FOTOGRAFIE: PETER DE GREEF TEKST: JURGEN PIGMANS, PAUL SPANJAARD (‘IK ZOEK DE STILTE...’), WILMA WILLEMSE
Ik zoek de stilte in mijn tuin Zaterdagochtend: in de lente is dit de mooiste ochtend van de week. Vrij na een drukke werkweek. Het is nog vroeg, uitslapen ben ik niet gewend. Mijn vrouw en
G E Z O C H T:
É C H T E S T I LT E
v
Net zo min als het in Nederland bijna nog ergens écht donker is, is het ook bijna nergens meer écht stil. Ook niet in deze regio. Een techneut, een KNO-arts en een ervaringsdeskundige laten hun licht schijnen op wat geluid met ons doet en hoe we het beleven.
Verkeerslawaai, schreeuwende buren, harde muziek: geluid is tegenwoordig een nagenoeg constant gegeven in ons leven. De landelijke top drie van geluidhinder is in twintig jaar onveranderd: wegverkeer overtuigend op één, overlast van buren als goede tweede en vliegverkeer op nummer drie. Dat laatste lijkt in de regio Maasland nauwelijks aan de orde, maar zeg dat maar eens tegen de mensen die mogen genieten van het laagvliegen van oefenhelikopters langs de Maas… Wat doet geluid met een mens? Wanneer ervaar je overlast?
En wat kun je er aan doen? Met spelende kinderen of harde muziek kun je elkaar aanspreken en vragen of het minder kan. Of je maakt afspraken: ’s avonds na tienen gaat de muziek niet meer hard en ga je niet meer klussen. Op deze zaken heb je zelf nog invloed. Maar geluid van auto’s en treinen, industrielawaai of horecarumoer? Dat wordt al een stuk moeilijker. Dat geldt ook voor gehoorschade die je oploopt door langdurige en regelmatige overbelasting van de oren.
7 O
S S
,
H E T
M A G A Z I N E
•
ZO M E R
2009
Geluid op de schaal van Van Laarhoven Loek van Laarhoven uit Maren-Kessel is adviseur geluidszaken bij de gemeente Oss. Hij werkte jarenlang aan een methode om een lokale geluidsbeleving weer te geven in een bruikbare hinderindex.
NIET MEER DAN TECHNIEK?
Agrariërs in het buitengebied van Ravenstein klagen over het verkeerslawaai van de A50 en A59. Het vee in de weilanden heeft er last van, daar zijn de boeren van overtuigd. Niet nieuw: in 1884 beweren Nederlandse boeren dat hun koeien minder melk geven door het lawaai van de treinen op het spoor langs het weiland. Geluid is nog altijd niet te pakken of te zien, maar wel te
“Sinds 1979 meten we als gemeente geluid in decibels. Wettelijke voorschriften, maar niet meer dan techniek. De standaardvoorwaarden: overdag 50 dB, ’s avonds 45, ’s nachts 40. Ik meet geluid en toets het aan regels en wetten. Op basis daarvan wordt een vergunning verleend of geweigerd, een overtreding geconstateerd of niet. Einde verhaal.” Of toch niet? Van Laarhoven ziet bij de klagers een toenemend verschil tussen het technisch gemeten geluid en de beleving ervan (beter nog: de overlast ervan). Hij ging met vele honderden mensen het gesprek aan over hun irritatie. De onbevredigende mogelijkheden van de huidige Wet geluidhinder
kinderen liggen lekker op bed. De keuken ligt aan de achtertuin, op het zuidwesten. De zon schijnt al vroeg binnen. Onze huismerel hipt langs het raam, kijkt even met ‘n schuin kopje naar me. Niets verontrustends, de man achter het glas gaat gewoon thee zetten. Ik snij een plak krentenbrood af, schenk
verse thee in en spreid de zaterdagkrant op de keukentafel. De deur kan open, het is lekker fris-warm. Het gefluit van vogels komt binnen. Ze passen bij de stille rust van de ochtend. Dit is mijn Zen-moment. Het duurt ongeveer een kwartier. Dan komen buren op gang met grasmaaiers en hogedrukspuiten.
vindt hij immers niet meer van deze tijd. “Een indeling alleen met decibels werkt niet meer. Dertig jaar verder leven we in een 24-uurs economie. Dat betekent dat ook geluid steeds meer een constante factor in onze omgeving is. Neem de A50. Het geluid van de snelweg zakt nauwelijks terug in een etmaal, alleen nog tussen twee en vier ’s nachts. Het is een vrij constant geluid, met veel vrachtverkeer: liefst 80.000 auto’s per dag. En dat groeit door naar 120.000 in 2015. Maar denk ook aan het nachtelijk uitgaanspatroon in de binnenstad, met terrassen en stemgeluid tot in de kleine uurtjes. Dan kom je er niet meer met het meten van decibellen. Ik ben op zoek gegaan naar de mens achter het geluid.”
