Gezond ouder worden Hans van Montfort is complementair arts en heeft veel ervaring met alle aspecten van
een gezond hormoonsysteem
endocrinologie en toegepaste immunologie. Hij is lid van de wetenschappelijke raad van
hans van montfort
verschillende verenigingen en staflid van Immunogenics Research Foundation. (www.natuurartsonline.nl).
Als we aan gezond ouder worden denken, beschouwen we meestal de geringere productie van geslachtshormonen als oorzaak van verouderingsprocessen. er zijn echter ook hele andere regulaties binnen het hormoonsysteem die een rol spelen in de ouder wordende mens. een aantal van deze aspecten zal in dit artikel besproken worden.
het doel van ons hormoonsysteem
De klassieke endocriene klieren hebben geen ductus (afvoerkanaal)
Het doel van ons hormoonsysteem is de coördinatie en integratie van
en scheiden hun hormonen uit in de circulatie. De endocriene klieren
cellulaire activiteit en daardoor:
hebben daarnaast ook geen anatomische verbinding met elkaar (zoals
1. een regulatie van celfunctie en orgaanfunctie
bijvoorbeeld wel het geval is bij het cardiovasculair systeem, het urogeni-
2. en dus het behoud van de homeostase.
taal systeem en soortgelijke systemen). Hormonen zijn dus chemische producten die vrijkomen uit lichaamscellen en die een biologische acti-
Ook als we kijken naar de sleutelfuncties van de hormonen zien we dat
viteit teweegbrengen in een doelcel. De hormonen kunnen vrijkomen
de regulatie van reproductie, ontwikkeling en groei slechts één van de
uit zowel endocriene klieren, de hersenen als ook uit andere organen
doelstellingen is. Hormonen zorgen daarnaast ook voor de regulatie van
zoals hart, lever, nier en vetweefsel. De doelorganen bevatten doelcellen
de zout/vochtbalans en op die manier voor de regulatie van bloedvolume
die hormoonspecifieke receptoren bevatten en die een biologische
en bloeddruk. Ze zorgen voor de regulatie van de calcium- en fosfaat-
respons hierop vertonen. In de klassieke literatuur zien we de hypotha-
balans om daarmee de extracellulaire vochthuishouding te stabiliseren.
lamus, de hypofyse, de schildklier, de bijschildklieren, de bijnieren, de
Op die manier wordt de juiste membraanspanning gehandhaafd en zo
alvleesklier en de geslachtsorganen als hormoonproducerende klieren.
kan de intracellulaire signalering in stand blijven. Hormonen zorgen
Zeer ten onrechte wordt daar niet de epifyse (pijnappelklier) en de
daarnaast voor de energiebalans en de brandstofmobilisatie, -utilisatie
thymus (zwezerik) vermeld, die beide ook een belangrijke regulerende
en -opslag. Als laatste onderdeel zien we ook de coördinatie van haemo-
rol in het hele systeem spelen.
dynamische en metabole regulatie bij stress. In de klassieke zin werd vroeger een hormoon gedefinieerd als een chemische boodschapper,
biochemische achtergrond
geproduceerd door een orgaan en vrijgegeven in de circulatie om zo een
Orthomoleculair bekeken kunnen we de hormonen indelen in pro-
effect op afstand teweeg te brengen in een afgelegen doelorgaan. In de
teïnen of peptiden, steroïden en aminozuurderivaten. De peptiden en
huidige wetenschap zien we het hormoonsysteem als ‘een geïntegreerd
aminozuren binden aan de receptoren op het membraanoppervlak; de
netwerk van meerdere organen, ontstaan vanuit verschillende embry-
steroïden kunnen ook de plasmamembranen passeren en zo aan intra-
onale weefsels, welke hormonen vrijgeven van verschillende aard,
cellulaire receptoren binden. De structuur van de hormonen bepaalt de
die effecten teweeg brengen in de nabije en perifere doelcellen’. Dit
halfwaardetijd; die van aminozuurderivaten is twee tot drie minuten, die
netwerk communiceert nauw met het centrale en perifere zenuwstelsel,
van polypeptiden vier tot veertig minuten; die van steroïden en proteïnen
het immuunsysteem en met psychische factoren. De wetenschap die
vier tot honderdenzeventig minuten en die van schildklierhormonen is
zich met dit systeem bezighoudt, heet dan ook de psycho-neuro-endo-
driekwart ( T3) tot zeven dagen ( T4). Deze waardes zijn onder meer van
crino-immunologie.
belang om te weten hoe we bij suppletie bepaalde hormonen moeten doseren. Zo is bij inname van schildklierhormonen in de ochtend de T4 ‘s avonds nog aanwezig, terwijl de T3 dan al sterk is verminderd.
