Gezond wint
Stap voor stap naar een gezonde sportkantine
Meer en meer mensen sporten en bewegen. Ze kiezen voor een gezonde leefstijl en daar horen gezond eten en drinken bij. Ook in de sportkantine moet die keuze er zijn. Een kistje fruit op de bar of een kop groentensoep in de wintermaanden; zo simpel kan het zijn. Het project De Gezonde Sportkantine stimuleert de gezondere keuze in sportkantines. Het Voedingscentrum heeft de Richtlijnen Gezondere Kantines opgesteld. Deze dienen ook als houvast om met de sportkantine - stap voor stap - de gezonde kant op te gaan.
De derde helft ‘Voer het geleidelijk in,’ zegt Hans Heijnen van SV Wippolder in Delft. ‘We hebben stap voor stap gezondere producten toegevoegd en een gezond broodje is bij ons nu een van de best lopende producten.’ De tip van Robert Smeets van hockeyvereniging Meerssen: ‘Gewoon doen, stap voor stap. Begin klein en maak aanpassingen. Doe wat bij je past.’ SV Wippolder en HV Meerssen behoren tot de vele tientallen clubs die inmiddels enthousiast aan de slag zijn gegaan om in de clubkantine ook gezonde keuzes aan te bieden. Niet alle leden waren meteen overtuigd, vertellen beiden. ‘Maar we geloven ook in de gezonde keuze,’ zegt Smeets. ‘Dat past bij onze club.’ De kantine heeft een centrale plek in onze sportcultuur, de derde helft is een fenomeen. Winnen of verliezen, de wedstrijd is pas afgelopen na het samenzijn in de kantine. De Gezonde Sportkantine wil verandering brengen door sportclubs te stimuleren ook gezonde alternatieven aan te bieden. Vers en gezond horen immers bij sport en bij een gezonde leefstijl.
2
Het project heeft adviseurs die sportverenigingen bezoeken met persoonlijk advies over de gezonde keuze in hun kantines. Sommige clubs hebben vragen erkent adviseur Jeroen Joon. ‘Want, is het niet een hoop gedoe? Gaat het niet ten koste van de omzet? En wat vinden onze leden ervan? Toch vinden veel clubs dat het past in deze tijd. Het tij keert en daarom loopt het project ook zo goed. Het hoeft ook niet moeilijk te zijn. Zeker als je het stapsgewijs doet.’ Bij SV Wippolder zijn de meeste zoete sportdrankjes vervangen door light frisdrank. ‘Een stuk goedkoper ook nog,’ aldus Hans Heijnen. In de kantine van HV Meerssen liggen fruit, rijstwafels en gezonde snacks nu prominent uitgestald. Smeets: ‘Kinderen vinden die alternatieven net zo lekker.’ Van een omzetdaling merken beiden niks. Heijnen: ‘Bij het eten is de vraag naar gezond er nu zeker.’ Smeets is enthousiast over de samenwerking met de lokale groenteboer. ‘Ze leveren ons wekelijks vers fruit en wat overblijft neemt hij maandag weer terug. Dat maakt ons risico relatief klein. Je krijgt overigens snel medewerking van bedrijven.’ Opmerkelijk, bij SV Wippolder en HV Meerssen loopt de gezonde kantine op jeugddag zaterdag beter dan op zondag. ‘Jeugd en ouders zijn meer bezig met gezond.’
‘We hebben stap voor stap gezondere producten toegevoegd.’
Richtlijnen Gezondere Kantines Bij het Voedingscentrum weten ze uit onderzoek en jarenlange ervaring dat keuzes voor eten en drinken grotendeels worden gemaakt uit gewoonte en wat makkelijk is te verkrijgen. Het aanbod bepaalt de vraag. Als ook gezonde producten voor het grijpen liggen kiezen mensen daar eerder voor. Zeker als in de presentatie de gezonde keuze voorrang krijgt. Kleine aanpassingen in het aanbod kunnen zo grote veranderingen teweeg brengen in de vraag. Vanuit die kennis over voeding en gedrag heeft het Voedingscentrum de Richtlijnen Gezondere Kantines opgesteld. Belangrijk is dat de hele kantine zoveel mogelijk ‘gezond' uitstraalt. Van de presentatie van het assortiment, de menukaart en het prijsbord tot de reclameposters. Volgens die richtlijnen zijn er drie niveaus: brons, zilver en goud. Hoe gezonder het assortiment en de uitstraling, hoe edeler het eremetaal. Om een begin te maken en vervolgens stap voor stap naar steeds gezonder te gaan, heeft het Voedingscentrum een praktisch traject vastgesteld. Voor elk niveau geldt: • Minstens één gezondere optie in elke productgroep • Betere producten krijgen een prominente plek in de presentatie • Stimuleer het drinken van water • Als er wordt gefrituurd, dan wel in vloeibaar vet (en zet de frituurpan later op de dag aan) • De visie op de gezondere kantine ligt vast in het beleid
Brons: een betere keuze mogelijk maken De eerste stap naar de gezonde sportkantine is het aanbieden van de betere keuze door deze toe te voegen aan het bestaande assortiment. Binnen elke aangeboden productgroep wordt minstens één betere
optie zichtbaar aangeboden. Voorbeelden van productgroepen zijn brood, zoete snacks, hartige snacks en dranken. Zorg dan bijvoorbeeld in deze productgroepen voor de aanwezigheid van volkorenbrood, koek met weinig calorieën, popcorn en water.
