Gezond ouder worden? Resultaten van de 65+ monitor in Westervoort
Inhoudsopgave Advies ..................................................................................................................................................... 1 Aanleiding voor dit advies .................................................................................................................... 1 Belangrijkste bevindingen .................................................................................................................... 1 Advies aan gemeente Westervoort...................................................................................................... 2 Inleiding .................................................................................................................................................. 3 Waarom een 65+ gezondheidsmonitor?.............................................................................................. 3 Monitorcyclus Oost-Nederland ............................................................................................................ 3 65+ monitor 2010 ................................................................................................................................. 4 Deel 1: Methode en respons................................................................................................................. 5 Onderzoekspopulatie ........................................................................................................................... 5 Steekproef............................................................................................................................................ 5 Vragenlijst ............................................................................................................................................ 5 Onderzoeksopzet................................................................................................................................. 5 Respons ............................................................................................................................................... 5 Weging ................................................................................................................................................. 6 Gegevensverwerking en analyse......................................................................................................... 6 Deel 2: Kaders voor beleid ................................................................................................................... 7 Visie op vergrijzing............................................................................................................................... 7 Dé oudere bestaat niet......................................................................................................................... 7 Curatie en preventie dichter bij elkaar ................................................................................................. 7 Zorg in de buurt.................................................................................................................................... 9 Conclusie en aanbeveling.................................................................................................................... 9 Deel 3: Resultaten Westervoort ......................................................................................................... 10 Hoofdstuk 1: Algemene kenmerken................................................................................................... 10 1.1 Leeftijd en gezondheid ............................................................................................................. 10 1.2 Geslacht ................................................................................................................................... 10 1.3 Burgerlijke staat en samenstelling huishouden........................................................................ 10 1.4 Etniciteit.................................................................................................................................... 11 1.5 Opleiding en inkomen............................................................................................................... 11 1.6 Conclusie en aanbeveling ........................................................................................................ 13 Hoofdstuk 2: Gezondheid .................................................................................................................. 14 2.1 Ervaren gezondheid ................................................................................................................. 14 2.2 Chronische ziekten en aandoeningen...................................................................................... 14 2.3 Vallen ....................................................................................................................................... 15 2.4 Gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen............................................................................. 15 2.5 Psychische gezondheid ........................................................................................................... 16 2.6 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................................. 17 Hoofdstuk 3: Gedrag en leefstijl......................................................................................................... 18 3.1 Voeding .................................................................................................................................... 18 3.2 Bewegen .................................................................................................................................. 19 3.3 Overgewicht ............................................................................................................................. 19 3.4 Roken ....................................................................................................................................... 20 3.5 Alcohol...................................................................................................................................... 20 3.6 Seksualiteit ............................................................................................................................... 21 3.7 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................................. 21 Hoofdstuk 4: Zelfredzaamheid en zorg.............................................................................................. 22 4.1 Lichamelijke beperkingen......................................................................................................... 22 4.2 Beperkingen in huishoudelijke activiteiten ............................................................................... 22 4.3 Beperkingen in vervoer ............................................................................................................ 23
20111220 rapportage 65+ monitor, Stafbureau VGZ
4.4 Mantelzorg................................................................................................................................ 23 4.5 Regie over eigen leven ............................................................................................................ 24 4.6 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................................. 25 Hoofdstuk 5: Welzijnsvoorzieningen.................................................................................................. 26 5.1 Gebruik en behoefte welzijnsvoorzieningen ............................................................................ 26 5.2 Kennis over waar voorzieningen kunnen worden aangevraagd .............................................. 26 Hoofdstuk 6: Sociale omgeving en vrije tijd ....................................................................................... 28 6.1 Tevredenheid contacten en sociale steun................................................................................ 28 6.2 Eenzaamheid ........................................................................................................................... 28 6.3 Tijdsbesteding .......................................................................................................................... 29 6.4 Negatieve ervaringen in huiselijke kring................................................................................... 30 6.5 Veiligheid.................................................................................................................................. 30 6.6 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................................. 31 Hoofdstuk 7: Fysieke omgeving......................................................................................................... 32 7.1 Woonsituatie............................................................................................................................. 32 7.2 Ventilatie................................................................................................................................... 32 7.3 Geluidshinder ........................................................................................................................... 33 7.4 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................................. 33 Hoofdstuk 8: Vergelijking 65+ monitor 2005 en 2010........................................................................ 34 Hoofdstuk 9: Overzichtstabel ............................................................................................................. 35 Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen .................................................................................................... 36
20111220 rapportage 65+ monitor, Stafbureau VGZ
Advies Aanleiding voor dit advies Op 8 december 2010 heeft de GGD van VGGM een advies aan de regiogemeenten uitgebracht in de vorm van de startnotitie "Preventief gezondheidsbeleid voor ouderen" waarin staat beschreven hoe gemeenten uitvoering kunnen geven aan hun wettelijke taak op het gebied van de preventieve ouderengezondheidszorg. Dit advies legde de nadruk op het zo lang mogelijk vitaal houden van de vitale 65-plusser en de samenwerking met de eerstelijnsgezondheidszorg hierin. Met de resultaten van de 65+ monitor wil de GGD concrete aandachtspunten voor de gemeenten benoemen.
Belangrijkste bevindingen
De resultaten in de gemeente Westervoort komen grotendeels overeen met de resultaten in Gelderland-Midden; Hoewel het over het geheel genomen goed gaat met de gezondheid van 65-plussers in Westervoort, zijn er verschillen binnen de doelgroep. Kenmerken als leeftijd, geslacht, etniciteit en sociaaleconomische status hebben een grote invloed op de mate waarin iemand gezond is, zich gezond voelt en zichzelf kan redden; Kenmerkend voor de gezondheid van de 65-plussers is dat chronische ziekten en valongelukken veel meer voorkomen dan bij andere leeftijdsgroepen.In Westervoort lijdt de doelgroep het vaakst aan hoge bloeddruk, gewrichtsslijtage en diabetes. Deze laatste ziekte komt bij bijna 1 op de vijf 65-plussers voor en dat lijkt hoger dan gemiddeld in Gelderland Midden; Er is één significant verschil gevonden ten opzichte van de regio; Westervoortse 65-plussers zijn vaker laagopgeleid dan gemiddeld in Gelderland-Midden; De ervaren gezondheid van de Westervoortse 65-plussers lijkt wat lager dan gemiddeld te liggen; het alcoholgebruik lijkt ook wat lager dan gemiddeld in de regio. Dit past bij het lager opleidingsniveau van de ouderen in Westervoort, lagerpgeleiden ervaren hun gezondheid lager en drinken minder alcohol dan hogeropgeleiden; In Westervoort wonen senioren vaker dan gemiddeld in een senioren- of bejaardenwoning; Het voorzieningengebruik van de Westervoortse 65-plusser wijkt niet af van hun leeftijdgenoten in Gelderland-Midden; De mate waarin Westervoortse ouderen bekend zijn met het aanvragen van voorzieningen ligt over de hele linie iets boven het gemiddelde; Bij de bereikbaarheid van (zorg)voorzieningen valt op dat één op de vier Westervoortse senioren de huisarts te ver weg vindt. Gemiddeld ligt dit pecentage rond één op de tien. Ook de apotheek, de polikliniek en het verzorgings- of verpleeghuis worden vaker als ver weg ervaren. Het gemeente- en Wmo-loket bevinden zich daarentegen vaker dan gemiddeld op goede afstand; De preventieve zorg voor deze leeftijdsgroep vindt op verschillende niveaus plaats, kijk voor een uitwerking hiervan naar de notulen van de expertmeeting 65+ van 22 september 2011; 65-plussers ontvangen de meeste mantelzorg maar vormen ook een substantieel deel ván de mantelzorgers; 65-plussers doen op veel manieren aan vrijetijdsbesteding en vormen daarmee een groot potentieel voor vrijwilligerswerk; De bekendheid van specifieke voorzieningen voor ouderen laat te wensen over, maar is wel verbeterd ten opzichte van 2005; Het overgrote deel van de 65-plussers wil zo lang mogelijk in de eigen woning blijven.
1
Advies aan gemeente Westervoort
Breng de doelgroep lokaal in kaart zodat gericht beleid kan worden gevoerd. Vrouwen, alleenstaanden, 75-plussers en laagopgeleiden zijn ongezonder dan de rest van de populatie. Benoem risicogroepen en speerpunten; Breng zo lokaal mogelijk in beeld welke voorzieningen en activiteiten er voor welke doelgroep beschikbaar zijn en ga met de aanbieders in gesprek. Gebruik hier bijvoorbeeld het eerstelijnsnetwerk voor dat op dit moment wordt vormgegeven. Komen de bereikte doelgroep en het effect van de interventies overeen met de doelstellingen van de gemeente? Worden bewezen effectieve interventies gebruikt? Is er samenhang tussen de beschikbare voorzieningen? Wat wordt gemist? Hoe kan de doelgroep worden gewezen op deze voorzieningen? Stuur binnen de gemeentelijke mogelijkheden op resultaat; De gemeente is geen uitvoerder in dit beleidsdomein. Maar er ligt wel een stevige uitdaging voor de gemeente als het gaat om het bevorderen van samenhang binnen de publieke gezondheidszorg en de afstemming met de curatieve zorg (Wpg, Art. 2, lid 1). Concreet gaat het in de preventieve ouderengezondheidszorg dan om de verbinding tussen eerstelijn, welzijnswerk en preventieve gezondheidszorg. Betrek vooral de huisartsen hierbij, als centrale actoren in dit domein, en zorg dat deze verbinding zichtbaar wordt. Begin hierin klein en neem concrete casuïstiek als uitgangspunt. In de gemeente Westervoort kun je bijvoorbeeld denken aan het uitvoeren van poliklinische handelingen in het gezondheidscentrum. In verschillende gemeenten wordt hier al mee gewerkt en de zorgverzekeraar kan hieraan ook een bijdrage leveren. Neem samenwerkingsdoelstellingen op in de gemeentelijk nota en verbind er resultaten aan; Kijk in dit verband ook eens naar het aanbod van sportverenigingen. De hedendaagse 65plussers voelen zich minder aangesproken door typische ouderensporten. Wellicht kunnen sportclubs hun reguliere aanbod geschikt maken voor de doelgroep. Een 65+ voetbal- of hockeycompetitie op een half veld bijvoorbeeld. Kijk ook naar samenwerkingspartners binnen eigen gemeentelijke organisatie, bijvoorbeeld naar beleidsdomeinen als Bouwen en Wonen, zij kunnen in een belangrijke rol spelen in het creëren van een gezonde leefomgeving; Betrek zoveel mogelijk de doelgroep zelf bij het hele proces.
2
Inleiding Waarom een 65+ gezondheidsmonitor? De Wet publieke gezondheid (Wpg) geeft aan welke taken gemeenten hebben op het terrein van de publieke gezondheid. Aan deze wet is een specifiek artikel over de preventieve gezondheidszorg voor ouderen toegevoegd (artikel 5a), dat per 1 juli 2010 in werking is getreden. Met dit artikel wordt de gemeente verplicht om te zorgen voor het monitoren, signaleren en voorkomen van gezondheidsproblemen bij ouderen boven de 65 jaar. In de startnotitie “Preventief gezondheidsbeleid voor ouderen” van december 2010, adviseert de GGD Gelderland-Midden de 16 gemeenten in de regio op welke manier ze deze wettelijke taak aan kunnen pakken. Deze aanpak staat op hoofdlijnen beschreven in deel 2 van deze rapportage en is leidraad voor de vertaling van de resultaten van de 65+ monitor in advies voor gemeentelijk beleid. Op grond van de Wpg moet de gemeenteraad elke vier jaar een nota gemeentelijk gezondheidsbeleid vaststellen. Deze dient gebaseerd te zijn op de gezondheidssituatie van de lokale bevolking. Dit inzicht is op gestandaardiseerde wijze en door epidemiologische analyses verkregen en wordt, volgens de Wpg, uitgevoerd door de GGD. Gemeenten kunnen zich in de (lokale) beleidskeuze voor de uitvoering van de preventieve ouderengezondheidszorg naast uitkomsten van de ouderenmonitor ook baseren op andere bronnen in de zorgketen zoals huisartsen, zorgverzekeraars e.a..
