Gezonde voeding en beweging
Diabetes: de basiskennis – wat je altijd al wilde opfrissen over diabetes Truus Blomme Diëtiste-Diabeteseducator OLV Aalst-Asse-Ninove Oostende, 17 maart 2016
Diabetesbehandeling
Doelstellingen diabetesbehandeling • Normale bloedglucosewaarden bekomen door voeding, activiteit en medicatie op elkaar af te stemmen • Normaliseren van bijkomende risicofactoren • Preventie en behandeling van acute en chronische complicaties • Levenskwaliteit verbeteren
Diabetesvoeding = gezonde, evenwichtige voeding • basis waarop alle behandelingen steunen • Streng dieet • Extra aandacht voor – Koolhydraten – Vetten – Energieinname
Maaltijdverdeling • 3 hoofdmaaltijden met koolhydraatbron – 2 broodmaaltijden – 1 warme maaltijd
• Tussendoortjes: individueel! – Afhankelijk van behandeling • Vb. 4 injectie schema: 3x Novorapid 1x Lantus
– Afhankelijk van activiteit
Voedingsstoffen • • • •
Brandstoffen: vetten, koolhydraten Bouwstoffen: eiwitten, water Beschermstoffen: vitaminen, mineralen Bulkstoffen: voedingsvezels
• • • •
1 1 1 1
g g g g
vet = 9 kcal koolhydraten = 4 kcal eiwitten = 4kcal alcohol = 7kcal
(1kcal = 4,2kJ)
Verschil educatie voeding type 1 – type 2 diabetes • Type 1 diabetes – Gezonde voeding – Goede spreiding hoeveelheid koolhydraten (koolhydraatporties) – Evenwicht tussen voeding, insuline en beweging is essentieel
• Type 2 diabetes – Gezonde voeding – Gewichtsverlies: 5 à 10 % gewichtsverlies • Insulineresistentie • Dyslipidemie • Verhoogde bloeddruk
– Evenwicht tussen voeding, medicatie en beweging
Educatie voeding • • • • • • •
Energie Koolhydraten, voedingsvezels en zoetstoffen Vetten Eiwitten Vitamines, mineralen en anti-oxidanten Vocht Alcohol
Energie • Streven naar een goed lichaamsgewicht • BMI • Buikomtrek : 94 -102 cm (verhoogd) > 102 cm (sterk verhoogd) : 80 – 88 cm (verhoogd) > 88 cm (sterk verhoogd)
Koolhydraten • • • •
Koolhydraten = suikers, zetmeel en voedingsvezels Brandstof, energieleverancier Insuline ! suikers in lichaamscellen Geen of te weinig insuline ! bloedsuikergehalte na inname koolhydraten = hyperglycemie ! vetverbranding (gevaar keto-acidose)
Koolhydraten • Eenvoudige suikers – Enkelvoudige koolhydraten = monosachariden • Druivensuiker (glucose) • Vruchtensuiker (fructose)
– Tweevoudige suikers = disachariden • Biet- en rietsuiker (sacharose) • Melksuiker (lactose) • Moutstuiker (maltose)
• Snelle opname in de bloedbaan
Koolhydraten • Meervoudige suikers = polysachariden = zetmeel • Trage opname in de bloedbaan
Koolhydraten • Glycemische index (GI) = maat om aan te geven hoe snel koolhydraten in de darm worden verteerd en als glucose in het bloed worden opgenomen • Afhankelijk van: – – – – –
Soort suiker Aanwezigheid andere voedingstoffen in de maaltijd Grootte van de deeltjes Gaarheid voedingsmiddel Snelheid maaglediging
Koolhydraten • Nuttig bij behandeling met multiple injectiesysteem of pomp • Aangeraden: lage glycemische index = koolhydraaten vezelrijke voeding • Afgeraden: vetrijke voeding • Glycemische load = de hoeveelheid koolhydraten in 1 portie van het VM vermenigvuldigd met de GI van het voedingsmiddel
Koolhydraatporties • Khporties of Khruilwaarden – systeem om koolhydraatbronnen onderling te ruilen, totale hoeveelheid KH van maaltijd behouden – Bij behandeling met insuline waarbij dosis onmiddellijk aanpasbaar is – 1KHportie = 12.5g koolhydraten – Variatiemogelijkheden – Vraagt oefenwerk, nadien automatisme
• Visueel voorgesteld door voedingsatlas Sweetbee®
Voorbeeld KHporties • Casus: pt eet ‘s middags 4 sneetjes bruin brood (lang vierkant brood) met gekookte ham. Vooraf dient hij 6E novorapid te injecteren. Op zaterdag wenst hij 2 bruine pistolets te eten. Dient de insuline aangepast te worden?