Zilver: verleiden tot de betere keuze In de zilveren kantine wordt in ieder geval groente of fruit aangeboden en is het zichtbare aandeel betere producten in de ruime meerderheid met producten zoals gezonde broodjes, halfvolle zuivel en fruit. Er is nog ruimte voor uitzonderingsproducten. De aankleding van de kantine verleidt tot een betere keuze. Kwantitatief betekent dit: de kantine straalt in meerderheid gezond uit en minimaal 60% van het zichtbare aanbod bestaat uit voorkeurs- en/of middenwegproducten. Goud: de betere keuze spreekt voor zich In de gouden kantine worden mensen vrijwel automatisch gestimuleerd om de betere keuze te maken, door het aanbod en de aankleding. Het overgrote deel van de zichtbare producten is een betere keuze, en er wordt zowel groente als fruit aangeboden. Gezond kiezen is vanzelfsprekend. Kwantitatief betekent dit: de kantine straalt helemaal gezondheid uit en minimaal 80% van het zichtbare aanbod bestaat uit voorkeurs- en/of middenwegproducten. De Richtlijnen Gezondere Kantines zijn gemaakt in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS), door het Voedingscentrum op basis van de inbreng van wetenschappelijke experts op het gebied van voeding en gedrag. Ook werden gebruikers geconsulteerd over het inzetten van de richtlijnen in de praktijk.
3
Voorkeur, middenweg en uitzondering Binnen verschillende groepen voedingsmiddelen zijn sommige producten beter van samenstelling en dus gezonder. Daarom heeft het Voedingscentrum de producten onderverdeeld in producten die de voorkeur hebben of juist bij uitzondering (af en toe) gegeten kunnen worden. In de groep ‘voorkeur’ zitten bijvoorbeeld producten met relatief meer vezels of minder calorieën. Daardoor zijn deze producten beter voor de gezondheid. In de groep ‘uitzondering’ zitten producten met bijvoorbeeld meer verzadigd vet of suiker. Daardoor zijn deze producten een ongezondere keuze. Er is nog een derde groep, die van de middenweg.
Inspiratie: zichtbaar gezond in een zilveren kantine In de zilveren kantine is het gezondere aanbod in ruime meerderheid aanwezig, prominent uitgestald op counters, in vitrines en automaten. Dat zichtbare aanbod kan worden uitgestald op de bar. Hier een voorbeeld van de verhouding tussen het aantal uitgestalde producten: • 2 appels • 2 gezond belegde bruine broodjes • 2 flesjes water • 2 zakjes chips • 2 zakjes snoep
Een paar voorbeelden: Productgroep
Voorkeur
Middenweg
Uitzondering
Brood
Volkorenbrood, knäckebröd, roggebrood
Bruinbrood, krentenbol, speltbrood
Wit brood, croissant, beschuit
Water, koffie, thee
Water, koffie en thee zonder suiker
Frisdrank
Light frisdrank ≤ 4 kcal/100 ml
Frisdranken met ≤30 kcal/100 ml Frisdrank regular, én maximum van 110 kcal/portie sportdrankjes
Olie en vetten
Halvarine, olie, vloeibaar bak- en braadvet
Zachte margarine, vloeibaar frituurvet
Harde margarine in een wikkel, roomboter, hard frituurvet
Koek
Plakje ontbijtkoek
Kleine mueslireep
Roze koek
IJs
≤ 75 kcal/portie Bijv. waterijs zoals Raket en Festini
≤ 110 kcal/portie Bijv. waterijs zoals Calippo
≥110 kcal/portie Bijv. roomijs zoals Cornetto en Magnum
4
Koffie en thee met suiker en/of volle koffiemelk