Monitorcyclus Oost-Nederland De GGD’en in Gelderland en Overijssel geven gezamenlijk vorm aan hun epidemiologische taak in de vorm van een monitorcyclus (tabel 1). Door deze samenwerking kan efficiënter gewerkt worden en zijn de uitkomsten onderling vergelijkbaar. Omdat de problematiek in de verschillende leeftijdsgroepen (kinderen, jeugd, volwassenen en ouderen) verschilt, worden er vier verschillende monitors gehouden. Door de monitors te herhalen kunnen veranderingen in de gezondheid van de bevolking worden gesignaleerd. Tabel 1: Monitorcyclus Jaar 2003 2005 2007 2008 2009 2010 2011
Monitor E-MOVO, jeugdmonitor 65+ monitor E-MOVO, jeugdmonitor Volwassenenmonitor Kindermonitor 65+ monitor E-MOVO, jeugdmonitor
Doelgroep 2de en 4de klassers van het VO zelfstandig wonende 65-plussers 2de en 4de klassers van het VO zelfstandig wonende 19 t/m 64 jarigen 0 t/m 11 jarigen zelfstandig wonende 65-plussers 2de en 4de klassers van het VO
In dit kader werd in het najaar van 2010 de monitor onder 65-plussers voor de tweede keer uitgevoerd. De eerste 65+ monitor vond plaats in 2005.
3
65+ monitor 2010 Doelstelling Het doel van het onderzoek is het bieden van inzicht in de lichamelijke, sociale en geestelijke gezondheid van zelfstandig wonende ouderen in de leeftijd van 65 jaar en ouder in de gemeenten van Gelderland-Midden. Hiermee levert GGD Gelderland-Midden een bijdrage aan de onderbouwing van het lokale én integrale gezondheidsbeleid. De term “gezond ouder worden” (‘healthy ageing’) staat centraal in de preventieve gezondheidszorg voor 65-plussers. “Gezond ouder worden” staat voor het proces waarin de kansen op lichamelijke, sociale en geestelijke gezondheid worden geoptimaliseerd zodat ouderen actief aan de samenleving kunnen deelnemen en een onafhankelijk leven kunnen leiden met een goede levenskwaliteit. Rapportage De resultaten worden op regionaal niveau en per gemeente gerapporteerd. Van de regiorapportage is een samenvatting gemaakt. In de gemeente rapportage maken we zoveel mogelijk onderscheid tussen verschillende groepen ouderen. Dé 65-plusser bestaat immers niet. We onderscheiden waar mogelijk op geslacht en leeftijdscategorieën (65-74, en 75+). Daarnaast worden, indien relevant, de cijfers vergeleken met de cijfers voor heel Gelderland Midden (16 gemeenten). Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Westervoort. Het tabellenboek is digitaal beschikbaar gesteld aan de betreffende gemeente.
4
Deel 1: Methode en respons Onderzoekspopulatie Iedere zelfstandig wonende 65-plusser in Gelderland-Midden kwam in aanmerking voor deelname aan het onderzoek. Mensen die wonen in o.a. een verpleeghuis/verpleeginrichting, verzorgingshuis, woonzorgcentrum, (psychiatrisch) ziekenhuis of een instelling voor gehandicapten vielen buiten het bereik van dit onderzoek, omdat de preventieve gezondheidszorg voor ouderen zoals beschreven in de Wpg zich in eerste instantie niet richt op deze groep. In Nederland woont ongeveer 95% van de 65plussers zelfstandig.
Steekproef De 65+ monitor is uitgevoerd in alle 16 gemeenten in de regio Gelderland-Midden. Voor de gemeente Arnhem is de steekproef opgehoogd voor de wijk Presikhaaf. Per gemeente/wijk werd met behulp van de gemeentelijke basisadministratie een a-selecte steekproef getrokken van 600 65-plussers. In de gemeente Rozendaal bestond de steekproef uit 386 65-plussers, omdat er niet meer 65-plussers in deze gemeente wonen. In totaal zijn in de regio Gelderland-Midden 9.986 vragenlijsten uitgezet.
Vragenlijst Onder de 65-plussers in de steekproef is een gezondheidsvragenlijst verspreid. De vragenlijst bestond uit een basis- en een keuzegedeelte. Het keuzegedeelte werd bepaald door de inbreng van de 81 gemeenten in Oost-Nederland. Er is zoveel mogelijk gebruikt gemaakt van standaardvraagstellingen uit de Lokale en Nationale Monitor (LNM).
Onderzoeksopzet De geselecteerde 65-plussers kregen op 29 september 2010, via een extern, gespecialiseerd bedrijf, een uitnodigingskaart met een inlogcode om via internet de vragenlijst in te vullen. Na het invullen van de digitale vragenlijst kregen de respondenten een persoonlijk leefstijladvies, gericht op gezond ouder worden en vitaal blijven. De inlogcodes waren persoonsgebonden om bij te kunnen houden welke personen hadden deelgenomen aan het onderzoek. NB: Er kon niet worden bekeken wat deze personen op de vragen van het onderzoek hadden geantwoord. Respondenten, verkeerd geadresseerden en personen die te kennen gaven niet te willen deelnemen aan het onderzoek werden verwijderd uit het aanschrijfbestand. De resterende aangeschreven 65-plussers kregen in oktober 2010 een herinneringsbrief met daarbij, naast de inlogcode, een schriftelijke vragenlijst. In november 2010 is een tweede en laatste herinnering verstuurd. De teruggestuurde fysieke vragenlijsten zijn door het externe bedrijf gedigitaliseerd. De GGD heeft alle ingevulde vragenlijsten vervolgens verwerkt tot een databestand, waarin alleen de antwoorden van de respondenten op de vragenlijsten zijn opgenomen, dus geen naam en adresgegevens, zodat de privacy van de deelnemers is gewaarborgd.
Respons Van de 9.986 verstuurde vragenlijsten in de regio Gelderland – Midden waren er 5.928 bruikbaar voor analyse. De totale respons komt daarmee op 59%. Van de respondenten heeft 28% de vragenlijst digitaal ingevuld en 72% schriftelijk.
5
Voor de afzonderlijke gemeenten varieert de respons van 54% tot 67%. In Westervoort bedroeg de respons 60%
Weging Om de uitkomsten van de respondenten representatief te maken voor de gehele onderzoekspopulatie worden de gegevens gecorrigeerd. De gegevens van de respondenten worden daarvoor gewogen naar de werkelijke geslachts- en leeftijdsverdeling van de bevolking van 65 jaar en ouder in de gemeente. De responspopulatie is zo in overeenstemming met de daadwerkelijke populatie in de gemeente. Daarnaast zijn, door de gekozen onderzoeksopzet (in alle gemeenten een even grote steekproef), sommige gemeenten oververtegenwoordigd in de steekproef. Om van de regio een representatief beeld te geven moesten de gegevens ook gecorrigeerd worden door weging. Alle analyses zijn dan ook uitgevoerd op een ‘gewogen’ bestand. In dit rapport en in het tabellenboek worden gewogen resultaten gepresenteerd.
Gegevensverwerking en analyse De resultaten in deze rapportage worden weergegeven in percentages. Het kan door afronding voorkomen dat de percentages in de figuren en tabellen niet precies optellen tot 100%. Voor enkele onderwerpen is onderzocht of er échte verschillen (statistisch significant, die dus niet op toeval berusten) bestaan tussen de gemeenten, regio Gelderland-Midden en regio Oost. Daarnaast zijn op regionaal niveau de verschillen tussen geslacht, leeftijdscategorieën en opleidingsniveaus (SES) getoetst. Er is een significantieniveau van 5% gehanteerd. Als een verschil statistisch significant is, betekent dit dat de kans dat het gevonden verschil toevallig is, 5% of minder is. Als een resultaat statistisch significant is, houdt dit niet direct in dat het verschil ook relevant voor beleid en praktijk is. Andersom is het zo dat een niet-significant resultaat wel degelijk een aanleiding voor nieuw beleid kan zijn. De analyses zijn gedaan met het statistische pakket SPSS voor Windows versie 17.0 .
6
Deel 2: Kaders voor beleid Visie op vergrijzing Is vergrijzing in onze samenleving een probleem of een zegen? Het antwoord daarop bepaalt hoe we naar senioren kijken. Natuurlijk gaat ouderdom met gebreken gepaard en dat kost de samenleving geld. Maar met de groei van het aantal 65-plussers is er in gemeenten ook een behoorlijk maatschappelijk potentieel aanwezig. Veel mensen die eenmaal 65 zijn kunnen nog vele jaren in gezondheid en zonder al te grote fysieke beperkingen doorleven. Mannen hebben na hun 65e gemiddeld nog 16,5 jaar te gaan en vrouwen zelfs nog 20 jaar. Gedurende een groot deel van die tijd kunnen de betrokkenen met een relatief goede gezondheid nog maatschappelijk actief zijn. De aankomende senioren hebben door inkomen en opleiding gemiddeld een betere maatschappelijke positie en een betere gezondheid dan de huidige senioren. Bovendien zijn ze als consument op meerdere markten een economische factor van belang. Kortom; ouderen zijn niet alleen maar onderwerp van zorg, veel meer nog zijn ze onmisbaar in maatschappelijke activiteiten. Bovendien dient zich een grote groep “jonge” ouderen met een sterke mate van autonomie aan die ook in gezondheid en welzijn heel goed hun eigen keuzen maken. De centrale gemeentelijke doelstelling uitgedrukt in de term “gezond ouder worden” sluit hierop aan.
Dé oudere bestaat niet Niettemin zullen zich bij ouderen in de loop der jaren grote veranderingen voordoen. Voorbeelden hiervan zijn functionele beperkingen, chronische aandoeningen, depressie, cognitieve achteruitgang en verlies van partner. De mate van vóórkomen verschilt per oudere en neemt toe met de leeftijd. “De oudere” bestaat dan ook niet. In uitersten varieert het beeld van de actieve welgestelde oudere tot de kwetsbare geriatrische patiënt. De doelgroep ' ouderen' wordt gedefinieerd als burgers die ouder zijn dan 65 jaar omdat de meeste mensen tot die tijd nog een baan hebben en deelnemen aan het maatschappelijk leven. Door de huidige maatschappelijke ontwikkelingen mag duidelijk zijn dat deze leeftijdsgrens niet 'hard' is. Veel 65-plussers werken nog en dit aantal zal toenemen. Boven de 65 wordt onderscheid gemaakt in twee, soms drie, leeftijdsgroepen. De grote groep van actieve, vitale en draagkrachtige ouderen concentreert zich in het algemeen in de leeftijdscategorie 65 tot 75 jaar. De groep daarboven van 75 jaar en ouder drukt in het algemeen zwaarder op zorg en ondersteuning. Dit neemt nog verder toe boven de 85 jaar. Ouderen die kwetsbaar zijn door een chronische ziekte, een ongezonde leefstijl, een lage sociaaleconomische status, psychosociale beperkingen, etnische afkomst of omdat ze mantelzorger zijn, komen gemeenten in alle leeftijdsgroepen tegen. De oudere mantelzorger speelt een cruciale rol in de ouderengezondheidszorg en deze rol zal in de toekomst alleen maar toenemen.