Voorbeeld KHporties • Casus: pt eet ‘s avonds 150g aardappelen (= 2 stuks kippenei-groot). Vooraf dient hij 5E novorapid te spuiten. Op vrijdag eet pt spaghetti (120g ongekookt). Dient de insuline aangepast te worden?
Zoetstoffen/ vervangsuikers • Intensieve zoetstoffen – – – –
Leveren geen energie Zoetkracht veel groter dan suiker Geen invloed op glycemie Aspartaam, acesulfaam K, sacharine, cyclamaat, sucralose, stevioglycosiden – ADI-waarde in mg/ kg LG/d – Veilig
Zoetstoffen/vervangsuikers • Extensieve zoetstoffen – – – – – –
Leveren minder energie dan suiker Zoetkracht lager dan suiker Weinig invloed op glycemie Polyolen of suikeralcoholen Maltitol, sorbitol, mannitol, xylitol, tagatose Laxerend effect
Zoetstoffen/vervangsuikers • Andere gebruikte zoetmiddelen – – – –
Leveren evenveel energie als suiker Zoetkracht gelijk aan suiker Invloed op glycemie Fructose, moutsiroop, maïsstroop, cichoreisiroop, honing, agavesiroop, kokosbloesemsuiker,… – In producten met vermelding “suikervrij”, “geschikt voor diabeten”,…
Voedingsvezels • Onverteerbare koolhydraten • Mens heeft niet de nodige veteringsenzymes • Positieve effecten – Stoelgang – Tragere opname glucose (lagere glycemische index) – Bloedlipiden
• Bronnen: plantaardige producten: volle graanproducten, peulvruchten, groenten, fruit, aardappelen, noten, zaden
Vetten • Leveren energie, essentiële vetzuren en vetoplosbare vitamines • Kwaliteit en kwantiteit belangrijk omwille van verhoogd risico voor hart- en vaatziekten • Bronnen: – Verzadigde vetzuren: meestal dierlijk: vlees, volle en halfvolle zuivelproducten, kaas, boter en gehard plantaardig vet – Onverzadigde vetzuren: meestal plantaardig, uitzondering=vis, oliën, smeer-en bereidingsvetten rijk aan onverzadigde vetzuren
Soorten vetzuren
Enkelvoudig onverzadigde Onverzadigde
Omega 3 Meervoudig onverzadigde
Vetten Verzadigde
Omega 6
Vetten • Zichtbare vetten: smeer- en bereidingsvetten, slasauzen, mayonaise, room, spekrand,… • Onzichtbare vetten: vet vlees, bereide vleeswaren, vette vis, kaas, volle melkproducten, noten, avocado, olijven, koekjes, gebak, roomijs, chips, chocolade,…
Eiwitten • Bronnen: – Dierlijk: vlees, vis, eieren,melk (producten) – Plantaardig: peulvruchten, noten, graanproducten (groenten)
• In Belgische voeding: teveel eiwitinname • Vaak beperking van vlees, vleeswaren, kaas,… nodig
Vitamines, mineralen en antioxidanten • Vitamine A, D, E, K, C, B1, B2, B6, B12,… • Natrium, kalium, calcium, fosfor, ijzer, chloor, magnesium, zink,… • Behoeften gezonde voeding • Hoge bloeddruk: beperking natrium
Vocht • Minstens 1.5l/dag • Energie-arme dranken: water, koffie, thee en bouillon
Alcohol • • • • • • • •
Geen essentiële voedingsstof Toxische stof Geen afbraak in maag-darmstelsel Snelle opname in bloed Prioritaire metabolisatie t.h.v. lever Energie: 7kcal/g Triglyceridentoename Verstoring opname van bepaalde vitaminen en mineralen
Alcohol Verhindert glucoseproductie + Versterkt of verlengt hypoglycemisch effect van insuline of OAD !!! RISICO HYPO !!!