Project De Gezonde Sportkantine Enkele sportclubs in Nederland zijn al zo’n vijf jaar bezig met de verkoop van gezond eten en drinken in hun kantines, met name de hockeyverenigingen Athena in Amsterdam en Overbetuwe in Elst. Het zijn de pioniers van wat nu het project De Gezonde Sportkantine wordt genoemd. Het doel van het project is om verenigingen advies op maat te geven. De clubs krijgen bezoek van een van de adviseurs van De Gezonde Sportkantine, die de clubs begeleiden en voorzien van een starterspakket met informatie en materialen. Op de website www.gezondesportkantine.nl is daarover uitgebreide informatie te vinden. De clubs kunnen zich op de site aanmelden, worden benaderd via de sportbonden of via de JOGG-gemeenten (Jongeren Op Gezond Gewicht). Clubs uit meer dan veertig takken van sport doen inmiddels mee aan het project. De doelstelling van het project is om sportkantines de gezonde keuze de makkelijke keuze te laten zijn en sportclubs te stimuleren gezonder eten en drinken aan te bieden. Ook zet het project in op de bewustwording dat een gezond aanbod van eten en drinken past bij de sportieve en maatschappelijke functie van de sportvereniging. Volgens de maandelijkse Sportdeelname Index die NOC*NSF doet zo’n zestig procent van alle Nederlanders wekelijks iets aan sport. Uit onderzoek van GfK (in opdracht van het Convenant Gezond Gewicht) blijkt dat bijna één op de drie sporters/bezoekers niet verleid wil worden tot ongezond snacken in de sportkantine.
‘Ook de leden vinden het leuk. Dat is een van de redenen waarom het project nu zo goed loopt.’
Dat merkt Jeroen Joon ook als hij als adviseur namens De Gezonde Sportkantine op bezoek komt: ‘Ook de leden vinden het leuk. Dat is een van de redenen waarom het project nu zo goed loopt. Ik heb nog niet één club meegemaakt die niet meedoet. Hooguit geven ze aan dat het nu niet uitkomt. Iedereen moet het ook in z’n eigen tempo doen, áls ze het maar doen.’
5
Wat zijn gezondere keuzes in sportkantines? ‘Hieronder wordt per productgroep een paar voorbeelden van betere keuzes gegeven. Op http://www. voedingscentrum.nl/professionals/productaanbod-enleda/richtlijnen-gezondere-kantines.aspx is de volledige uitleg te vinden met specifieke productvoorbeelden en de Broodjeswijzer.
Brood en beleg Brood is een goede basis voor ontbijt, lunch en tussendoor. Er is volop keuze voor gezondbeleg. • Voorbeelden brood: volkorenbrood, bruinbrood, roggebrood, volkoren knäckebröd, volkoren krentenbrood, krentenbol, meergranenbrood en rozijnenbrood. Tip! Gebruik voor tosti’s ook volkoren- of bruinbrood • Voorbeelden smeersels: halvarine, of margarine uit een kuipje. • Voorbeelden hartig beleg: 20 + kaas en 30+ kaas, camembert, huttenkase, mozzarella, verse geitenkaas, verse kaas light (8% vet), zuivelspread, gekookt ei, alle vis (vers, blik, diepvries, gerookt), beenham, magere knakworst, kipfilet, vegetarische pate, selderijsalade en komkommersalade. • Voorbeelden zoet beleg: jam, appelstroop, honing. Zuivel Binnen deze productgroep is de hoeveelheid verzadigd vet en toegevoegd suiker bepalend. • Voorbeelden zuivel: karnemelk, magere en halfvolle melk, magere kwark, magere en halfvolle yoghurt, magere vruchtenyoghurt en yoghurtdrank zonder toegevoegde suiker, chocolademelk light, magere vla en vruchtenkwark. Zoete snacks Met zoete snacks bedoelen we koek, gebak, snoep,
6
chocola en candybars. De betere keuzes zijn hier de opties met minder calorieën per portie (< 110 kcal). Een portie is een verpakking die meestal in een keer wordt opgegeten. • Voorbeelden minder calorierijke keuzes: rijstwafel met karamel, plak ontbijtkoek, plak kruidkoek, taaitaai, snoepjes in kleine porties en lolly’s.