Curatie en preventie dichter bij elkaar Bij gezond ouder worden hebben gemeenten een taak in het uitstellen en voorkómen van ziekten en beperkingen bij ouderen die nog gezond zijn. Maar zij hebben ook een belangrijke rol in het ondersteunen van de zelfstandigheid bij ouderen die al ziek en/of beperkt zijn. Met het uitvoeren van deze taken geven gemeenten inhoud aan preventieve gezondheidszorg voor ouderen. De geïntegreerde eerstelijnsgezondheidszorg, organisaties met een preventieaanbod zoals de GGZ, verslavingszorg, thuiszorg e.a. en organisaties voor welzijn ouderen zijn daarin strategische partners. De samenwerking moet zich richten op de koppeling van preventie aan behandeling en begeleiding. De huisartsenpraktijk is met het nieuwe profiel van de praktijkondersteuner de “spin in het web” van de geïntegreerde eerstelijnszorg. De huisarts kent een lage drempel, is vaak de schakel in het zorgproces en de toegang voor curatieve zorg en niet zelden ook voor het Wmo-loket. Bij uitstek kan
7
de huisarts ouderen motiveren voor preventieve interventies en ondersteuning. Gemiddeld vier keer per jaar bezoekt een patiënt de huisartsenpraktijk met een nieuwe vraag over de gezondheid of voor controle van een bestaande chronische ziekte. De huisarts is dossierhouder van de patiënt. Het huisartsinformatiesysteem maakt het mogelijk op basis van leeftijd, aandoeningen of geneesmiddelengebruik patiëntencategorieën voor preventie te definiëren. De huisarts ziet de patiënt met enige regelmaat en onder verschillende omstandigheden. Door de continuïteit in de huisartsenzorg kan deze vaak goed een inschatting van de risicofactoren en bijbehorende leefstijladviezen maken die specifiek voor de patiënt de meeste winst oplevert. Ouderen met een verhoogd risico zijn daarmee bij de huisarts over het algemeen goed in beeld. Een geïntegreerde eerstelijnszorg als operationele setting voor preventieve zorg voor ouderen biedt nog steeds ruimte voor een meer specifieke aanpak naar bijzondere risicogroepen. De afstemming tussen curatie, preventie en ondersteuning is een gezamenlijke inspanning van publieke gezondheidszorg, eersteen tweedelijnszorg en zorgverzekeraars. Op hoofdlijnen laat bovenstaand advies voor de verschillende actoren de volgende accenten zien: Beleidsaccenten per rol, voor de beide leeftijdscategorieën: 65-75 jaar
75+
Geïntegreerde eerstelijnsgezondheidszorg
Gemeente
Organisaties voor preventie
signalering en opsporing van risico’s bij ouderen, het motiveren en toeleiden van ouderen naar preventieve interventies van anderen en de uitvoering van programma’s voor groepen ouderen met bepaalde risicokenmerken (programmatische preventie).
bevorderen van recreatie- en sportarrangementen voor ouderen, het aanboren van het ouderenpotentieel voor vrijwilligerswerk in maatschappelijke sectoren en de ondersteuning van mantelzorg.
Ontwikkeling, inzet en evaluatie van preventieve interventieprogramma’s voor ouderen.
de uitvoering van programma’s voor groepen ouderen met bepaalde risicokenmerken en de signalering van de noodzaak en organisatie van ondersteuning in complexe zorg voor ouderen.
bevorderen van recreatie- en sportarrangementen voor ouderen en de uitvoering van ondersteunende maatregelen en voorzieningen in de sfeer van wonen, zorg, welzijn, geldzaken, vervoer en informatie en advies voor ouderen.
Ontwikkeling, inzet en evaluatie van preventieve interventieprogramma’s voor ouderen.
8
Zorg in de buurt De huisartsenpraktijken zijn nu vooral bezig de zorg voor kwetsbare ouderen beter te organiseren; dat wil zeggen kwetsbare ouderen in hun patiëntenbestand opsporen en vervolgens begeleiden. Daarbij hoort binnen een geïntegreerde eerstelijnsgezondheidszorg een netwerk met andere zorgverleners en instanties op wijk- en gemeenteniveau. De eerste leeftijdsgroep 65 tot 75 jaar met een concentratie van actieve en vitale ouderen -zo lang mogelijk fit door preventie- is op dit moment nog geen doelgroep van de huisartsenpraktijken. Huisartsen worden alleen betaald voor consulten en huisbezoeken op grond van zorgvragen. Met uitsluiting van programmatische preventie waarvoor een aparte financiering geldt, is het systematisch benaderen van groepen voor preventieve doeleinden nog geen onderdeel van de huisartsenzorg. In de nota ‘Gezondheid dichtbij’ spreekt minister Schippers de ambitie uit om zorg in de buurt te brengen en niet de stelsels maar de mensen centraal te laten staan. Zij roept gemeenten op om een betere fysieke, organisatorische en inhoudelijke verbinding te organiseren tussen publieke gezondheidszorg en de basiszorg vanuit Zvw, AWBZ en Wmo. Ze gaat hier in de loop van 2011 nader op in.
Conclusie en aanbeveling Samenwerking tussen gemeenten en eerstelijnsgezondheidszorg biedt kansen voor de uitvoering van de preventieve ouderengezondheidszorg. Hierbij moet in acht worden genomen dat dé 65-plusser niet bestaat en dat er in de verschillende categorieën dus verschillende beleidsaccenten zijn. De 65+ monitor maakt de verschuivingen die zich in de loop der jaren in de behoeften van en het beeld van 65 plussers voordoen zichtbaar. Dat geeft gemeenten, én instellingen die zich bezighouden met zorg voor en welzijn van ouderen aanknopingspunten voor aanpassingen in beleid. De GGD adviseert de gemeenten dan ook om de bevindingen van de ouderenmonitor te toetsen aan haar strategische partners in de eerstelijnsgezondheidszorg, de preventie en in de sector welzijn ouderen.
9
Deel 3: Resultaten Westervoort Hoofdstuk 1: Algemene kenmerken Persoonskenmerken als leeftijd, geslacht, burgerlijke staat, etniciteit en sociaaleconomische status hebben invloed op de gezondheidstoestand van het individu. Deze relatie wordt in dit hoofdstuk toegelicht. 1.1 Leeftijd en gezondheid Volgens de bevolkingsprognose van het CBS zullen er in 2020 3,4 miljoen 65-plussers zijn. De vergrijzingpiek is te verwachten rond 2050. Ruim vierenhalf miljoen Nederlanders, een kwart van de bevolking, zijn dan 65 jaar of ouder. Het aandeel 80-plussers binnen de groep ouderen zal stijgen van 26% in 2009 tot 40% in 2050. Door de veranderingen in de leeftijdsopbouw zullen meer mensen te maken krijgen met chronische ziekten en beperkingen. Met het stijgen van de leeftijd wordt een groter beroep gedaan op zorg- en welzijnvoorzieningen. Naarmate de leeftijd stijgt nemen daardoor de zorgkosten toe. Gemiddeld wordt € 4.200,- per jaar per inwoner uitgegeven aan zorg. Voor een 65-74 jarige zijn de zorgkosten € 6.496,- en voor een 85plusser lopen de jaarlijkse kosten op naar € 29.172,- Van de totale gezondheidszorgkosten bestaat 18,5% uit kosten voor de ouderenzorg. Ter vergelijking: de kosten voor de openbare gezondheidszorg beslaan 1,8% van de totale kosten. In Westervoort is 12% van de bevolking 65 jaar of ouder. Westervoort is hiermee de minst vergrijsde gemeente van de regio (gemiddeld in de regio 15%). De groep 65-plussers bestaat voor 58% uit 6575 jarigen en voor 42% uit 75-plussers. 1.2 Geslacht Vrouwen doen een groter beroep op de gezondheidszorg dan mannen. De belangrijkste verklaring hiervoor is te vinden in de hogere levensverwachting van vrouwen. Bijkomend aspect van die hoge levensverwachting is dat vrouwen vaker alleenstaand zijn en eerder een beroep moeten doen op formele zorg omdat er geen mantelzorgende partner is. Het aandeel vrouwen neemt toe met de leeftijd, zie tabel 1.1. Tabel 1.1 Verdeling naar geslacht per leeftijdsgroep in Westervoort
mannen vrouwen
65-74 jaar 50% 50%
75+ 39% 61%
totaal 46% 54%
Deze percentages wijken niet af van het gemiddelde in de regio Gelderland-Midden. 1.3 Burgerlijke staat en samenstelling huishouden Om een beeld te krijgen van de leefsituatie van ouderen is gekeken naar de burgerlijke staat en het aantal personen waaruit een huishouden bestaat. Over het algemeen hebben gehuwden minder gezondheidsproblemen dan nooit-gehuwden of verweduwden. Mensen die gescheiden zijn hebben de meeste gezondheidsproblemen. In Westervoort is 68% van de 65-plussers gehuwd of samenwonend, 2% is nooit gehuwd geweest, 5% gescheiden en 25% is verweduwd.
10
Het aandeel alleenstaande vrouwen neemt vanaf 65 jaar sterk toe. Bij mannen is dat vanaf 75 jaar, maar in mindere mate. Bijna de helft van de 80-85-jarigen is alleenstaand. Bij 65-plussers is de sterfte van de partner de belangrijkste oorzaak van het alleen staan. Er zijn bijna 3 keer zoveel alleenstaande vrouwen dan mannen van 65 jaar en ouder Een partner is vaak een belangrijke bron van steun bij (gezondheids)problemen. Dit is één van de verklaringen voor de bevinding dat ouderen (50-79-jarigen) die gescheiden, verweduwd of nooit gehuwd zijn, een slechtere lichamelijke en psychische gezondheid hebben dan gehuwde ouderen. Ouderen die recent hun partner hebben verloren (minder dan 3 jaar weduwe of weduwnaar) hebben bijna drie keer zo vaak een slechte psychische gezondheid dan ouderen met een partner, waarschijnlijk door de stress die ontstaat na het verlies van de partner. Naarmate het overlijden van de partner langer geleden is, neemt de kans op gezondheidsproblemen weer af. In Westervoort woont 30% van de 65-plussers alleen en 68% met partner. 1.4 Etniciteit De gezondheidstoestand van met name niet-westerse allochtonen is over het algemeen minder goed dan die van autochtone Nederlanders en westerse allochtonen. Volgens de definitie van het CBS wordt iemand tot de niet-westerse allochtone bevolkingsgroep gerekend als vader en/of moeder geboren is in Afrika, Latijns-Amerika, Azië (exclusief Indonesië en Japan) of Turkije. De vier grootste groepen niet-westerse allochtonen in Nederland zijn Turken, Surinamers, Marokkanen en Antillianen. Deze groepen rapporteren vaker een slecht ervaren gezondheid dan andere groepen mensen. Tussen 2010 en 2050 stijgt het percentage niet-westerse allochtone 65-plussers van 4% (1 op de 26) naar 18% (1 op de 6). 7% van de deelnemers in Westervoort aan dit onderzoek is van allochtone afkomst, waarvan 2% van Nederlands Indische afkomst is en 5% niet nader wordt gedefinieerd. De groep niet-westerse allochtonen is met minder dan 1% ondervertegenwoordigd in dit onderzoek. De ervaring leert dat de respons van niet-westerse allochtonen in gezondheidsonderzoeken over het algemeen laag is, dat lijkt ook nu het geval. 1.5 Opleiding en inkomen Voor een gemeente is het van belang om opleiding en inkomen in kaart te hebben. Opleiding en inkomen geven tezamen een indicatie voor de sociaaleconomische status (SES) van de respondenten. Inkomen zou bij ouderen een betere afspiegeling zijn van de sociaaleconomische status dan het opleidingsniveau. Omdat de opleidingskansen door de jaren heen zijn toegenomen, zijn de huidige 65-plussers gemiddeld lager opgeleid dan jongeren. Verschillen in opleidingsniveau hangen samen met verschillen in gezondheid, zowel wat betreft levensverwachting als gezonde levensjaren. Mannen met een hbo- of wetenschappelijke opleiding leven 7,3 jaar langer dan laagopgeleide mannen. Voor vrouwen is dit verschil 6,4 jaar. Maar er zijn meer verschillen: lager opgeleide mannen en vrouwen leven respectievelijk 19,2 en 20,6 jaar minder in als goed ervaren gezondheid dan hoger opgeleiden. Bovendien leven hoog opgeleide mannen en vrouwen respectievelijk 14,3 en 15,3 jaar langer zonder beperkingen. Risicofactoren als een ongezonde leefstijl komen vaker voor onder laagopgeleiden dan onder hoogopgeleiden. Het zorggebruik van laagopgeleiden is, in overeenstemming met hun gezondheidstoestand, hoger dan dat van hoogopgeleiden. Maar na correctie voor gezondheid zijn de verschillen gering. Mensen met een lage SES gaan iets vaker naar de huisarts en bezoeken iets minder vaak een specialist. Anders ligt dit voor het gebruik van preventieve voorzieningen. Mensen
11
met een lage SES maken minder gebruik van preventieve tandzorg, bevolkingsonderzoeken en leefstijlinterventies.