LEEFKWALITEIT
meten: in decibels. Daarnaast heeft geluid alles te maken met beleving. Loek van Laarhoven heeft een klassieke technische opleiding: HBS-B en Natuurkunde aan de Hogeschool Eindhoven, later aangevuld met kennis in de cognitieve psychologie. Die combinatie heeft geleid tot een heel nieuwe benadering van geluid. Van Laarhoven werkt al meer dan een kwart eeuw bij de gemeente Oss als adviseur geluidszaken. Met de jaren raakte hij in de ban van het effect van geluid op mensen.
De een lardeert zijn leven met stevige heavy metal, de ander zweert bij Bach; muziek is om van te genieten of te griezelen. En wat is voor een motorrijder mooier dan de ronkende uitlaat van zijn lievelingsvoertuig? Maar of zijn buurman daar ook zo over denkt? Voor die psychologische beleving van geluid heeft Van Laarhoven een formule ontwikkelt: een formule die zaken als spraakverstoring, wakkerliggen en ergernis door opstapeling van geluid koppelt aan het technisch meetresultaat in decibellen. “In Nederland gaat het bij milieu steeds meer om de leefkwaliteit van de woonomgeving. De belasting en beleving van het omgevingsgeluid hebben daar alles mee te maken. Maar
8 O
S S
,
H E T
M A G A Z I N E
•
ZO M E R
2009
Ik zoek de stilte in Herperduin Even aanzetten op de fiets om over het fietsbruggetje over de N329 te komen, dan zoeft het pad onder me door, Herperduin tegemoet. Het is zondag, goed weer en best
de Wet geluidhinder kent geen verschil tussen wonen in de wijk Ussen en wonen aan de Eikenboomgaard in Oss. Dáár komt mijn formule van geluidbeleving in beeld. Ieder mens is immers verschillend, maar ook bijvoorbeeld elk evenement. Neem Winterland en de kermis in Oss: beide in het centrum van de stad, maar toch anders in beleving. Het geluid van de kermis is – technisch gezien – hard en dominant. Toch is het aantal klachten van overlast beduidend minder dan bij de eerste twee versies van Winterland. Vier weken lang hetzelfde bandje met kerstliedjes en elke ochtend speelplaatsgeluiden van gillende kinderen op de ijsbaan zorgen voor veel ergernis bij bewoners die niet uit kunnen slapen.”
WISKUNDIG MODEL Decibellen en geluidbeleving ontmoeten elkaar op de schaal van Van Laarhoven. De index loopt van 0 tot 50. De nul staat voor geluidbeleving bij een afgelegen boerderijtje: nauwelijks technisch te meten geluid en een aangenaam gevoel. De hoogste score is er voor woningen rondom het uitgaansgebied, met het af- en aanrijden van auto’s, gepraat en geschreeuw vanaf terrassen, glasgerinkel, muziek en ruzies. De Wet geluidhinder beschouwt horeca als een vorm van industriegeluid, waarbij stemgeluid niet meetelt in het geluidsniveau: onbruikbaar dus. Binnenkort begint Van Laarhoven met zijn collega’s en akoestisch adviesbureau Ulehake in de Osse binnenstad een pilot om zijn belevingsindex verder aan te scherpen. Opbouw en afbraak van markten, schoonspuiten van pleinen, aanvoer van goederen, winkelend publiek, terrassen en evenementen als carnaval, muziekboulevard en kermis: ze krijgen allemaal een plaatsje in de matrix voor geluidsbelasting en hinderbeleving. Het is een model met drie sporen. Allereerst gaat het om de
80.000 PER DAG Sinds 2005 is het verkeer op de A50 bij Ravenstein en Huisseling verdubbeld. Gemiddeld ligt de geluidsbelasting tegenwoordig op 55 tot 60 decibel, terwijl 48 de wettelijke grens is. Files, nat wegdek en windrichting verhogen die belasting zelfs nog. Inwoners van Ravenstein en Huisseling hebben daarom een actiecomité opgericht. Zij willen dat gemeente en Rijkswaterstaat actie ondernemen, liever vandaag nog dan morgen. Die fijne tuin is immers geen oase van rust meer, en een open raam brengt naast frisse lucht ook onaangenaam gezoem. Het geluid beïnvloedt bovendien de nachtrust en de gezondheid: meer verkeer betekent meer fijnstof, meer vervuiling en meer stank. De gemeenten Wijchen, Landerd, Bernheze en Oss hebben inmiddels de handen ineengeslagen voor nader onderzoek naar het geluid van de A50. Geluidsarmer asfalt, een geluidswal, maximum snelheid naar 100 km, banden van rubber, tweelaags Zoab: mogelijkheden te over om geluid in te dammen. Het kan de actiegroep Geluidsoverlast A50 niet snel genoeg gaan.