30
van Nature nr. 5 - 2007
uIT De PrAkTIjk
De proteïnen of peptiden vormen de grootste groep van de hormonen. Ze bestaan uit drie tot tweehonderd aminozuurketens en worden eerst
bereiken. De werking van receptoren is ook afhankelijk van een aantal
als pre- c.q. prohormoon gemaakt en daarna omgevormd. Als voor-
mineralen. Met name calcium, magnesium, zink en chroom spelen een
beelden kunnen we hier noemen insuline, glucagon en corticotropine
belangrijke rol als cofactor. Dat betekent tevens dat hier ook de invloed
(ACTH = Adeno corticotroop hormoon). Sommige van deze proteïnen
kan worden gezien van de zware metalenbelasting op de hormonale
bevatten ook koolhydraatstructuren, die een zeer belangrijke rol spelen
regulatie. Zware metalen kunnen de bindingsplaatsen van de mine-
in de biologische activiteit. Een aantal voorbeelden van deze glycopro-
ralen innemen en zo de receptor blokkeren. De hormoonafgifte zelf
teïnen zijn LH (Luteïniserend hormoon), FSH (Follikel stimulerend
overigens kan daarnaast ook afhankelijk zijn van een aantal andere
hormoon) en TSH (Thyroïd stimulerend hormoon).
milieufactoren. In de algemene biologische respons tenslotte spelen ook hormonen van andere systemen een rol. Zo wordt de omzetting
De groep steroïden wordt gevormd uit cholesterol en geproduceerd in
van schildklierhormonen mede beïnvloed door bijnierhormonen. Ook
de bijnierschors, geslachtsorganen en de placenta. Ook vitamine D-
neurogene c.q. psychische factoren, voedingsfactoren evenals het dag-
metabolieten behoren tot de steroïden. Hierin zien we het belang van
en nachtritme bepalen mede de afgifte en verwerking van hormonen.
de aanwezigheid van voldoende gezond cholesterol en andere vetzuren; het ongebreideld verlagen van de cholesterolspiegel kan dus wezenlijke veranderingen in de hormoonspiegel teweeg brengen. Bij ouderen, die toch ook al zeer vaak een tekort aan vitamine D hebben, kan dat funest zijn.
“De verhouding tussen vrije en gebonden hormonen is altijd een dynamisch evenwicht” De aminozuurderivaten tenslotte, worden gevormd uit tyrosine of tryptofaan. In het eerste geval bestaan ze uit catecholaminen, zoals noradrenaline, adrenaline en dopamine en de schildklierhormonen. Uit tryptofaan kan het hormoon melatonine worden gevormd. Hormonen kunnen vrij of gebonden circuleren. De binding verlengt de halfwaardetijd, de vrije vorm echter is de meest actieve vorm. De meeste bindende proteïnen zijn globulinen en worden meestal in de lever geproduceerd. De verhouding tussen vrije en gebonden hormonen is altijd een dynamisch evenwicht om een balans te bereiken. Secretie van hormonen geeft automatisch ook een verhoging van het aantal transportmoleculen en andersom. Een mooi voorbeeld hiervan is de zwangerschap, waar we een verhoging van de cortisolbindende proteïnen kunnen zien. Daardoor daalt de vrije cortisolspiegel; het lichaam reageert met een vrijgeven van corticotropine releasing hormoon, dat een activering geeft van de vrijgave van ACTH. Hierdoor stijgt de cortisolsynthese met als gevolg het herstel van de cortisolspiegel. We zien hier dus uitstekend hoe een feedbackmechanisme in de hormoonregulatie werkt. Hormonen worden uiteindelijk afgebroken via een metabole degradatie door middel van proteolyse, oxidatie en/of reductie dan wel worden ze uitgescheiden via de galwegen of urinewegen.