1.5.1 Opleiding Aan de respondenten is gevraagd wat hun hoogst voltooide opleiding is. In Westervoort is 73% laag opgeleid (geen opleiding, LO, LBO, MAVO), 16% middelbaar opgeleid (MBO, HAVO en VWO) en 11% hoog opgeleid (HBO, WO). In Westervoort is het opleidingsniveau lager dan gemiddeld in regio Gelderland-Midden. Mannen hebben een hoger opleidingsniveau dan vrouwen. Het opleidingsniveau neemt af met het stijgen van de leeftijd: 75-plussers hebben een lager opleidingsniveau dan 65-74 jarigen (figuur 1.5).
Figuur 1.5: Opleidingsniveau, uitgesplitst naar leeftijd en geslacht (%) 1.5.2 Inkomen Iedereen in Nederland krijgt AOW als hij 65 jaar of ouder is. De AOW wordt uitgekeerd door de Sociale Verzekeringsbank (SVB). Daarnaast bestaan er voor 65-plussers allerlei inkomensverruimende maatregelen, waar ouderen recht op hebben, afhankelijk van hun inkomenssituatie. Inkomensverruimende maatregelen zijn: huurtoeslag, zorgtoeslag, belastingaftrek, kwijtschelding gemeentelijke heffingen, aftrek specifieke zorgkosten, bijzondere bijstand, tegemoetkoming bij ziekte of handicap en vervoersvoorziening. 65-plussers met een laag inkomen hebben vaker een minder goede gezondheid dan 65-plussers met een hoog inkomen. Een laag inkomen kan daarentegen ook het effect zijn van een slechtere gezondheid. In Westervoort bestaat het inkomen bij 18% van de 65-plussers alleen uit AOW. 12% van de respondenten heeft moeite met rondkomen.
12
1.6 Conclusie en aanbeveling Leeftijd, geslacht, etniciteit en sociaaleconomische status hebben een duidelijke invloed op gezondheid. Gemeenten hebben een goed beeld van hun bevolkingssamenstelling en –opbouw. Deze demografische gegevens moeten veel meer worden gekoppeld aan informatie uit andere beschikbare bronnen, waaronder dit onderzoek. Met een dergelijk overzicht moeten gemeenten vervolgens doelgroepen definiëren en concrete beleidsvoornemens uitwerken.
13
Hoofdstuk 2: Gezondheid Om inzicht te verschaffen in de gezondheidstoestand van 65-plussers is in dit onderzoek gevraagd naar ervaren gezondheid, lichamelijke beperkingen, chronische ziekten en geestelijke gezondheid. Deze factoren geven samen een indicatie van de gezondheidstoestand van 65-plussers in Westervoort. Met het toenemen van de leeftijd neemt de kans op het krijgen van ziekten en beperkingen toe. Vaak hangt het optreden van een ziekte samen met één of meer beperkingen. 2.1 Ervaren gezondheid Ervaren gezondheid, ook wel subjectieve gezondheid of gezondheidsbeleving genoemd, weerspiegelt het oordeel over de eigen gezondheid van de 65-plusser. Hoe slechter iemand zijn of haar eigen gezondheid ervaart, hoe hoger de kans op overlijden.
Figuur 2.1: Goed tot uitstekende ervaren gezondheid, naar geslacht en leeftijd (%) Uit voorgaand figuur blijkt dat 69% van de 65-plussers in Westervoort hun gezondheid als goed tot uitstekend beoordeelt. Naarmate de leeftijd vordert neemt de ervaren gezondheid af. 79% van de 6575 jarigen ervaart zijn/haar gezondheid als goed tot uitstekend, dit percentage daalt bij 75-plussers naar 56%. Vrouwen ervaren hun gezondheid slechter dan mannen (resp. 66% en 73%). 2.2 Chronische ziekten en aandoeningen Hoe gezond iemand zich voelt hangt deels af van het wel of niet hebben van een (chronische) ziekte. Onder chronische ziekte wordt verstaan: een onomkeerbare aandoening, zonder uitzicht op volledig herstel en met een gemiddeld lange ziekteduur. Naarmate de leeftijd stijgt komen chronische ziekten meer voor. Het is voor een gemeente zowel in het kader van de Wmo als de Wpg van belang om te weten hoe het gesteld is met de chronische ziekten. Zo ondervinden mensen met een chronische ziekte vaak beperkingen in hun zelfredzaamheid waardoor ze beroep moeten doen op (in)formele zorg. Het krijgen van een chronische ziekte hangt in veel gevallen samen met leefstijl; preventie kan het aantal chronische ziekten terugdringen. Chronische ziekten en aandoeningen komen op alle leeftijden voor, maar vooral onder ouderen zijn relatief veel chronisch zieken. Vrouwen hebben vaker een chronische aandoening dan mannen.
14
De top 3 van chronische ziekten onder 65-plussers in Westervoort ziet er als volgt uit: Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage van heupen of knieën Diabetes
35% 31% 19%
Ruim de helft van de respondenten voelt zich door een chronische aandoeningen in meer of mindere mate belemmerd; vrouwen en oudere ouderen vaker dan mannen en jongere ouderen. 2.3 Vallen In Nederland wordt iedere 5 minuten een 65-plusser behandeld op de spoedeisende hulp na een valongeluk. In meer dan de helft van de gevallen gaat het om botbreuken aan pols, heup of bekken. Valongelukken zijn pijnlijk, leiden vaak tot functionele beperkingen en verminderde kwaliteit van leven. Bij ouderen verloopt het genezingsproces langzamer en ontstaan vaak klachten van blijvende aard. Senioren worden als gevolg van een val vaak onzekerder en angstiger, hetgeen de kans op een volgende val vergroot. Ook blijkt dat ouderen nog lange tijd na een valongeval beduidend minder actief zijn dan daarvoor. Dit betekent een directe bedreiging voor het behoud van mobiliteit, het sociale netwerk en uiteindelijk de zelfstandigheid. Vaak zal na een ernstig valongeluk voor langere tijd een beroep op mantelzorg of formele zorg worden gedaan. Er zijn interventies waarvan bewezen is dat ze de kans op valincidenten reduceren. Het gaat dan niet alleen om aanpassingen in de fysieke omgeving, maar ook in gedrag, vaardigheden en medicatie. Met name oefenprogramma’s met een matig intensieve lichamelijke activiteit blijken bij ouderen het meest effectief. Valpreventie interventies zijn ook kosteneffectief. Ze kunnen relatief gemakkelijk worden opgezet en hebben aantoonbaar effect. Voorbeelden van effectieve programma’s zijn: Zicht op evenwicht, Halt! U valt!, In Balans, Bewegen valt goed, Vallen verleden tijd en Gezond en Vitaal. Uit dit onderzoek blijkt dat 16% van de respondenten de afgelopen 3 maanden is gevallen; in zo’n 60% van de gevallen was dit in of om huis. Ruim één op de drie vallers rapporteert lichamelijk letsel. Naar de aard van de verwondingen is niet gevraagd. Vrouwen zijn vaker gevallen dan mannen (resp. 21% en 10%). Verder blijkt dat 10% van de 65-plussers belangstelling heeft voor een cursus valpreventie. Dit biedt aanknopingspunten voor de gemeente. 2.4 Gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen Benzodiazepines zijn geneesmiddelen die hoofdzakelijk worden voorgeschreven als slaap- en kalmeringsmiddel. Ze worden veel gebruikt door ouderen. Angst, depressieve gevoelens en slapeloosheid zijn de meest voorkomende indicaties om slaap- en kalmeringsmiddelen voor te schrijven. De bijwerkingen (sufheid, slappe spieren, verminderde concentratie en reactievermogen) beïnvloeden echter het lichamelijk en geestelijk welbevinden en kunnen de kans op een verkeers- of valongeval vergroten. Bovendien zijn slaap- en kalmeringsmiddelen verslavend. 27% van de respondenten gebruikt weleens een slaap- of kalmeringsmiddel, 19% van de respondenten gebruikte dit in de afgelopen twee weken. Het gebruik neemt toe met de leeftijd (de vergelijking met de monitor Volwassenen laat zien dat één op de tien volwassenen in de voorgaande twee weken een slaap- of kalmeringsmiddel gebruikte). Van de 75-plussers gebruikt 29% de middelen weleens. Onder vrouwen is het gebruik hoger dan onder mannen, resp. 29% en 23%. Deze percentages zijn vrijwel gelijk aan de percentages in Gelderland-Midden.
15
2.5 Psychische gezondheid Bij een optimale psychische gezondheid is er sprake van succesvol functioneren wat resulteert in productieve activiteiten, bevredigende relaties met anderen en de mogelijkheid tot aanpassen en omgaan met tegenslagen. Mensen met een slechte psychische gezondheid hebben daarentegen last van psychische klachten of zelfs van psychische stoornissen. Psychische klachten omvatten gevoelens van psychische verstoring, zoals gevoelens van angst, depressie, slaapverstoring en stress. Dit kan leiden tot zichtbaar leed, een (gedeeltelijk) onvermogen tot functioneren en een verhoogd risico op sterfte, pijn en beperkingen. Psychische stoornissen zijn onder andere dementie, schizofrenie, depressie, angststoornissen, stoornissen in het middelengebruik en verstandelijke handicap. In Nederland heeft 9,6% van de mensen boven de 12 jaar psychische klachten, worden 740.000 mensen per jaar depressief en sterven jaarlijks gemiddeld 6.760 mensen aan psychische stoornissen . In de praktijk wordt psychische gezondheid vaak gezien als de mate waarin psychische klachten afwezig zijn. Er zijn verschillende vragenlijsten voor het meten van psychische gezondheid. Schattingen van de omvang van psychische ongezondheid in de bevolking verschillen sterk per gebruikte vragenlijst. In de 65+ monitor is gebruik gemaakt van de internationale standaard, de Mental Health Inventory (MHI-5). De lijst bestaat uit vijf vragen naar gevoelens in de afgelopen vier weken. Items die aan bod komen zijn zenuwachtigheid, somberheid, gelukkig zijn, in de put zitten en zich rustig voelen. Deze inventarisatie wijst uit dat 85% van de mensen in Westervoort psychisch gezond is; 11% van de respondenten is psychisch licht ongezond, 3% matig en 2% ernstig. De cijfers wijken niet af van het beeld in Gelderland-Midden. In onderstaande grafiek staat de psychische gezondheid uitgesplitst naar geslacht en leeftijd.
Figuur 2.5: Psychische gezondheid, uitgesplitst naar leeftijd en geslacht (%) Vrouwen blijken vaker psychisch ongezond te zijn dan mannen. Ook is gevraagd naar ervaren problemen. Opvallend is dat ruim één op de vijf 65-plussers in Westervoort aangeeft een probleem te hebben dat hen dag en nacht bezighoudt. Dit probleem heeft het vaakst te maken met de eigen gezondheid en met zorgen om partner of (klein)kinderen. Tot slot is het risico op een angststoornis of depressie onderzocht. Bij 37% van de respondenten is er een risico aanwezig, bij 4% is dit risico hoog.
16
Het GGZ-gebruik onder 65-plussers is laag in vergelijking met het vóórkomen van psychische problemen Weinig senioren vinden de weg naar de GGZ. Ouderen met psychische problemen maken veelvuldig gebruik van huisartsenzorg. De aanleiding van hun bezoek aan de huisarts is echter meestal niet de psychische problematiek, maar bestaande lichamelijke problemen. Hoewel de huisarts in principe de psychische of psychosociale problemen bij hun oudere patiënten vroegtijdig zou kunnen opsporen, en hen zonodig kan doorverwijzen naar de gespecialiseerde GGZ, gebeurt dat niet altijd. Er is sprake van onderdiagnostiek en -behandeling voor depressie en psychische stoornissen. Dit komt onder andere doordat deze aandoeningen bij 65-plussers niet voldoende herkend worden, zowel door de hulpverlener als door de 65-plusser zelf. Zo voldoen de klachten vaak niet aan de bestaande criteria voor het stellen van een diagnose en staan vaker de lichamelijke klachten centraal. 2.6 Conclusies en aanbevelingen Bijna driekwart van de 65-plussers ervaart de eigen gezondheid als goed tot uitstekend. Dit percentage neemt af naarmate de leeftijd stijgt. Dit komt onder meer doordat met het stijgen van de leeftijd het aantal mensen met één of meer chronische ziekten toeneemt. Deze toename wordt enerzijds veroorzaakt door leefstijl in het verleden maar ook simpelweg doordat mensen steeds ouder worden. Dit betekent dat chronische ziekten nooit volledig uitgebannen kunnen worden door leefstijlinterventies en dat het preventieve beleid zich ook moet richten op het voorkomen van belemmeringen als gevolg van een chronische ziekten. Een tweede bedreiging voor de gezondheid van de 65-plusser is vallen. Gemeenten kunnen op een aantal manieren bijdragen aan het creëren van gezondheidswinst op dit terrein. Zo kunnen afspraken worden gemaakt met welzijnsinstellingen die valpreventie activiteiten organiseren. Ook het repareren van losse stoeptegels in wijken en buurten waar veel ouderen wonen draagt hieraan bij. Deze gezondheidswinst levert direct winst voor gemeenten op. Als minder mensen letsel oplopen wordt minder vaak een beroep gedaan op Wmo voorzieningen. Tot slot is 16% van de 65-plussers psychisch (licht) ongezond. Toeleiding naar de GGZ, door bijvoorbeeld welzijnsinstellingen en huisartsen kan helpen in de aanpak van dit probleem.