Alcohol • Zonder voedsel: snelle glycemiedaling • Met voedsel: laattijdig hypoglycemisch effect ! belang koolhydraten voor slapengaan • Beperken tot 1-2 consumaties per dag • Tijdstip: bij maaltijd • Tussen maaltijden: + KH houdende snack • Hypogevoel – alcohol?? – reageren op hypo? -> zelfcontrole
Alcohol • Man: 2 consumpties = 20g • Vrouw: 1 consumptie= 10g • Beperking bij overgewicht, hypertriglyceridemie en/of hypertensie • Verbod bij zwangerschap, pancreatitis, gevorderde neuropathie en ernstige hypertriglyceridemie
Beweging
• Gewichtscontrole • Verbetering fysieke conditie • Verbetering bloedglucoseregeling, bloeddruk en cholesterol • Verlagen kans op hart- en vaatziekten • Positieve weerslag op gemoedstoestand en vermindert stress
Beweging • Preventie van diabetes • Vast onderdeel van de behandeling – Bloedsuikerverlagende werking – Verbetering insulinegevoeligheid spieren
• Minder insuline inspuiten • Extra koolhydraatsnack gebruiken – Afhankelijk van duur, intensiteit,…
• Patiënten met overgewicht: voorkeur insulineaanpassing (extra snack = extra calorieën)
Beweging: aandachtspunten • Voor elke inspanning – Zelfcontrole • Bij ketonen : stel activiteit uit
– Verminder je insulinedosis – Spuit best in de buik – Eventuele tussentijdse controle van de bloedsuikers
Beweging: aandachtspunten • Tijdens de inspanning – Bij sport net na de maaltijd, voeg extra trage suikers toe bij – Bij sport meer dan 1u na de maaltijd: eet snack voor je begint: 1 à 2 KHporties (bv. banaan, sneetje brood met confituur,…) – Bij langdurig sporten: 1KHportie/ uur, bij intensief sporten: 1KHportie/half uur (voorbeeld: sneetje peperkoek)
Beweging: aandachtspunten • Na de inspanning – Controleer de voeten op blaren, roodheid – Stel de volgende maaltijd niet uit – Controleer de glycemie 30 tot 60 min na de sport, maar ook in de periodes erna (ervaring!) – Hypo’s kunnen zich voordoen tot 36 uur na een fysieke inspanning, doordat de spieren extra suikers opnemen (voorkomen beter dan genezen)
Watergroep
• Bevat geen koolhydraten • Minstens 1.5l/dag • Dranken met minder dan 5 kcal/100 ml • Voorbeelden: water, bruisend water, light/zero frisdrank, ongesuikerde koffie of thee, magere ongebonden soep of bouillon
Graanproducten
• Bevat koolhydraten onder de vorm van zetmeel • Vaste porties • Voorkeur volkoren producten • Voorbeelden: aardappelen, volkoren pasta, bruine rijst, bruin brood, vezelrijke ontbijtgranen
Groenten en fruit
GROENTEN • Bevatten relatief weinig koolhydraten • Minimum 300g/dag FRUIT • Bevat koolhydraten onder de vorm van fructose en/of glucose • 2 à 3 stuks/dag (portiegrootte!)
Melkproducten en calciumverrijkte soyaproducten
• Bevatten koolhydraten onder de vorm van lactose en/ of toegevoegde suikers • 3 à 4 gl/dag KAAS • Bevat geen koolhydraten • Magere soorten kiezen • Max. 1 – 2 sneden/dag
Vlees/vis/eieren
• Bevatten geen koolhydraten, uitzondering: peulvruchten • Maximum 75-100g/dag • Magere vleessoorten • Wekelijks vis, ook vette soorten
Vetstoffen
• Smeer- en bereidingsvet: – Bevat geen koolhydraten – Matig gebruik – Juiste soort
Restgroep
• Bevat meestal koolhydraten onder de vorm van suiker en zetmeel, dikwijls ook veel vet en/of alcohol • Beperk voedingsmiddelen uit deze groep
Diabetesproducten “Suikervrij betekent niet vrij te gebruiken” • • • • • •
Voornamelijk koekjes, gebak,… Geen specifieke dieetproducten nodig Vaak extra vetrijk (verzadigde vetten!) Basis = bloem (zetmeel ! glycemie Leveren meer calorieën Duur
Lightproducten • “light” – – – –
minder minder minder minder
vet OF suiker OF zout OF alcohol
• Vb. light yoghurt: kan weinig vet bevatten maar nog altijd gesuikerd zijn • Vb. light kaas: kan weinig vet bevatten, maar nog veel zout (bloeddrukk) • Verpakkingen lezen, verstandig kiezen (belangrijke educatietopic!)
Take home messages - voeding • • • • • • •
Regelmaat Geen maaltijden overslaan 3 hoofdmaaltijden met koolhydraten Aandacht voor vetinname Tussendoortjes bespreken met diëtiste of arts Snelle suiker beperken Alcohol beperken DIABETES VOEDING = GEZONDE VOEDING
Take home messages - beweging • •
Langzame opbouw van conditie Regelmatige sportbeoefening – –
• • •
3 x/week tot elke dag Voorkeur naar langdurige, matig intensieve sporten zoals wandelen, fietsen, zwemmen, voetballen, hardlopen, tennissen,… (verbetering zuurstoftransport in lichaam
Ga niet tot het uiterste Medesporters moeten hypo-opvang kunnen toepassen Diabetesidentificatie bij alleen sporten
Take home messages - beweging • • • • • •
Draag goede schoenen en sportkledij Extra voethygiëne is noodzakelijk Insuline aanpassing bij langdurig sporten Druivensuiker steeds bij de hand Regelmatige zelfcontrole voor, tijdens en na het sporten Te hoge glycemiewaarde ! ketonenbepaling