meting van hormonen De afgifte van de meeste hormonen is afhankelijk van een groot aantal
De biologische respons op hormonen is mede afhankelijk van een
factoren en daardoor zeer wisselvallig. Afbeelding 1 en 2 (zie pagina 32)
aantal genetische factoren. Ook kunnen cellen hormoonveranderingen
geven de schommelingen gedurende de dag weer in zowel de cortisol-
detecteren waardoor er een adaptatie ontstaat. Dit betekent dus dat het
spiegel als de spiegel van het groeihormoon. >>
kan zijn dat er steeds meer hormoon nodig is om eenzelfde effect te
heT
DoSSIer van Nature nr. 5 - 2007
31
Als we dus een serummeting zouden verrichten bij een patiënt, zijn we volstrekt afhankelijk van het moment van prikken. We kunnen dat Cortisol
absoluut niet overzien en dat maakt de diagnostiek van hormonale problemen lastig. De metingen worden beïnvloed doordat er kruis-
600
reacties kunnen zijn in de metingen. Dat betekent dat verschillende
500
hormonen met gelijke bindingsplaatsen de score in een test kunnen
Cortisol (nmol/l)
verhogen. Bovendien is een hormoonmeting altijd indirect, doordat 400
er bijvoorbeeld van enzymgekoppelde (ELISA) of radioactieve (RIA)
300
immuunassays gebruik gemaakt wordt. Ook moeten we rekening houden met de verhoudingen tussen gebonden en vrije hormonen.
200
De interpretatie van de hormoonmetingen is ook lastig doordat er bij verschillende individuen altijd een bepaalde individuele verhouding is
100 0
tussen de hormoonrespons en sensitiviteit. Dezelfde hormoonspiegel 09
11
13
15
17
19
21
23
01
03
05
07
09
Tijd
kan bij twee verschillende mensen dus een volstrekt andere respons geven. Een wat duidelijker beeld kunnen we krijgen door naast de hormoonspiegel direct de daarbij behorende regulerende factor te meten, bijvoorbeeld door samen met de insuline ook de glucose te
Afbeelding 1. Weergave van de cortisolspiegel gedurende de dag.
bepalen of naast de TSH ook de vrije T4/T3-spiegel. Ook kunnen we soortgelijke hormonen gelijktijdig meten om invloeden beter te kunnen Groeihormoon
beoordelen. De meting van de hormoonspiegels in de 24-uurs urine-
30
meting maakt ons onafhankelijk van het tijdstip van meten. Waar de
Plasma groeihormoon (mIU/L)
Slaap
betreffende hormonen stabiel blijven in de urine vormt dit een over het
25
algemeen betrouwbare analyse. Tot slot kunnen we ook nog een aantal
20
dynamische metingen verrichten, zoals een stimulatietest, een suppres15
sietest of een hormoonreceptortest. Zo kunnen we het groeihormoon
10
alleen in het serum beoordelen nadat met bijvoorbeeld groeihormoonreleasing factor de afgifte van dit hormoon gestimuleerd is. Zo’n test
5 0
zegt dan iets over de activiteit van in dit geval de hypofyse. Met dit in 09
11
13
15
17
19
21
23
01
03
05
07
09
ons achterhoofd kunnen we de hormoonsituatie bij de oudere mens nog eens goed beschouwen.
Tijd
“Tumor Necrose Factor-alfa dat vooral verhoogd is bij chronische infecties en voedselovergevoeligheden, remt de productie van het groeihormoon”
Afbeelding 2. Weergave van de groeihormoonspiegel gedurende de dag.
• DHEA Thymus- • fracties • Psyche
+
+
Oestrogeen Testosteron Hypoglycaemie Chlorella groeifactor Thymusfracties Lichamelijke training
GH - RH
Somatostatine
GH
• • • •
-
+
+
Psyche Training NADH
• Serotonine • L-Arginine + ornithine • Noradrenaline
+
+
+
IGF-1
Gamma hydroxy boterzuur, Ferulazuur, SAMe
• • • •
• •
Adipositas Hyperglycaemie IGF-BP LH
-
Thymosine fractie 5
GH GH-RH
= groeihormoon = groeihormoon releasing hormoon GH Afbeelding 3. De regulatie van de IGF-1 = insulin like growth factor-1 GH-RH IGF-BP = Insuline like growth factor productie en afgifte van het groeibinding proteine LH = Luteïniserend Hormoon
hormoon.