17
Hoofdstuk 3: Gedrag en leefstijl Veel mensen houden er een leefstijl op na die negatieve gevolgen heeft voor de eigen gezondheid. Nederlanders zijn te zwaar, eten ongezond, bewegen te weinig, roken en drinken teveel. Veel gezondheidsproblemen lijken bovendien te clusteren binnen de groep laag opgeleiden. Met preventie gericht op gedragsverandering en het bevorderen van een gezonde leefstijl, het makkelijk maken van de gezonde keuze, kan veel gezondheidswinst worden behaald. Ook op oudere leeftijd heeft gedragsverandering zin. Bekend is dat aanpassingen in beweging, voeding, alcoholgebruik en roken de kans op sterfte aan verschillende aandoeningen verkleinen. De uitdaging voor de gemeente is om de juiste interventies voor de juiste doelgroep in te zetten en om ook andere beleidsterreinen te betrekken bij het creëren van een gezonde omgeving. 3.1 Voeding Gezond eten bevordert de algehele fitheid, vergroot de weerstand en verkleint het risico op chronische ziekten, zoals obesitas (ernstig overgewicht), hart- en vaatziekten, diabetes, osteoporose en een aantal vormen van kanker. Een gezonde voeding kan positief bijdragen aan het genezingsproces als iemand ziek is. 65-plussers hebben relatief vaak ziekten of aandoeningen, bovendien zijn zij vatbaarder voor tekorten aan voedingsstoffen en voedselinfecties. Een juiste en evenwichtige voeding is voor 65-plussers dan ook van groot belang. De energiebalans verandert bij het ouder worden, evenals de lichaamssamenstelling. Door een teruggang in lichamelijke activiteit zal men over het algemeen met minder voeding toe kunnen, de voeding die wel wordt geconsumeerd moet dus verhoudingsgewijs meer gezonde voedingsstoffen bevatten. Een gezonde voeding betekent gevarieerd en regelmatig eten (inclusief ontbijt en warme maaltijd) en voldoende groente en fruit. Minimaal 2 stuks fruit of vruchtensap en 200 gram groenten of rauwkost per dag en minstens tweemaal per week vis. Daarnaast wordt aan ouderen een extra inname van vitamine D aanbevolen. 94% van de ouderen ontbijt elke dag. Er is nauwelijks verschil tussen mannen en vrouwen en tussen leeftijdscategorieën. De warme maaltijd wordt niet dagelijks door alle ouderen gebruikt. 22% van de 65-plussers slaat deze weleens over. Fruit wordt dagelijks door 73% gegeten, groente door 67%. 44% van de respondenten eet twee keer per week vis. Van de 65-plussers in Westervoort voldoet 71% niet aan de vochtnorm van 1,7 liter per dag. Deze percentages (zie figuur 3.1) wijken niet significant af van de percentages in Gelderland-Midden.
18
Figuur 3.1: Voedingspatroon in Westervoort (%) 3.2 Bewegen Lichamelijk actieve mensen hebben een betere levensverwachting en een hogere kwaliteit van leven dan inactieve mensen. Regelmatig bewegen beschermt tegen veel ziekten en bevordert de gezondheid. Inactiviteit verhoogt het risico op coronaire hartziekten en diabetes mellitus en mogelijk ook de kans op astma, COPD (chronische longziekten), osteoporose, beroerte, depressie en chronische gewrichtsreuma. Voldoende lichamelijke beweging zorgt behalve voor behoud van gezondheid ook voor een gunstiger verloop van ziekten en een spoediger herstel. Lichamelijke fitheid heeft een positieve invloed op de zelfredzaamheid van 65-plussers en vermindert de kans op valongelukken. Deelname aan sport- en bewegingsactiviteiten buitenshuis vergroot bovendien de maatschappelijke participatie en kan gevoelens van eenzaamheid verminderen. Het is om bovenstaande samenhang dat de Minister van VWS in haar nota Gezondheidsbeleid voor alle speerpunten de nadruk legt op bewegen. Inactiviteit neemt sterk toe met de leeftijd en hangt vaak samen met andere risicofactoren voor harten vaatziekten, zoals roken, cholesterol, bloeddruk en overgewicht. Voor mensen van 55 jaar en ouder is de Nederlandse Norm Gezond Bewegen vastgesteld op minimaal een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op tenminste 5 dagen per week. Matig intensieve lichamelijke activiteiten voor ouderen zijn bijvoorbeeld wandelen, fietsen en tuinieren. In Westervoort voldoet 58% van de 65-plussers aan de beweegnorm, dit is vergelijkbaar met het percentage van Gelderland-Midden. 69% van de respondenten geeft echter op de vraag naar redenen om niet méér te bewegen aan dat ze al genoeg bewegen. Daarnaast is voor bijna één op de vier 65plussers een lichamelijke beperking de belangrijkste reden om niet méér te bewegen. 3.3 Overgewicht Overgewicht is vaak de resultante van een ongezonde leefstijl en wordt daarom in dit hoofdstuk besproken. In de Nederlandse bevolking is overgewicht een groeiend probleem, zowel bij kinderen, als bij volwassenen en ouderen. Het voorkomen van overgewicht neemt toe met de leeftijd en neemt pas op hogere leeftijd af. Volgens het CBS heeft 57% van de Nederlandse 65-plussers licht tot matig overgewicht; 15% heeft ernstig overgewicht.
19
Figuur 3.3: Ernstig overgewicht onder 65-plussers in Westervoort (%) In figuur 3.3 is te zien dat bij 18% van de 65-plussers sprake is van ernstig overgewicht. Uit het onderzoek blijkt verder dat 42% van de 65-plussers overgewicht heeft (licht tot matig overgewicht) en 3% van de respondenten rapporteert ondergewicht. Van de respondenten heeft 37% een gezond gewicht. 3.4 Roken Lange tijd was er in Nederland sprake van een dalende trend in het aantal volwassen rokers. In 1958 rookte 60% van de volwassenen; in 2008 is dit percentage gedaald naar 27%, dit percentage lijkt zich te stabiliseren. Roken is ongezond, niet alleen voor de roker zelf, maar ook voor degenen die meeroken. Dit komt doordat er in tabaksrook een aantal schadelijke stoffen zitten, waarvan een deel kankerverwekkend is. Rokers hebben een verhoogde kans op allerlei ziektes en aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten, longkanker, oog- en mondziekten en astma of COPD. Roken gaat gepaard met een lagere levenskwaliteit en levert, vergeleken met andere risicofactoren, een hoge bijdrage aan de ziektelast. De sterftekans van rokers is aanzienlijk hoger dan van niet-rokers. Stoppen met roken is van groot belang voor een gezonde leefstijl. Het heeft een direct effect op de hartslag en bloeddruk. De kans op een hartinfarct neemt op termijn aanzienlijk af. Het percentage rokers onder ouderen is lager dan onder andere volwassen leeftijdsgroepen. Ook binnen de groep ouderen is het percentage rokers bij de oudste ouderen lager, dan bij de jongste ouderen. Een verklaring hiervoor is dat weinig ouderen nog beginnen met roken, maar ook vroegtijdige sterfte onder rokers speelt een rol. Van de respondenten rookt 13%, nog eens 51% heeft vroeger gerookt maar is gestopt. 3.5 Alcohol Alcohol schaadt de gezondheid niet, wanneer het met mate wordt gedronken. Maar overmatig alcoholgebruik is van invloed op het krijgen en het verloop van tal van chronische aandoeningen en ziektes. Voor ouderen zijn er geen aparte richtlijnen, al is bekend dat ouderen alcohol slechter verdragen dan jongere leeftijdsgroepen. Dit komt door veranderingen in het lichaam als gevolg van het ouder worden, zoals een verminderde werking van lever en nieren en een vermindering van het lichaamsvocht,
20
waardoor de alcoholconcentratie in het bloed eerder toeneemt. Over het algemeen is een combinatie van alcohol en medicijnen risicovol. 75% van de 65-plussers in Westervoort heeft het afgelopen jaar alcohol gedronken. 86% van de mannen drinkt alcohol, tegenover 66% van de vrouwen. Van de senioren heeft 14% nooit alcohol gedronken. Van overmatig alcoholgebruik (NEMESIS) spreekt men bij 21 glazen of meer per week bij mannen en 14 glazen of meer per week bij vrouwen. 7% van de respondenten wordt gekenmerkt als een overmatige drinker. Binnen de leeftijdscategorie 65-74 jaar vinden we drie keer zoveel overmatige drinkers (10%) dan bij de 75-plussers (3%). 3.6 Seksualiteit Seksualiteit is niet alleen voorbehouden aan jonge mensen. Ruim de helft van de Nederanders tussen 65 en 80 jaar vindt seks belangrijk. De meeste 65-plussers hebben een min of meer actief seksueel leven waarbij het accent ligt op intimiteit en contact, en zijn tevreden over hun seksuele relatie. Zoals in alle leeftijdgroepen geldt ook voor 65-plussers dat intimiteit een positieve invloed heeft op de algemene gezondheidstoestand. Met het ouder worden komen seksuele klachten wel vaker voor. Deze hebben te maken met lichamelijke veranderingen en beperkingen, maar ook met veranderingen in de mentale gesteldheid. Seksuele problemen kunnen vaak goed worden aangepakt door het vinden van betrouwbare informatie en door erover te praten. En zo nodig door hulp te zoeken bij huisarts, psycholoog of seksuoloog. Uit het onderzoek blijkt dat 16% van de Westervoortse respondenten vindt dat er meer aandacht moet komen voor seksualiteit bij ouderen. Meer mannen (24%) dan vrouwen (9%) zijn deze mening toegedaan. Slechts een klein percentage ouderen (4%) zegt vragen te hebben over seksualiteit. Er is niet gevraagd welke vragen men heeft. 3.7 Conclusies en aanbevelingen In alle leeftijdsgroepen zien we dat leefstijl van invloed is op de gezondheid van mensen. Niet alle factoren zijn gemakkelijk te beïnvloeden door gemeenten. Bewegen heeft echter een positieve invloed op de leefstijl en gezondheid in algemene zin. En hier ligt een grote kans voor gemeenten. Zij kunnen bewegen stimuleren door een beweegvriendelijke omgeving te creëren en door het stimuleren van bewegingsactiviteiten voor senioren. Hierbij hoeft niet alleen te worden gedacht aan traditionele activiteiten als koersbal. Denk bijvoorbeeld ook aan het maken van afspraken met voetbalverenigingen over een 65+ competitie op een half voetbalveld. Tot slot is bewegen veel meer dan sporten alleen. Denk dus ook aan activiteiten die in het welzijnswerk of op particulier initiatief worden uitgevoerd zoals volksdans-, jazzdance of country line dance groepen.