9 O
S S
,
H E T
M A G A Z I N E
•
ZO M E R
2009
druk op het brede fietspad. Is hier stilte te vinden? Dan moet ik van het pad af. Ik zet mijn fiets aan een boom vast. Een klein paadje lokt het bos in. Ik kom wandelaars tegen, ook de onvermijdelijke nordicwalkers, en volg het pad verder en verder. Het pad wordt onduidelijker, het bos rommeliger. Ik stop en
luister of ik de stilte kan horen. Het ruist hier om me heen. Het is de snelweg die prima doorkomt. Het motorcrosscircuit mengt zich erbij. In Herperduin vind je natuur, geen stilte.
mate van overschrijding van het achtergrondgeluid in technische decibellen. Het tweede spoor geeft de dynamiek van het geluid een plaats, bijvoorbeeld het verschil tussen een fanfare en een generator. Als laatste de psycho-akoestische factoren van geluiddruk: de opeenstapeling van ergernis, slapeloosheid en onmacht. Zie het als een wiskundig model dat appels en peren – in dit geval techniek en beleving – met elkaar verweeft in een matrix met scores van 0 tot 50.
Een schaal heeft een naam nodig. Het is daarom niet ondenkbaar dat we in 2015, wanneer er dagelijks 120.000 auto’s over de A50 denderen en de meters van geluid en irritatie lopen, spreken over een geluiddruk van 47,6 op de schaal van Van Laarhoven.
DICHTER De schaal van Van Laarhoven is een optelsom van jaren meten, interpreteren en interesse in de menselijke psyche. Dat laatste is niet altijd vanzelfsprekend voor een ingenieur. Wie Van Laarhoven beter kent, ontdekt al snel het diapositief van zijn technische achtergrond. De ingenieur is een verdienstelijk dichter, die her en der al in de prijzen viel: een mooie afwisseling met de Nederlandse Innovatieprijs voor geluid en trillingen. Die prijs kreeg Van Laarhoven van de stichting Innonoise, die veel lobbywerk richting Den Haag doet om psycho-akoestische factoren een plaats te geven in geluidwetgeving. De prijs van Innonoise heeft belangstelling gewekt bij landelijk bekende wetenschappers als Fred Woudenberg, directeur van GGD Amsterdam. Deze heeft veel onderzoek gedaan naar het verband tussen bloeddruk, hartklachten en verminderde schoolprestaties als gevolg van continue geluidsoverlast. “De psychologie van de akoestiek beweert dat je kunt spelen met geluidoverlast. Ik denk bijvoorbeeld aan de klachten van een binnenstadbewoner in de buurt van een hardrockcafé. Een jarenlange strijd met de gemeente over decibellen en geluidsbegrenzers hield vrij plotseling op. De reden: dochterlief kreeg in het weekend een baantje achter de tap van de herriebar en alles veranderde voor de ouders. Als je daarover nadenkt, kun je nog wel wat creatieve oplossingen bedenken.”
NACHTELIJKE UURTJES Dat zal Van Laarhoven zeker blijven doen. Geluid en wat dat doet met mensen blijft hem boeien. “Geluid is mijn brood”, constateert hij nuchter na een dik uur praten over decibellen, wetten en rekenmodellen. Maar dat niet alleen. “Als geluidsspecialist heb ik er in die dertig jaar heel wat nachtelijke uurtjes opzitten. Niet alleen om te meten, maar vooral ook om te praten. Met mensen die horendol worden van slapeloze nachten door geluidsoverlast die mijn meter niet kon registreren als overschrijding, maar er wel was. Zo is het idee ontstaan om eens verder te kijken dan de decibellen, te denken buiten de gebaande paden van regels en vergunningen.”