IGF-1 IGF-BP LH
32
van Nature nr. 5 - 2007
= groeihormoon = groeihormoon releasing hormoon = insulin like growth factor-1 = Insuline like growth factor binding proteine = Luteïniserend Hormoon
het groeihormoon Het groeihormoon is, naast DHEA, één van de hormonen die gezien wordt als een zogenaamd verjongingshormoon. Ook in de vakliteratuur zien we een aantal artikelen dat duidt op de verschillende effecten van een goede groeihormoonproductie in relatie met leeftijd. Voor de goede orde: ik pleit hier niet voor de therapie met groeihormoon als ‘anti-aging’ doch voor een gezonde hormoonsituatie. Hoewel er wel aanwijzingen zijn dat een dergelijke therapie effecten heeft wegen de voordelen niet op tegen de nadelen. Het groeihormoon zorgt niet alleen voor de lineaire groei, maar ook voor: •
verhoging van IGF-1 (insulin like growthfactor-1);
•
een toename van de eiwitsynthese met name door een verbetering van de opname van aminozuren;
•
vermindering van de eiwitafbraak;
•
vrijkomen van vetzuren uit het vetweefsel;
•
vermindering van het koolhydraatmetabolisme.
u I T DTee P kr ST AkTIjk
Het groeihormoon wordt geproduceerd in de hypofyse en de afgifte wordt gereguleerd door aan de ene kant het groeihormoon releasing hormoon en aan de andere kant het somatostatine. In principe is het werkzame substraat IGF-1, dat in de lever wordt geproduceerd. Afbeel-
De standaarddiagnostiek is de meting van TSH en FT4 (vrij T4) in
ding 3 laat zien dat deze as op diverse manieren beïnvloed kan worden.
het serum. Er blijkt echter geen directe correlatie te zijn tussen de
Zo zien we onder andere dat oestrogeen en testosteron een positief
hoogte van de TSH en een te trage schildklierwerking. Daarnaast zegt
effect hebben op de productie van IGF-1; hormonen die juist bij de
de hoogte van de FT4 niets over een eventueel conversieprobleem (zie
ouder wordende mens minder geproduceerd worden. Aan de andere
verderop). Daardoor vind ik deze metingen als marker voor schilklieraf-
kant zien we ook dat zowel psyche als ook trainingsfactoren zaken zijn
wijkingen onbetrouwbaar. Ik kan dat onderbouwen met afbeelding
die de patiënt zelf in de hand heeft. De patiënt kan hiermee de productie
4 waar we zien hoe de TSH zich gedraagt bij twee volstrekt gezonde
van hormonen dus ondersteunen. De groeihormoonafgifte wordt verder
proefpersonen. Metingen in het dal of op de top van de pieken zouden
ondersteund door producten als glutamine, glycine, tryptofaan, niacine,
kunnen leiden tot verkeerde conclusies. Vandaar dat ik voor de diagnos-
gamma-oryzanol, arginine, ornithine, butyraat, SAMe en DHEA. Ook
tiek meestal vertrouw op een meting van de 24-uurs urine op FT3 en
vetzuren, OPC’s, melatonine en chlorella spelen een belangrijke rol.
FT4. Standaard neem ik daarbij altijd de jodiumanalyse mee. Een tekort
De groeihormoonproductie kan geremd worden door de productie van
aan jodium is namelijk een van de mogelijke oorzaken van hypothyre-
Tumor Necrose Factor-alfa (TNF-alfa), die bij chronische infecties en
oïdie en komt zeer frequent voor, zeker bij ouderen die weinig brood
voedselovergevoeligheid verhoogd aanwezig is. Daarom maak ik voor
eten in verband met gewichtsbeheersing en die weinig zout gebruiken.
het gezond oud worden altijd gebruik van de totale IgG-voedselanalyse
“Er blijkt geen directe correlatie tussen de TSH en een te trage schildklierfunctie”
en stel ik op basis daarvan een eliminatiedieet vast.