21
Hoofdstuk 4: Zelfredzaamheid en zorg De zorg in Nederland staat onder druk. De zorgvraag zal de komende jaren sterker stijgen dan de handen die de zorg moeten verlenen en de portemonnees die de zorg moeten betalen. Daarom kondigt het huidige kabinet maatregelen aan om de collectieve middelen voor de zorg aan te wenden en alleen in te zetten voor de mensen die het echt nodig hebben. Die grens schuift op en daarmee gaat er een stevig appél worden gedaan op de eigen verantwoordelijkheid en de eigen daadkracht van mensen en instellingen. De maatregelen hangen nauw samen met de andere doelen van dit kabinet, zoals het scheiden van wonen en zorg, de overheveling van extramurale begeleiding naar de Wmo en de uitvoering AWBZ door zorgverzekeraars. Deze zullen later in deze regeerperiode nader worden uitgewerkt. Mensen worden, samen met hun omgeving, geacht om hun eigen situatie te organiseren en te zorgen dat ze zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen. Van gemeenten wordt verwacht dat zij, met de instrumenten begeleiding en dagopvang, samen met deze mensen en hun netwerk een oplossing kunnen vinden als de eigen kracht niet voldoet. De cijfers uit dit hoofdstuk geven een beeld van de zelfredzaamheid en daarmee de zorgbehoefte van de 65-plusser in Westervoort aan de hand van een aantal onderwerpen: lichamelijke beperkingen, beperkingen in huishoudelijke activiteiten, beperkingen in vervoer, mantelzorg en regie over het eigen leven. 4.1 Lichamelijke beperkingen Beperkingen kunnen zowel lichamelijk als cognitief van aard zijn. In deze 65-plus monitor is uitsluitend gevraagd naar lichamelijke beperkingen. In Westervoort heeft één op de drie 65-plussers één of meer lichamelijke beperkingen, vrouwen (42%) vaker dan mannen (21%). 9% van de respondenten heeft een gehoorbeperking en 9% een gezichtsbeperking1. 65-plussers zijn het vaakst beperkt in hun mobiliteit, dit is het bukken, dragen en lopen (28%). Het aandeel ouderen met een beperking neemt toe met de leeftijd. Van de 65-74 jarigen in Westervoort rapporteert 17% een lichamelijke beperking en van de 75-plussers 55%. Voor de meeste lichamelijke beperkingen geldt dat de prevalentie in de afgelopen 20 jaar gelijk is gebleven. Gecombineerd met een toenemende levensverwachting en een groter aandeel ouderen in de samenleving betekent dat een toename van het absolute aantal mensen met een lichamelijke beperking. 4.2 Beperkingen in huishoudelijke activiteiten Om na te gaan of ouderen zich redden in het huishouden is onderzocht of men geheel zelfstandig een aantal dagelijkse huishoudelijke activiteiten uit kan voeren, of men daar meer of minder moeite mee heeft of zelfs alleen met hulp van anderen deze taak kan uitvoeren. Het gaat om boodschappen doen, maaltijd bereiding, licht en zwaar huishoudelijk werk, wassen en strijken, bedden verschonen en geheel zelfstandig gebruik kunnen maken van openbaar vervoer. Overigens wordt zelfredzaamheid op dit terrein niet alleen beïnvloed door lichamelijk functioneren, maar ook door het al dan niet aanwezig zijn van bepaalde rolpatronen. In figuur 4.2 is weergegeven met welke taken men moeite heeft en wanneer hulp nodig is.
1
Bij beperkingen in horen en zien gaat het om beperkingen die niet met een bril of gehoorapparaat te verminderen zijn.
22
Figuur 4.2: Niet geheel zelfstandig kunnen uitvoeren van één of meer huishoudelijke activiteiten (%) Uit figuur 4.2 blijkt dat 29% van de respondenten één of meer huishoudelijke taken niet geheel zelfstandig kan uitvoeren. Een aantal taken, zoals eten klaarmaken en licht huishoudelijk werk wordt door de meeste 65-plussers lang zelf gedaan. Zwaar huishoudelijk werk en bedden verschonen leveren het vaakst problemen op. Van de 65-75 jarigen is 15% beperkt in het uitvoeren van huishoudelijk werk, bij de 75-plussers ligt dit percentage op 48%. Het geheel zelfstandig uitvoeren van een aantal huishoudelijke taken wordt niet alleen sterk bepaald door leeftijd, maar ook door geslacht. Zo kan 31% van de vrouwen zwaar huishoudelijk werk niet geheel zelfstandig uitvoeren, tegenover 14% van de mannen. Aan de andere kant kan 17% van de mannen geen kleren wassen of strijken tegenover 10% van de vrouwen. 4.3 Beperkingen in vervoer Voor veel 65-plussers is de beschikbaarheid van openbaar vervoer van groot belang voor het onderhouden van sociale contacten en voor maatschappelijke participatie. Beschikbaarheid en toegankelijkheid van vervoer maakt dat 65-plussers zich langer zelf kunnen redden en langer regie over het eigen leven houden. De provincies zijn verantwoordelijk voor de regionale bereikbaarheid en het regionaal openbaar vervoer. Gemeenten spelen een rol in het oplossen van belemmeringen die 65-plussers ondervinden bij gebruik van openbaar vervoer. Van de deelnemers geeft 23% aan soms tot vaak problemen met vervoer (in het algemeen) te hebben, waardoor ze ergens niet naar toe gaan, waar ze wel naar toe hadden willen gaan. In de categorie 75-plussers ligt dit percentage op 39%. De redenen zijn divers maar als belangrijkste knelpunten worden genoemd: ‘ik vind de gewone taxi te duur’ (8%), ‘ik vind het te ingewikkeld om met het openbaar vervoer (bus/trein) te reizen’ (7%), ‘Ik durf niet meer te fietsen’ (7%) en ‘ik ben lichamelijk niet in staat om met het openbaar vervoer te reizen’ (7%). 4.4 Mantelzorg Mantelzorg is in dit onderzoek omschreven als de onbetaalde zorg die iemand geeft aan een bekende uit zijn/haar omgeving, zoals een partner, ouders, kind, buren of vrienden, als deze persoon voor
23
langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. Deze zorg kan bijvoorbeeld bestaan uit het huishouden doen, wassen en aankleden, gezelschap houden, vervoer en geldzaken regelen. Door het ontvangen van mantelzorg kunnen ouderen vaak langer zelfstandig blijven functioneren zonder dat zij direct een beroep hoeven te doen op professionele zorg. 18% van de 65-plussers in Westervoort heeft het afgelopen jaar mantelzorg ontvangen en 15% ontvangt op het moment van het onderzoek mantelzorg. Meer vrouwen en 75-plussers hebben mantelzorg ontvangen dan mannen en 65-74-jarigen. Dit is waarschijnlijk te verklaren doordat het aantal vrouwen boven de 75 groter is dan het aantal mannen. De drie belangrijkste activiteiten waarvoor de 65-plussers momenteel mantelzorg ontvangen zijn: ‘hulp in de huishouding' (11%), 'begeleiding & vervoer' (12%) en 'geldzaken & administratie' (9%). De huidige mantelzorg wordt voornamelijk van kinderen (9%) en/of partner (6%) gekregen. 12% ontvangt op het moment meerdere keren per week mantelzorg. 65-plussers ontvangen niet alleen mantelzorg; ze vormen ook een substantieel deel van de mantelzorgers in Nederland. In 2008 was een vijfde deel van de 2,6 miljoen volwassen mantelzorgers 65 jaar of ouder. In Westervoort gaf 16% van de respondenten het afgelopen jaar mantelzorg, 14% doet dit nog op het moment van het onderzoek. Zij doen dit incidenteel (2%) tot meer dan 20 uur per week (2%) en geven het vaakst zorg aan hun partner (6%). De meest gegeven huidige mantelzorgactiviteiten zijn gezelschap, troost & afleiding, begeleiding en/of vervoer en hulp bij de administratie (figuur 4.3).
Figuur 4.3: Huidige mantelzorgactiviteiten (%)
4.5 Regie over eigen leven Mensen die het gevoel hebben controle te hebben over hun leven, kunnen beter omgaan met problemen waaronder gezondheidsproblemen. Regie over eigen leven is een beschermende factor tegen achteruitgang in lichamelijk functioneren bij mensen met chronische ziekten en heeft een direct beschermend effect tegen depressie. Op het moment dat de regiecapaciteit afneemt tot onder een kritische grens dreigt het risico van afhankelijkheid. In Westervoort heeft 14% van de 65-plussers naar eigen perceptie geen regie over het eigen leven. Dit percentage neemt toe met de leeftijd, onder 75-plussers ligt het op 23%.
24
4.6 Conclusies en aanbevelingen Zelfredzaamheid neemt af naarmate de leeftijd stijgt. Ook opleidingsniveau hangt samen met de mate waarin iemand zichzelf kan redden. Om mensen zo lang mogelijk zelfredzaam te houden is het zaak vroegtijdig in te grijpen bij mogelijke problemen. Er zijn inmiddels verschillende initiatieven ontstaan waarbij gemeenten samen met het welzijnswerk en de eerstelijnszorg vormgeven aan deze manier van werken. De zorgverzekeraar speelt hier een rol in. Onze maatschappij leunt zwaar op de mantelzorgers en dit zal in de toekomst alleen maar zwaarder worden. Als alle zorg die door de mantelzorgers wordt verleend door de formele zorg zou worden gedaan, zouden de zorgkosten waarschijnlijk meer dan verdubbelen. Binnen de groep 65-plussers vinden we veel mantelzorgers. Hoewel veel gemeenten een scala aan ondersteuningsactiviteiten aanbieden is het de vraag of deze activiteiten bij de juiste doelgroep terecht komen. Ook hierin is veel gerichter beleid nodig. De eerstelijnszorg kan een belangrijke rol spelen bij het definiëren van de juiste doelgroep.
25
Hoofdstuk 5: Welzijnsvoorzieningen Een goed functionerend en adequaat aanbod van welzijnsvoorzieningen stelt oudere mensen niet alleen in staat om deel te blijven nemen aan maatschappelijke activiteiten. Het stelt ze ook in staat om zo lang mogelijk zo zelfstandig mogelijk te blijven wonen. Gemeenten zijn via de Wet maatschappelijke ondersteuning verantwoordelijk voor de financiering en de organisatie van de lokale welzijnsvoorzieningen (formeel en informeel). De komende jaren zal er in dit kader, met de versobering van de AWBZ steeds meer op het bordje van de gemeente komen te liggen. Hiermee moeten gemeenten een belangrijke bijdrage leveren aan de landelijke doelstelling dat ouderen zo lang mogelijk buiten de (semi) intramurale zorgvoorzieningen blijven wonen. 5.1 Gebruik en behoefte welzijnsvoorzieningen 29% van de 65-plussers maakt gebruik van hulp bij administratieve of financiële activiteiten, 19% neemt deel aan culturele en recreatieve activiteiten in het dienstencentrum en 15% doet mee aan sport- en bewegingsactiviteiten in het dienstencentrum. Minst gebruikte voorzieningen zijn hulp bij sociale contacten (1%), ondersteuning bij het geven van mantelzorg (2%) en advies of voorlichting door de ouderenadviseur (2%). De overgrote meerderheid van de respondenten geeft aan dat ze voorzieningen niet gebruiken omdat ze er geen behoefte aan hebben. De voorzieningen waarbij de meeste mensen aangeven dat ze er nooit van hebben gehoord zijn de eettafel (8%), advies of voorlichting door ouderenadviseur (7%) en ondersteuning bij het geven van mantelzorg (5%). 5.2 Kennis over waar voorzieningen kunnen worden aangevraagd Aan de 65-plussers is gevraagd of ze van een dertiental voorzieningen weten waar ze deze aan kunnen vragen. De voorzieningen waarvan ouderen het slechtst weten waar ze kunnen worden aangevraagd zijn de ouderenadviseur, de schuldhulpverlening en de administratieve ondersteuning. Ze weten het best waar ze terecht kunnen voor de thuiszorg, activiteiten voor ouderen en woningaanpassingen (zie figuur 5.2).
