
3. PSYCHOSOCIALE PROBLEMATIEK
Toelichting indicatoren Voelt zich ongelukkig: score van 5 of lager op de geluksvraag. Psychosociale problematiek: is gemeten met de SDQ-vragenlijst. Deze standaardvragenlijst wordt door de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) gehanteerd als signaleringsinstrument voor leerlingen in het voortgezet onderwijs. 57
4. OPGROEIEN IN EEN VEILIGE OMGEVING (VEILIGHEID EN SCHOOL)
Toelichting indicatoren Gevoel van onveiligheid: De indicatoren in de grafieken geven inzicht op de vraagstelling: Waar voel je je wel eens onveilig? Bij deze vraag kon men meer dan één antwoord geven.
58
59
Toelichting indicatoren school Vindt school niet leuk: Hoe vind je het op school? Wordt op school gepest: Hoe vaak ben je de afgelopen 3 maanden op school gepest? Pest zelf op school: Hoe vaak heb je zelf afgelopen 3 maanden meegedaan aan pesten van andere leerlingen op school? Pest en wordt gepest: is een combinatie van bovenstaande twee indicatoren. Is gepest buiten school: Hoe vaak ben je de afgelopen 3 maanden ergens anders dan op school gepest. Schoolverzuim Thuis door ziekte: is in de afgelopen 4 weken thuis gebleven van school vanwege ziekte Spijbelt: Heeft in de laatste 4 weken dat er school was één of meerdere malen gespijbeld.
60
61
5. MIDDELEN GEBRUIK (ROKEN, ALCOHOL, DRUGS)
Toelichting indicatoren roken: Rookt nu: Hoe vaak rook je nu? Dit is percentage (%) van alle jongeren, dus ook van jongeren die aangeven niet te roken. Commerciële beschikbaarheid: zelf sigaretten kunnen kopen in bijvoorbeeld een winkel, café, bar, discotheek, snackbar, restaurant, op internet of in tankstation. . Sociale beschikbaarheid: sigaretten krijgen van mensen uit de sociale omgeving zoals vrienden, kennissen, ouders, andere leeftijdsgenoten, vrienden of kennis die ouder zijn. *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs ( RVO) scholen.
62
63
Toelichting indicatoren alcoholgebruik Binge-drinken: Heeft in de afgelopen 4 weken vijf of meer drankjes met alcohol gedronken bij één gelegenheid. Commerciële beschikbaarheid: zelf alcohol kunnen kopen in bijvoorbeeld de supermarkt of slijterij, bar, snackbar, restaurant, discotheek of een kantine. Sociale beschikbaarheid: alcohol krijgen van mensen uit sociale omgeving zoals ouders, broer/zus of (oudere) vrienden. Acceptatie van ouders met betrekking tot alcoholgebruik jongeren: Ook als de jongeren hebben aangegeven geen alcohol te drinken, hebben ze kunnen aangeven of ze het wel zouden mogen. *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen.
64
65
Toelichting indicatoren drugsgebruik Softdrugs: gebruik van hasj, wiet (cannabis). Harddrugs: cocaïne, XTC, pep/speed, paddo’s, GHB Heb je ooit hasj of wiet aangeboden gekregen en waar was dat? Heb je ooit harddrugs aangeboden gekregen en waar was dat? *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen.
66
67
6. SEKSUALITEIT
Toelichting indicatoren seksualiteit Geslachtsgemeenschap gehad: Heeft ooit geslachtsgemeenschap met iemand gehad. Vrijt onveilig (heeft niet altijd condooms gebruikt tijdens geslachtsgemeenschap): dit is het percentage (%) van alle jongeren, dus ook van diegene die aangeven (nog) niet seksueel actief te zijn. Voelt grote sociale afstand t.a.v. homo’s en lesbiënnes *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen.
68
69
7. INTERNETGEBRUIK
Toelichting indicatoren internetgebruik Compulsief internet gebruik: problematisch internetgebruik waarbij de jongeren zo op kunnen gaan in het gebruik van bepaalde internettoepassingen, dat hun gedrag de dwangmatige en obsessieve kenmerken van een verslaving begint te vertonen. Cyberpesten: Heeft afgelopen jaar genoemde ervaringen gehad OP INTERNET?
Cyberpesten: Heeft afgelopen jaar OP INTERNET zelf genoemde dingen gedaan?
70
71
8. VRIJETIJDSBESTEDING
Toelichting indicatoren vrijetijdsbesteding Lidmaatschap van vereniging of organisaties Gemiddeld aantal uren vrije tijdsbesteding per week uitgesplitst naar diverse activiteiten Gemiddeld aantal uren vrije tijdsbesteding per dag uitgesplitst naar diverse activiteiten *Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen.
72
73
Toelichting indicatoren vrijetijdsbesteding -
Lidmaatschap van vereniging of organisaties Gemiddeld aantal uren vrije tijdsbesteding per week uitgesplitst naar diverse activiteiten Gemiddeld aantal uren vrije tijdsbesteding per dag uitgesplitst naar diverse activiteiten
*Geldt alleen voor regulier voortgezet onderwijs (RVO) scholen.
74
75
ADRESGEGEVENS
GGD Limburg-Noord Postbus 1150, 5900 BD Venlo Telefoon: 088 - 119 12 00
76