DE POËZIE VAN GELUID Geluid is lucht onzichtbaar in beweging Voor haar bron op de vlucht stuift ze bij ons binnen als een lust of een last. Geen enkel verweer gehoor staat altijd open, keer op keer worden we verrast. Loek van Laarhoven
10 O
S S
,
H E T
M A G A Z I N E
•
ZO M E R
2009
Het ene oor in, het andere weer uit Het geluid dat onze oren binnenkomt, kan zo ook zijn sporen achterlaten. Van het suizen na een avondje stappen tot de langzame slijtage van onvoldoende gehoorbescherming tijdens het werk. Hoe zit het nu eigenlijk met het gehoor van dé Ossenaar? Zijn er verschillen onder de inwoners van de gemeente? Wijken stad en platteland binnen de gemeentegrenzen van elkaar af? We vroegen het aan Ivette Gooskens, kno-arts op de Osse locatie van ziekenhuis Bernhoven. Gooskens maakt ons meteen een illusie armer: “Het is ontzettend moeilijk om daar met cijfers iets over te zeggen; die zijn er namelijk niet zoveel. Er zijn in Nederland überhaupt
weinig cijfers op het gebied van lawaaibeschadiging, dus je kunt gemeenten niet goed met elkaar vergelijken. Ik denk dat er qua gehoorbeschadiging niet veel verschil is tussen plaatsen als Den Bosch of Oss. Het is wel belangrijk om verschil te maken tussen ‘geluidsoverlast’ en ‘lawaaibeschadiging’”, aldus Gooskens: “Als iemand praat, ligt dat geluid tussen de 50 en 60 decibel. Dat is niet schadelijk, maar soms wel hinderlijk. En dat kan weer leiden tot bijvoorbeeld concentratieverlies. Geluidsoverlast roept een stressreactie op. Voor een daadwerkelijke beschadiging moet de intensiteit van het geluid boven 80 à 85 decibel komen. Dan spelen ook de duur van de blootstelling én persoonlijke aanleg – de erfelijkheid dus – een rol. Volgens de Arbo-wet moet je vanaf 85 decibel verplicht gehoorbescherming dragen. De werkgever
Ik zoek de stilte op Elzenburg Het is eigenlijk zo’n logisch idee. Zoek de stilte op een plek waar het op werkdagen druk is; daar moet op de rustdag stilte te vinden zijn. Zondagochtend vroeg lijkt een goede kans voor een succesvolle expeditie. Ik zwenk de Kanaalstraat
11 O
S S
,
H E T
M A G A Z I N E
•
ZO M E R
2009
dient deze beschikbaar te stellen. Kies je er als werknemer voor toch geen bescherming te dragen, dan ben je zelfs strafbaar.”
LINKEROOR Kijk je naar gehoorbeschadiging op werkvloer, dan merkt Gooskens een verschuiving. Vroeger waren bouw en industrie de voornaamste sectoren waar je gehoorbeschadiging tegenkwam, maar dat is door de strengere regels aanzienlijk afgenomen. Je ziet het nu vooral bij beroepsgroepen als horecapersoneel, beroepsmuzikanten en hulpdiensten. “Die laatste groep heeft geregeld met de harde tonen van hun sirenes te maken. Maar ook bij mensen die veel in het verkeer zitten, komt lawaaibeschadiging voor. Zo zie je bij vrachtwagenchauffeurs nogal eens lawaaischade van het linkeroor. Het rijden met open raam zorgt dan voor die specifieke schade.”