26
Figuur 5.2: Percentage 65-plussers dat niet weet waar ze terecht kunnen voor bovenstaande voorzieningen
27
Hoofdstuk 6: Sociale omgeving en vrije tijd De sociale omgeving wordt steeds belangrijker voor de 65-plusser. Niet alleen bevordert sociale steun de lichamelijke en psychische gezondheid, in het huidige maatschappijbeeld speelt de sociale omgeving een steeds grotere rol bij het zelfstandig blijven van deze groep ouderen. Er wordt vaak onderscheid gemaakt tussen emotionele steun en instrumentele steun. Bij emotionele steun gaat het om het bespreken van persoonlijke problemen of belevenissen. Instrumentele steun betreft praktische hulp, zoals klusjes of boodschappen doen. Sociale steun hangt samen met de mate waarin iemand zich eenzaam voelt. Eenzaamheid wordt vooral bepaald door te weinig emotionele steun; instrumentele steun is minder bepalend voor eenzaamheid. De sociale omgeving bestaat uit de sociale aspecten van de leefomgeving, zoals de buurt waarin men woont, sport- of hobbyclubjes waar men aan deelneemt en contact met familie en vrienden. De sociale omgeving kan de gezondheid van een persoon zowel positief als negatief beïnvloeden. Als de sociale omgeving sociale steun oplevert, heeft dit een positieve invloed op de gezondheid. Maar wanneer de sociale omgeving stress oplevert, bijvoorbeeld als een geliefde overlijdt of als er zorgen zijn over de mensen om je heen, heeft het een negatieve invloed op de gezondheid. Ook mishandeling of geweld zijn voorbeelden van negatieve effecten van de sociale omgeving. Naast steun en stress, beïnvloeden de heersende waarden en normen in de sociale omgeving ook het gedrag en de gezondheid van mensen. 6.1 Tevredenheid contacten en sociale steun Hoe groter het sociale netwerk is, hoe meer sociale steun mensen ontvangen uit de omgeving. Naast de grootte van het netwerk, is ook de frequentie van het contact met sociale relaties van invloed op de gezondheid van ouderen. Uit onderzoek blijkt dat contacten met mensen uit de buurt meer invloed op de gezondheid van ouderen hebben dan contacten met familie en vrienden. In Westervoort is 90% van de 65-plussers (zeer) tevreden met hun sociale contacten, 2% is (zeer) ontevreden. 22% van de respondenten ervaart desondanks (zeer) weinig sociale steun, met name bij problemen. 6.2 Eenzaamheid Eenzaamheid komt onder mensen van alle leeftijden voor. Eenzaamheid wordt gedefinieerd als het negatief ervaren verschil tussen de gewenste en gerealiseerde relaties. Zowel het aantal sociale contacten als de ervaren kwaliteit van de sociale contacten zijn bepalend voor gevoelens van eenzaamheid. Mensen kunnen zich bijvoorbeeld eenzaam voelen met veel mensen om zich heen, of helemaal niet eenzaam zijn met een klein sociaal netwerk. Dit hangt af van hun eigen beoordeling van de kwaliteit van de contacten. Langdurige eenzaamheid heeft directe gevolgen voor de kwaliteit van leven en heeft een negatieve invloed op de gezondheid. In Westervoort is 56% van de 65-plussers niet eenzaam, 35% matig eenzaam en 9% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. De mate waarin mensen eenzaam zijn neemt toe met de leeftijd.
28
Figuur 6.2: (Zeer) ernstige eenzaamheid naar geslacht en leeftijd (%) 6.3 Tijdsbesteding Ouderen beschikken in principe over meer vrije tijd dan mensen die deelnemen aan het arbeidsproces of de zorg hebben voor kinderen. De pensioengerechtigde leeftijd biedt kansen voor hobby, verenigingsleven, vrijwilligerswerk of andere activiteiten. Juist het uitvoeren van deze activiteiten kan voor velen zin geven aan het leven. Bovendien leidt dit vrijwel altijd tot contacten met anderen, wat de kans op vereenzaming zal verminderen. In het onderzoek onder 65-plussers is uitgebreid gevraagd naar de activiteiten in de vrije tijd en wat de frequentie is van deze activiteiten. De meeste ouderen besteden hun vrije tijd aan wandelen (60%), fietsen (57%), bezoek ontvangen (60%) en op bezoek gaan (54%) (zie figuur 6.3). Het percentage ouderen dat dagelijks of wekelijks internet of e-mailt is 47%.
29
Figuur 6.3: Overzicht van dagelijkse/wekelijkse activiteiten (%) 6.4 Negatieve ervaringen in huiselijke kring Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring wordt gepleegd. Hierbij kan het gaan om psychisch of emotioneel geweld, lichamelijk geweld, ongewenste seksuele toenadering en seksueel misbruik. Ouderenmishandeling zal door het kabinet onder leiding van de staatssecretaris van VWS worden aangepakt. In Nederland heeft 5% van de zelfstandig wonende 65-plussers te maken met dit probleem. In dit onderzoek is in Westervoort 3% ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld. Het gaat in de meeste gevallen om psychisch en/of emotioneel geweld en lichamelijk geweld. 6.5 Veiligheid Veiligheid is meer dan de afwezigheid van criminaliteit: het heeft ook te maken met het gevoel van veiligheid. Objectieve en subjectieve veiligheid hangen samen met de sociale kwaliteit in een buurt. Die wordt gevormd door formele en informele sociale contacten, gevoel van verantwoordelijkheid en gevoelens van gehechtheid. Mensen die zich onveilig voelen kunnen vermijdingsgedrag gaan vertonen. Iemand die zich onveilig voelt, durft de straat niet op. Dit kan leiden tot sociale uitsluiting en afhankelijkheid. Uit dit onderzoek blijkt dat 7% van de 65-plussers in Westervoort zich overdag weleens onveilig voelt, 19% geeft aan zich in de avond/nacht weleens onveilig te voelen.
30
6.6 Conclusies en aanbevelingen 65-plussers beschikken vaak over meer vrije tijd dan toen ze jonger waren. Deze vrije tijd wordt in veel gevallen nuttig besteed, o.a. door het doen van vrijwilligerswerk en het geven van mantelzorg. Ook hebben veel mensen hobby's. Toch is een substantieel deel van de senioren in meer of mindere mate eenzaam en wordt steun bij problemen gemist. In veel gemeenten vinden echter activiteiten plaats die de eenzaamheid moeten terugdringen en die 65-plussers ondersteunen bij problemen. Deze activiteiten zijn niet altijd bij iedereen bekend. De vraag is ook of ze bekend zijn bij de doelgroepen die er het meest baat bij zouden hebben. Actieve senioren in een gemeente kunnen een belangrijke rol spelen bij het toeleiden van andere senioren naar bestaande activiteiten. Gemeenten moeten relevante doelgroepen definiëren en afspraken met de aanbieders van activiteiten maken over het bereik van die groepen.
31
Hoofdstuk 7: Fysieke omgeving 7.1 Woonsituatie Het beleid van de overheid is vooral gericht op het zo lang mogelijk thuis laten wonen van ouderen. De vraag naar zorg voor ouderen zonder dat daaraan een verblijf is gekoppeld is de laatste jaren duidelijk toegenomen. Hiervoor is het belangrijk dat de informele zorgverlening van ouderen, maar ook de formele zorgverlening goed is georganiseerd. Er is een duidelijke kentering in de woonvormen en de hieraan gekoppelde zorg voor ouderen. Ouderen kiezen steeds vaker voor nieuwe kleinschalige woonvormen. Deze kleinschalige woonvormen zijn veelal gekoppeld aan kleinschalige zorg. Een volgende ontwikkeling is dat gemeenten samen met andere organisaties werken aan het generatiebestendig maken van wijken. Al deze ontwikkelingen hebben invloed op de wens van ouderen om te verhuizen en de woonvorm of het type woning waar zij naar toe willen verhuizen. In dit onderzoek is niet alleen gevraagd naar de huidige woonsituatie van de ouderen, maar ook naar woonwensen voor in de toekomst. Van de Westervoortse respondenten woont 49% in een koop- en 51% in een huurwoning. De meeste 65-plussers wonen in een eengezinswoning (68%). 18% van de respondenten woont in een seniorenwoning en 6% in een appartement. 82% van de respondenten in Westervoort wil niet verhuizen, 8% wil verhuizen naar een seniorenwoning en 7% naar een appartement. 7.2 Ventilatie Gemiddeld brengen we ongeveer 85% van onze tijd binnenshuis door, waarvan 70% in de eigen woning. Ouderen brengen meer tijd binnenshuis door en hebben een minder goed afweersysteem dan jongeren. Hierdoor zijn ouderen een kwetsbare groep als het binnenmilieu ongezond is. Bij onvoldoende ventilatie hopen stoffen als vocht bij koken en wassen, tabaksrook en vluchtige stoffen uit meubels, zich op. Dit kan gezondheidsproblemen veroorzaken, zoals vermoeidheid, hoofdpijn, luchtwegklachten en hart- en vaatziekten. Er is tot nu toe weinig bekend over de kwaliteit van het binnenmilieu in woningen van senioren. Het verbeteren van het binnenmilieu is één van de speerpunten uit de Nationale aanpak Milieu en Gezondheid van de overheid. In het algemeen kan gesteld worden dat huizen die sinds de jaren tachtig zijn gebouwd geen goede ventilatiemogelijkheden hebben. Oudere huizen hebben vaak een goede natuurlijke ventilatie en nieuwere huizen een betere mechanische ventilatie. Doordat huizen steeds beter worden geïsoleerd en afgesloten, is bewust ventileren belangrijker geworden om de binnenmilieukwaliteit op peil te houden. 50% van de respondenten in Westervoort heeft uitsluitend natuurlijke ventilatie in de woning. De andere woningen hebben mechanische ventilatie of een combinatie van natuurlijke en mechanische ventilatie. Vergeleken met de volwassenenmonitor hebben meer 65-plussers uitsluitend natuurlijke ventilatie. Een groot deel van de mensen in Westervoort maakt te weinig gebruik van hun ventilatievoorzieningen. De slaapkamer en keuken worden nog door zo’n 60% van de respondenten voldoende geventileerd, in de bad- en woonkamer loopt dit percentage terug naar 51% en 46%. Uit een quickscan die de Gelderse GGD-en hebben uitgevoerd blijkt ook dat met name verkeerd ventileren bijdraagt aan een ongezond binnenmilieu in seniorenwoningen.
32
7.3 Geluidshinder Blootstelling aan geluid vormt op meerdere fronten een belangrijk probleem voor de volksgezondheid in Nederland. De huidige geluidniveaus in onze woonomgeving veroorzaken vooral hinder en slaapverstoring. Ook kan blootstelling aan geluid via lichamelijke stressreacties leiden tot een verhoogde bloeddruk en hart- en vaatziekten. Senioren zijn niet gevoeliger voor omgevingsgeluid, maar de gevolgen zijn voor hen vervelender en kunnen belemmerend zijn in het sociaal functioneren. Geluidsoverlast is ook een kwestie van beleving. Individuele eigenschappen, zoals geluidgevoeligheid, angst voor en houding ten opzichte van de geluidbron en de verwachtingen die mensen hebben spelen een rol. De ervaren hinder kan daarom verschillen van de te verwachten hinder op basis van gemeten of berekende geluidbelasting in decibellen. In Westervoort ervaart 13% van de 65-plussers enige vorm van ernstige geluidsoverlast. Brommers, treinen en verkeer in de wijk zijn de belangrijkste bronnen van geluidshinder. 7.4 Conclusies en aanbevelingen Het overgrote deel van de 65-plussers wil in de eigen woning blijven wonen. Als men toch gaat verhuizen dan gaat de voorkeur steeds vaker uit naar kleinschalige woonvormen. Gemeenten moeten in hun ruimtelijke ordening veel meer rekening houden met het 'generatiebestendig' maken van buurten en wijken. Bij nieuwbouw van seniorenwoningen is het van belang dat de gemeente rekening houdt met zowel het binnenmilieu (dus goede ventilatiemogelijkheden) als met de woonomgeving (niet teveel in nabijheid van overlastgevende geluidsbronnen).
33
Hoofdstuk 8: Vergelijking 65+ monitor 2005 en 2010 Er is een vergelijking gemaakt tussen de resultaten van de 65+ monitor van 2005 en 2010 voor de regio Gelderland-Midden. Het is niet mogelijk een vergelijking op gemeenteniveau te maken, omdat de resultaten van 2005 niet op gemeenteniveau beschikbaar zijn. In vergelijking met de resultaten van de ouderenmonitor 2005 lijkt de gezondheidssituatie van 65plussers van 2010 in het algemeen weinig veranderd en op een aantal punten licht verbeterd. Er is een lichte afname van het percentage 65-plussers met een laag opleidingsniveau. Het opleidingsniveau is licht gestegen de afgelopen vijf jaar. De ouderen zijn psychisch iets gezonder en zijn minder eenzaam. Het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen is afgenomen, dit is hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door het feit dat deze middelen niet meer worden vergoed door de zorgverzekeraar. Daarentegen zijn er meer 65-plussers met ernstig overgewicht. Ouderen weten nu beter dan vijf jaar geleden waar ze bepaalde voorzieningen kunnen aanvragen. De grootste verandering die gemeten is, is het internetgebruik. Vijf jaar geleden gebruikte 20% e-mail of internet en nu is dat 48% van de 65-plussers.