De schildklier Hypothyreoïdie is een zeer vaak gemiste diagnose. Het aantal hypo-
De hypothyreoïdie kan ook te maken hebben met een auto-
thyreoïdiepatiënten in Nederland wordt momenteel op 500.000
immuunproces, hetgeen kan ontstaan na een bevalling, door een
geschat. Persoonlijk denk ik dat dit een te lage schatting is omdat de
infectie of door voedselovergevoeligheid. Daarnaast kan de hoeveelheid
diagnose zeer vaak gemist wordt. Op het laatste ABNG-symposium
actief weefsel verkleind zijn na een chirurgische ingreep of het geven
over dit onderwerp werd zelfs gesproken over 40% van de vrouwen.
van radioactief jodium, maar soms is dat aangeboren. Ook een probleem
Heel vaak zijn de klachten algemeen, zoals moeheid, kouwelijkheid
in de hypofyse-hypothalamusas kan een probleem veroorzaken in de
en toename van het gewicht. Patiënten klagen vaak over constipatie,
regulatie. Sinds ik bij de urinemeting ook het jodiumgehalte meeneem,
hebben fibromyalgie-achtige klachten en verhoogd cholesterolgehalte,
en op basis daarvan jodiumsupplementen voorschrijf, is het aantal
de vrouwen hebben vaak een onregelmatige menstruatie. Ook kan de
patiënten dat ik behandel met schildklierhormonen drastisch beperkt.
schildklier opgezet zijn. De patiënten zijn in veel gevallen slaperig en hebben concentratieproblemen. De huid is vaak droog en er is haar-
De bijnieren
verlies. Heel makkelijk kan hypothyreoïdie ook leiden tot onvrucht-
De bijnieren zijn een centrale component van het endocriene systeem.
baarheid. De diagnose kan waarschijnlijk al gemaakt worden uit de
Ze spelen een belangrijke rol in de regulatie van stress, de regeling
symptomatologie. Er zijn artsen die de diagnose louter en alleen stellen
van de vocht- en zoutbalans en de controle van de bloeddruk. De voor-
op basis van de anamnese. Zelf maak ik gebruik van een standaard-
naamste door de bijnier geproduceerde hormonen zijn het stereoïd
vragenlijst om de risicofactoren te beoordelen. Deze is te vinden op
cortisol, het mineraalcortidoïde aldosteron, het DHEA en de catechola-
www.natuurartsonline.nl onder hypothyreoïdie.
minen noradrenaline en adrenaline. >>
Slaap
Slaap
TSH (mU/mL)
4 3
TSH (mU/mL)
6 5 4 3
2
2
1
1
0 0
240
480
720
960
1200
1440
Tijd (minuten)
0 0
240
480
720
960
1200
1440
Tijd (minuten)
Afbeelding 4: De TSH-waarde varieert sterk, zowel gedurende de dag als per persoon.
heT
DoSSIer van Nature nr. 5 - 2007
33
De praktijk Hoe we om kunnen gaan met patiënten met hormonale tekorten kan geïllustreerd worden aan de hand van een jonge patiënt, geboren in 1993. Het eerste consult is eind 2003. De klachten zijn overgewicht, traagheid en buikpijn. In verband met een IQ van 70 volgt hij speciaal onderwijs. In mijn meting zie ik een algehele depressie van alle hormonen, dus ook LH, DHEA en testosteron. De voedselanalyse laat een grote overgevoeligheid zien voor onder andere gluten, melkproducten, gist, een aantal zaden en noten. De patiënt, die ik diagnosticeer met een hypogonadisme, wordt behandeld met een eliminatiedieet, suppletie van bepaalde vitamines en mineralen en DHEA (verkrijgbaar op recept). Op dat ogenblik begint hij af te vallen en groeit hij in de lengte. Na een jaar is de IQ-meting 96 en gaat hij naar het VMBO. Vaak zie ik patiënten die ondanks schildkliermedicatie toch hun klachten houden. Dit heeft te maken met de conversie (omzetting) van T4 naar T3. In de schildklier wordt met name T4 geproduceerd, terwijl het meest werkzame hormoon T3 is. Dit laatste wordt op celniveau gevormd uit T4. In deze conversie spelen jodium, DHEA, insuline, IGF-1 en cortisol een rol, evenals de tyrosinekinasereceptoren (insulinereceptoren). Een tekort aan deze fracties of een blokkade van de receptoren door infectie of door voedselovergevoeligheid, verstoort dus de conversie en veroorzaakt daardoor dezelfde symptomen als bij een trage schildklierwerking. Deze problematiek is te meten in de 24-uurs urine: een tekort aan FT4 en FT3 betekent dat het probleem in de schildklier of hoger zit; een tekort aan FT3 bij een ongeveer normale FT4 betekent een conversieprobleem. De therapie wordt volledig gebaseerd op de diagnostiek. Bij tekorten dienen deze aangevuld te worden. Ook laat ik meestal een eliminatiedieet uitvoeren op basis van de voedselanalyse. Eventuele infecties worden behandeld en de darm wordt opgebouwd met pre- en probiotica.