MP3 Ook in de privé-sfeer ziet Gooskens veranderingen. “Net als vroeger gaat ouderdom gepaard met een langzaam toenemende slechthorendheid. De jeugd staat echter wel veel meer én veel langduriger bloot aan lawaai. De geluidsintensiteit in een discotheek ligt gemakkelijk tussen de 100 en 110 decibel. Daar moet je zonder gehoorbescherming eigenlijk niet langer dan 15 tot 30 minuten verblijven. Als je na één avond stappen thuiskomt en je oren piepen en suizen, is de schade nog omkeerbaar; dat herstelt zich weer met rust. Maar als je bij herhaling langdurig aan zo’n geluidsintensiteit wordt blootgesteld, kan dat zeker leiden tot blijvende gehoorschade.” Dat geldt ook voor het geluid dat mp3-spelers voortbrengen. Sommige merken hebben weliswaar een geluidsbegrenzer, maar die gaat dan nog tot 110 decibel. Bovendien is een begrenzer in Nederland nog niet verplicht, terwijl dat in bijvoorbeeld de Verenigde Staten wel het geval is.
in, er passeert geen enkele auto. Een goed begin. Laat ik zo diep mogelijk Elzenburg in gaan, naar de Heiliglandenstraat. Die naam klinkt als een veelbelovend voorteken. Eerst door de Rijnstraat: langs de hoge bouwloodsen van de zwijgende supermiljonairs-jachten. Dan langs Waalkade: de vrachtwagens van Vos staan beweging- en geluidloos achter hekken. Dit
PERMANENT De toename van geluidsprikkels beperkt zich niet tot het uitgaansleven. Veel meer lawaai is een probleem van deze tijd, al is dat in de stad wel ernstiger dan op het platteland. De kno-arts: “De geluidbelasting is overal behoorlijk toegenomen; je ontkomt er praktisch niet meer aan, zeker niet in het verkeer en het uitgaansleven. Sommige mensen regelen zelf gehoorbescherming. Zorg er dan wel altijd voor dat het ook echt goede bescherming is, anders heb je er niets aan. Mensen hebben bovendien niet in de gaten wanneer ze hun gehoor beschadigen. Er wordt vaak gedacht dat het pas schadelijk is zodra je pijn in je oren voelt, maar je kunt ook een beschadiging aan je gehoor oplopen zonder het te voelen. Dat wordt onderschat. Zodra je de symptomen merkt, bijvoorbeeld blijvend oorsuizen, is het vaak al te laat. Daarom is het van belang om daar als gezondheidsmedewerkers en als overheid aandacht aan te blijven schenken, want gehoorbeschadiging is permanent. De medische wetenschap kan die schade in het oor nog niet herstellen. Voorkomen is dus beter dan genezen.”
gaat goed. Dan de Heiliglandenstraat, opgenomen in een bedrijfsterrein, in de bocht van de Merwedestraat. In een hoge populier hoor ik een lijster opgetogen fluiten. Zijn gezang klinkt als een overwinning op het lawaai dat hier doordeweeks te horen is.
12 O
S S
,
H E T
M A G A Z I N E
•
ZO M E R
2009
Geluidskaart gemeente Oss 0 tot 43 decibel 43 tot 48 decibel 48 tot 53 decibel 53 tot 58 decibel 58 tot 63 decibel 63 tot 68 decibel 68 decibel en hoger.
Ik zoek de stilte in muziek Een herinnering aan stilte. Het is juli, we kamperen bij een Italiaanse boerderij in de buurt van Venetië. Een verrassend rustig plekje in een drukke omgeving, aan het einde van een klein weggetje. Het bedrijf van een alternatieve boer. Maurizio doet er dingen bij: verhuurt staanplaatsen in de boomgaard aan kampeerders en heeft een paar pensionkamers in het grote boerenhuis. Op de eerste verdieping huurt een kleine Italiaanse man. Een trap aan de achterkant van de boerderij leidt naar zijn appartementje. Het is een heel stille man. Als een muisje loopt hij ’s ochtends vroeg het zanderige weggetje af en neemt in het dorp de bus naar Venetië, naar zijn werk. Aan het einde van de
dag komt hij even stil terug, klimt de trap op naar zijn kamer. Hij laat zich niet zien. Het is warm; zijn deur en raam staan open. Pianomuziek stroomt naar buiten. Ik ben alleen; ik sta in het donker beneden de afwas te doen. Het is fantastisch, de muziek benadrukt de stilte. ‘Bella musica’, brabbel ik als de stille man uit zijn raam kijkt. Hij verdwijnt, komt na een paar tellen de trap af, geeft me een cd. Zonder iets te zeggen gaat hij weer naar boven. Het zijn nocturnes van Chopin, gespeeld door Daniel Levy. Als ik ze draai, hoor ik weer de stilte van die Italiaanse nacht.