34
Hoofdstuk 9: Overzichtstabel In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste resultaten uit het onderzoek. Tabel 9: Overzichtstabel van de belangrijkste onderwerpen uit 'Gezond ouder worden?" Onderwerpen Westervoor t %
Regio Gelderland Midden* %
ACHTERGRONDKENMERKEN Woont alleen Niet-Nederlands Laag opleidingsniveau Moeite met rondkomen
30 7 73 12
31 7 66 10
LICHAMELIJKE EN PSYCHISCHE GEZONDHEID Matig tot slecht ervaren gezondheid Wordt belemmerd door chronische aandoening(en) Gevallen in afgelopen 3 maanden Gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen in afgelopen 2 wk Psychisch ongezond Matig tot hoog risico op angststoornissen en/of depressie
31 54 16 19 16 37
28 53 17 17 14 35
GEDRAG EN LEEFSTIJL Dagelijks warme maaltijd Dagelijks groente Dagelijks fruit Minimaal 2x per week vis Voldoet aan de vochtnorm Voldoet aan de beweegnorm Ernstig overgewicht Rookt Drinkt alcohol
78 67 73 44 29 58 18 13 75
78 67 72 43 30 58 16 12 80
ZELFREDZAAMHEID EN ZORG Heeft één of meer lichamelijke beperkingen Kan één of meer huishoudelijke activiteiten niet meer uitvoeren Problemen met vervoer
33 29 23
31 31 24
MANTELZORG Afgelopen jaar mantelzorg ontvangen Afgelopen jaar mantelzorg gegeven Geen regie over eigen leven
18 16 14
16 16 14
SOCIALE OMGEVING Tevreden met contacten (Zeer) weinig sociale steun (Zeer) ernstig eenzaam Ooit slachtoffer van huiselijk geweld geweest Overdag onveilig ’s Avonds en/of ‘s nachts onveilig
90 22 9 3 7 19
89 24 7 3 7 18
*
vet: er is een significant verschil met Gelderland-Midden
35
Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen Algemeen
http://issuu.com/cre-aid/docs/vggm_expertmeeting (visuele notulen expertmeeting 22 september 2011)
Braun, J., Startnotitie preventief gezondheidsbeleid voor ouderen, VGGM, 2010
Duenk, A, en van der Klauw, J., GGD en gemeente samen sterk voor ouderen, GGD Nederland, 2011
Schippers, E., Gezondheid dichtbij. Landelijke nota volksgezondheid, Ministerie van VWS, 2011
Veldhuijzen van Zanten, M.L.L.E., Vertrouwen in de zorg, beleidsbrief, Ministerie van VWS, 2011
Zantinge E, van der Wilk E, van Wieren M, Schoemaker C. Gezond oud in Nederland. Een landelijk rapport over gezondheid en preventie bij ouderen. Bilthoven: RIVM, 2011.
Achtergrondkenmerken (http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/functioneren-en-kwaliteit-van-leven/ervarengezondheid/trend/.); (http://www.kostenvanziekten.nl/kvz2005/kosten-naar-leeftijd/); (http://www.kostenvanziekten.nl/kvz2005/kosten-naar-sector/); (http://www.kostenvanziekten.nl/kvz2005/kosten-naar-geslacht/); www.armoedemonitor.nl.
van Acker MB, Mérelle SYM, Overberg RI. Gezondheidspeiling Senioren 2008. Resultaten van de gezondheidsenquête onder inwoners van 65 jaar en ouder in de regio Gooi en Vechtstreek. Hilversum: GGD Gooi & Vechtstreek, 2009;
CBS, Statline, bevolkingsopbouw, burgerlijke staat, etniciteit 65-plussers op 1 januari 2010;
Lucht F van der (RIVM), Foets M (ErasmusMC). Etniciteit en gezondheid. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid, RIVM 2010;
Ouderen 2009. Gegevens over zelfstandig wonende 65-plussers in Brabant-Zuidoost. Helmond, 2010; Sanderse C (RIVM), Verweij A (RIVM), Beer J de (NIDI). Wat zijn de verwachtingen voor de toekomst? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Sociaal Cultureel Planbureau. Ouderenmonitor 2008; Verweij A. Wat is sociaaleconomische status? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Verweij A, Lucht F van der. Wat is de omvang van sociaaleconomische gezondheidsverschillen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Verweij A (RIVM), Sanderse C (RIVM). Wat is de samenhang met gezondheid en zorg? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Wingen & Otten, 2009 op: Verweij A (RIVM), Sanderse C (RIVM). Wat is de samenhang met gezondheid en zorg? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010.
36
Gezondheid (http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/chronische-ziekten-enmultimorbiditeit/hoeveel-mensen-hebben-een-of-meer-chronische-ziekten/); http://www.veiligheid.nl/ongevalcijfers/Cijfers-valongevallen-55plus; (www.kennisnetwerkvalpreventie.nl).
Balkom AJLM van, Dyck R van, Schoemaker C. (a) Wat zijn angststoornissen en wat zijn de gevolgen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Balkom AJLM van, Dyck R van, Schoemaker C. Wat zijn de mogelijkheden voor diagnostiek en behandeling? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Balkom AJLM van, Dyck R van, Schoemaker C. Welke factoren beïnvloeden de kans op angststoornissen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Batterham P, Christensen H, Mackinnon A. Modifiable risk factors predicting major depressive disorder at four year follow-up: a decision tree approach. BMC Psychiatry 2009;9:75-82;
Bijl RV, Ravelli A. Current and residual functional disability associated with psychopathology: findings from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study (NEMESIS). Psychological Medicine 2000;30:657-668;
Donker T, Comijs H, Cuijpers P, Terluin B, Nolen W, Zitman F, et al. The validity of the Dutch K10 and extended K10 screening scales for depressive and anxiety disorders. Psychiatry Research 2010;176:45–50;
Gommer AM, Poos MJJC. Welke ziekten tasten de kwaliteit van leven het meest aan? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Hoeymans N, Gommer AM, Poos MJJC. Welke ziekten veroorzaken de grootste ziektelast (in DALY's)? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM 2010;
Kessler RC, Barker PR, Colpe LJ, Epstein JF, Gfroerer JC, Hiripi E, et al. Screening for serious mental illness in the general population. Arch Gen Psychiatry 2003;60(2):184-9;
Kruijshaar ME, Hoeymans N, Bijl RV, Spijker J, Essink-Bot ML. Levels of disability in Major Depression. Findings from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence;
Study (NEMESIS). Journal of Affective Disorders 2003;77:53–64;
Maas I, Jansen J. RIVM rapport 270555001, deel A. Psychische (on)gezondheid. Determinanten en de effecten van preventieve interventies. RIVM 2000;
Mulder M. Personen met psychische klachten 2005-2008. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Ormel J, Neeleman J, Wiersma D. RIVM rapport 270555001, deel B1. Determinanten van psychische (on)gezondheid. RIVM 2000;
Peen J. Mental health and urbanization, an investigation of urban-rural and inner-city differences in psychiatric morbidity. Amsterdam 2009;
Schoemaker C, Poos MJJC, Spijker J, Gool CH van. Hoe vaak komt depressie voor? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
37
Schoemaker C. Wat is psychische gezondheid en hoe wordt het gemeten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Schoemaker C. Psychische gezondheid samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Schoemaker C. Hoeveel mensen hebben psychische klachten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Schoemaker C. Zijn er sociaal-demografische gezondheidsverschillen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Spijker J, Schoemaker C. Wat is depressie en wat zijn de gevolgen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Spijker J, Schoemaker C. Wat zijn de mogelijkheden voor diagnostiek en behandeling? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Taylor CB, Conrad A, Wilhelm FH, Strachowski D, Khaylis A, Neri E, et al. Does improving mood in depressed patients alter factors that may affect cardiovascular disease risk? Journal of psychiatric research 2009;43:1246-1252;
Wieren S van, Schoemaker C, Spijker J. Welke zorg gebruiken patiënten en wat zijn de kosten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2010;
Witte KE. Wat zijn de determinanten van psychische (on)gezondheid? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM 2004.
Leefstijl
Hoeymans, N., Baal, P.H.M. van, Wat is de bijdrage van risicofactoren? VTV, RIVM, 2010;
Isken, L.D.,Harbers, M.M. Gedragsverandering levert ook bij ouderen gezondheidswinst op. VTV, RIVM, 2009;
Gezondheidsraad. Naar een toereikende inname van vitamine D. Gezondheidsraad, Den Haag. 2008. Publicatienummer 2008/15;
Gezondheidsraad, 2006, Advies alcoholgebruik;
Rutgers Nisso groep, 2009 Seks als je ouder wordt;
Stichting voedingscentrum Nederland. Vitamine D. 2008. Te verkrijgen via: www.voedingscentrum.nl / eten en gezondheid / voedingsstoffen / vitamines en mineralen / vitamine D;
Trimbos Instituut. Alcohol, algemene informatie, 2009.
Zelfredzaamheid en zorg
Bisschop I. Psychosocial resources and the consequences of specific chronic diseases in older age; The longitudinal Aging Study Amsterdam. Leiden, 2004;
Deeg DJH, Knipscheer CPM, Tilburg W van. Autonomy and well-being in the aging population; Concepts and design of the Longitudinal Aging Study Amsterdam. Bunnik: Nederlands Instituut voor Gerontologie (NIG), 1993;
Oudijk D, de Boer A, Woittiez I, Timmermans J, de Klerk M. Mantelzorg uit de doeken. Een actueel beeld van het aantal mantelzorgers. Den Haag: SCP, 2010;
Sadiraj K, Timmermans J, Ras M, de Boer A. De toekomst van de mantelzorg. Den Haag: SCP, 2009;
38
Schuijt-Lucassen NY, Deeg DJH. Verlies van regie over het leven; voorspellende factoren. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 2006;37(6):304-13.
Welzijn/ sociale omgeving
Bonsang E, Soest, A van. Satisfaction with social contacts and daily activities of older Eurpeans. Network for studies on pensions, aging and retirements. 2010;
Croezen S. Social relationships and healthy ageing. Epidemiological evidence for the development of a local intervention programme. Wageningen: Wageningen University, 2010;
GGD Zuid-Holland West. Eenzaamheid, sociale activiteiten en mantelzorg geven. Zoetermeer: GGD Zuid-Holland West, 2009;
De Jong-Gierveld J, Kamphuis F. Eenzaamheidsschaal. In: König-Zahn C, Furer JW, Tax B. Het meten van de gezondheidstoestand: beschrijving en evaluatie van vragenlijsten. 2. Lichamelijke gezondheid, Sociale gezondheid. Assen: Van Gorcum, 1994;
Movisie. Registratie ouderenmishandeling 2009. Utrecht: Movisie, 2010;
Oudijk D, de Boer A, Woittiez I, Timmermans J, de Klerk M. Mantelzorg uit de doeken. Een actueel beeld van het aantal mantelzorgers. Den Haag: SCP, 2010;
Sadiraj K, Timmermans J, Ras M, de Boer A. De toekomst van de mantelzorg. Den Haag: SCP, 2009;
Wijburg W, Blokker N, van Dijken S. Sociaal welbevinden. Almere: GGD Flevoland, 2008.
Fysieke omgeving
Ass, M. van, 'Hoe gezond wonen ouderen?', een quickscan. Gelderse GGD-en, 2011;
Eysink PED. Binnenmilieu. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Toolkit regionale VTV. RIVM, 2008;
Jongeneel WP. Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van een slechte binnenmilieukwaliteit? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Jongeneel WP. Wat zijn de belangrijkste bronnen van een slecht binnenmilieu? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010;
Jongeneel WP. Preventie gericht op verbeteren binnenmilieukwaliteit. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, 2010.
39