Deze laatste worden door de medulla geproduceerd. De glucocorti-
Vitamine D
coïden, waaronder cortisol, helpen te reageren op stress en verande-
Vitamine D behoort tot de steroïden. Er is een relatie tussen een
ring. Cortisol mobiliseert ook de nutriënten en verandert de response
vitamine D-tekort en diabetes mellitus, osteoporose, artrose, hyper-
op ontstekingen. Het stimuleert de lever om de bloedsuikerspiegel
tensie en andere cardiovasculaire aandoeningen, auto-immuunaan-
te verhogen. Via de beïnvloeding van de vochthuishouding zorgt het
doeningen, verschillende carcinomen, PCOS (polycysteus ovarium
voor een handhaving van de homeostase. Als de frequentie, intensiteit
syndroom), depressie en epilepsie. Vitamine D wordt geproduceerd
en duur van de stress toeneemt, gaat de adaptatie achteruit, waardoor
door de huid onder invloed van zonlicht. Dit is afhankelijk van de
er een stijging komt van de neurohormonale activiteit. Het DHEA
hoeveelheid huid die blootgesteld wordt aan de zon, genetische
speelt een rol in de beëindiging van deze respons. De chronische
factoren en ook de breedtegraad. Vaak zien we dat ouderen zich
stress verhoogt uiteindelijk de cortisolspiegel en verlaagt de hoeveel-
schamen voor het ‘oude vel’. Dit houdt in dat ze zich steeds meer
heid DHEA. Ook een hogere leeftijd verlaagt de DHEA-spiegel. Juist de
bedekken, waardoor de vitamine D-productie alleen maar zal
verhouding tussen cortisol en DHEA is belangrijk in de koolhydraat-
afnemen. In de praktijk geef ik bijna standaard aan oudere mensen
huishouding, de botstofwisseling, de regulaties in het zenuwstelsel
4.000 eenheden per dag in een olieachtige substantie. Omdat de
en het endocriene systeem, gewicht en vetverdeling, detoxificatie en
normale productie in de zomer kan oplopen tot 20.000 eenheden zal
de productie van de eicosanoïden. Een uiteindelijke verhoging van de
met deze dosering geen probleem ontstaan.
cortisolspiegel veroorzaakt obesitas, diabetes, spieratrofie, botverlies, immuunzwakte, hersenatrofie, huidveroudering, het vasthouden van
Samenvatting
vocht, een verhoging van de bloeddruk en een groot aantal psychoso-
De ouder wordende mens loopt risico op een aantal hormoontekorten,
ciale klachten. Zeker bij de ouder wordende mens is het belangrijk dit
waardoor degeneratieve ziektes zich makkelijker kunnen ontwik-
goed in de gaten te houden. Dit houdt in: gezonde voeding, voldoende
kelen. Door voldoende beweging, hersengymnastiek en suppletie van
beweging, meditatie, ontspanning, prikkelvermindering en tenslotte
voedingsstoffen kunnen wij deze problemen in een vroeg stadium
ook het gebruik van een aantal nutriënten en/of kruiden. Als onder-
voorkomen. <<
steuning spelen met name de B-vitamines een belangrijke rol, naast vitamine C, magnesium, mangaan en L-tyrosine. Omdat ook hier weer het cholesterol het basismolecuul vormt, is het belangrijk te zorgen
literatuur
voor een goede hoeveelheid gezonde vetzuren. Vaak geef ik hier ook
•
alfaliponzuur en/of fosfatidylcholine bij.
Molina pE. Endocrine physiology, 2th ed. Lange educational Library. ISBN10: 0071460489, ISBN13: 9780071460484
•
gardner Dg, Shoback D. greenspan’s basic and clinical endocrinology, 8th ed., Lange educational Library. ISBN10: 0071402977, ISBN13: 9780071402972.
34
van Nature nr. 5 - 2007