Hartige snacks Hartige snacks zijn zoutjes, chips en gefrituurde snacks. De betere keuzes zijn hier de opties met minder calorieën per portie (< 110 kcal). En het is sowieso belangrijk om te frituren in vloeibaar vet. • Voorbeelden minder calorierijke keuzes: popcorn, rijstwafels en kleine verpakkingen van zoutjes. IJs Ook bij ijs wordt uitgegaan van een portie met minder dan 110 calorieën. Vaak voldoet water- en fruitijs hieraan. Dranken Water is de beste keuze, daarom hoort drinkwater tot de standaardcriteria. Ook in koffie en thee zonder suiker zitten geen calorieen en daarom zijn ze heel geschikt. Dranken met minder calorieën kunnen ook. • Voorbeelden dranken: light-frisdranken, ijsthee light, alcoholvrij/arm bier, vruchtendrank light, laagcalorische frisdranken < 30kcal/100 ml. Bij flesjes van 500 ml ligt het wat anders. Vanwege de grote hoeveelheid is hier de richtlijn < 22 kcal/100 ml. Warme maaltijden Als maaltijden in de kantine zelf worden bereid, dan moeten alle gebruikte producten een betere keuze zijn. Voor kant-en-klare maaltijden worden maaltijden met het ‘vinkje’ gekozen of de criteria uit de Richtlijnen Voedselkeuze van het Voedingscentrum gebruikt.
Tips voor het bereiken van een gezondere sportkantine Gezonde uitstraling helpt om gezond te kiezen Onderzoek laat zien dat de keuze voor gezond stijgt bij een goede presentatie. Dit is makkelijk te realiseren, met aanpassingen in het assortiment en in de presentatie. Zorg voor volop gezonde producten met een aantrekkelijke uitstraling, veel variatie en een kleiner aandeel ongezonde opties. Zet ongezondere producten achteraan en plaats de gezonde producten juist vooraan, op ooghoogte en naast de kassa. Geef ze aantrekkelijke namen of stel een menu samen met gezonde opties, standaard voor een gereduceerde prijs. Zo wordt gezond kiezen leuk, aantrekkelijk en makkelijk. Geleidelijk een gezonde(re) kantine worden… of in één keer Het aanbod kan geleidelijk worden aangepast. Door eerst het bestaande assortiment met gezonde(re) producten aan te vullen en die vooral zichtbaar te laten zijn. Om vervolgens het aandeel van die betere keuzes in alle productgroepen te vergroten. Maar het kan sneller. Bijvoorbeeld door tegelijkertijd ook wat ongezondere producten uit het assortiment te halen. Als een sportclub in één keer de omslag wil maken zijn de winter- en zomerstop of het begin van een nieuw seizoen mooie momenten om de veranderingen door te voeren. Hoe ziet de kantine er uit? Behalve het aanbod is ook de sfeer in de kantine belangrijk. Zijn alle gewonnen (sport)prijzen zichtbaar, fraaie foto’s van belangrijke wedstrijden of van de teams, vaantjes van toernooien – allerlei positieve, activerende dingen… of valt het oog vooral op reclame voor ongezondere producten?
Stimuleer water drinken, vooral bij de jeugd Ons lichaam heeft vocht nodig. Water is dan een gezonde en duurzame optie. Deze 0-calorieen dorstlesser is overal verkrijgbaar. Het komt gewoon uit de kraan. Bovendien is kraanwater erg goedkoop en beter voor het milieu. Het hoeft niet verpakt te worden in een flesje, niet vervoerd te worden naar een winkel en niet gekoeld te worden. Om het drinken van water makkelijk en hygiënisch te maken, kan worden gekozen voor... • een speciaal watertappunt voor drinkwater, aangesloten op de waterleiding, • een watercooler, • of kannen met kraanwater en bekers op de bar. Hoe vroeger kinderen leren water te drinken, hoe beter. Zij raken dan niet gewend aan een zoete smaak en zullen dan ook minder vragen om zoete drankjes. Als kinderen tussen de 7 en 18 jaar water gaan drinken in plaats van zoete drankjes of vruchtendrank krijgen ze elke week bijna 40 klontjes suiker minder binnen. Gemiddeld scheelt dat 90 calorieën per dag.
Vastleggen in beleid Of de ambitie nu ligt bij een bronzen, zilveren of gouden sportkantine; het is belangrijk om de ambitie en de visie op het aangeboden eten en drinken vast te leggen in het beleid of de filosofie van de sportvereniging. Zo wordt gezonde en duurzame voeding structureel verankerd en is de kans het grootst dat het gezonde gedrag van de organisatie een gewoonte wordt. Het Ministerie van VWS heeft het Convenant Gezond Gewicht in oktober 2013 gevraagd het project De Gezonde Sportkantine te intensiveren. Deelnemende partijen zijn NOC*NSF, Koninklijke Horeca Nederland (KHN), het Voedingscentrum, MVV Nederland, de KNHB, de KNVB en de KNLTB.
7
www.gezondesportkantine.nl
