Gevoel voor draagvlak

Het Essay - ir. Remco de Boer

Gevoel voor draagvlak Om technologie te kunnen toepassen is draagvlak onder de bevolking nodig. Ingenieurs erkennen dat. Maar tussen theorie en praktijk gaapt vaak een groot gat, zo concludeert communicatiespecialist ir. Remco de Boer. De dialoog met risicoallergische burgers vraagt vooral om een combinatie van argumenten, empathie en daadkracht. In beeld is een inwoonster van Barendrecht, staand voor haar huis. Een huis direct in de frontlinie, zoals de verslaggever opmerkt. De vrouw maakt zich zorgen over de plannen voor CO2-opslag. Het zou veilig zijn, werpt de journalist tegen. “Maar wie geeft ons de garantie?”, antwoordt ze. “Het is en blijft een experiment. Doe dat in de Noordzee of ergens anders, maar niet onder een woonwijk.”1 In nog geen minuut komt de kern van ‘Barendrecht’ haarscherp in beeld. Vol trots is drie jaar eerder de proef aangekondigd, in de strijd vóór het klimaat. De Rotterdamse regio zou CO2-hoofdstad van de wereld worden. Het lege gasveld was geschikt, het kon. Maar Shell en de overheid hebben nooit afdoende de vraag beantwoord waarom het nu precies dáár moest. ‘Barendrecht’ is een schoolvoorbeeld van een rationele, afstandelijke manier van communiceren. Een manier waarbij geen sprake is van een echte dialoog en het benodigde draagvlak dús wordt verkleind. Barendrecht is zeker geen uitzondering, zo blijkt uit een analyse van honderden rapporten, persberichten, krantenartikelen en voorlichtingsmateriaal van een aantal belangrijke techniekprojecten (zie kader). Technisch vernuft alléén is tegenwoordig onvoldoende om problemen op te lossen. De steun van burgers – of op zijn minst het ontbreken van grootschalig protest – zal steeds vaker medebepalend zijn. Beleidsmakers, wetenschappers en ingenieurs erkennen dat. Maar dat besef vertaalt zich nog onvoldoende in hun handelen, zo blijkt ook. Tussen theorie en praktijk zit nog een flink gat.

leggen is dat het hier wel kan”, zei de milieugedeputeerde.2 “Geen proeven in Barendrecht, dan ook geen opslag in Friesland”, twitterde een Fries Statenlid. Technologie is emotie. Een dialoog gebaseerd op feiten – bij uitstek het domein van wetenschap en techniek – schiet tekort. Wie draagvlak wil creëren, behouden of vergroten, zal moeten argumenteren en communiceren op een manier die past bij de belevingswereld van de nimby-burger. Die kijkt om te beginnen op een heel andere manier tegen risico’s aan dan beleidsmakers en experts dat doen.

‘Barendrecht’ is een schoolvoorbeeld van een rationele, afstandelijke manier van communiceren De westerse mens leeft langer, blijft langer gezond en is relatief welvarend. En juist omdat hij veel minder gevaar loopt dan twee eeuwen geleden, heeft hij steeds meer moeite met de kleine restrisico’s die er altijd zullen zijn. Altijd is er iemand schuldig. De moderne mens heeft het noodlot de facto afgeschaft. Technologie mag uitsluitend voordelen hebben, geen risico’s. Diezelfde mens weet echter diep van binnen dat dit onmogelijk is, vandaar zijn onzekerheid. Beleidsmakers en professionals die de gevraagde garanties zeggen te kunnen geven, worden niet geloofd. Burgers willen honderd procent zekerheid, maar wie zegt dat te kunnen bieden, wordt gewantrouwd. En niet alleen burgers willen garanties. Zo mengde Waterbedrijf Brabant Water zich onlangs in de discussie over ondergrondse opslag van kernafval in Vlaanderen. Het bedrijf noemde het idee volstrekt onacceptabel: “Honderd procent zekerheid dat zo’n container niet gaat lekken, is er niet. Daarom is elk risico, hoe klein ook, onacceptabel.”3 COVRA, dat in Nederland kernafval opslaat, reageerde ogenschijnlijk geruststellend. Volgens de organisatie is aan het plan geen enkel risico verbonden. Maar innovatie zonder nadelen bestaat niet. Technologie is nooit volledig risicovrij, zeker nieuwe niet. De neiging om de risico’s te ontkennen of te

Verzet Verzet tegen technologie is geen autonome ontwikkeling. Hoe het publiek een techniek beoordeelt, wordt beïnvloed door het doen en laten van initiatiefnemers, bestuurders en experts. Ieder negatief oordeel is vervolgens ook van invloed op het draagvlak voor technologie in het algemeen. Met ieder succesvol protest schatten burgers de kans dat ze ook een ander project kunnen tegenhouden hoger in. Drenthe stond aanvankelijk positief tegenover een proef met CO2-opslag, maar maakte één voorbehoud: het experiment in Barendrecht zou door moeten gaan. “Ik heb gezegd dat als het dáár niet veilig is, het niet uit te

1

De Ingenieur - 17 december 2010


bagatelliseren werkt bij de risicoallergische burger juist averechts. Niet het ‘ontkennen van’ zou centraal moeten staan, maar het ‘omgaan met’: wat zijn de risico’s, wat zijn de eventuele gevolgen en wat wordt er gedaan om die te beperken? Mensen zijn niet bang voor risico’s, maar voor de gevolgen als het misgaat. Het gaat hun niet om de kleine kans op een ongeluk zoals in Tsjernobyl, maar om de potentieel verschrikkelijke gevolgen, zei filosofe prof. dr. Sabine Roeser (TU Delft) onlangs in NRC Handelsblad. “Voorstanders zouden eigenlijk niet alleen moeten zeggen dat de kans op een ongeluk bij de huidige reactoren heel klein is, maar dat áls het gebeurt, de gevolgen ook veel minder ernstig zijn.”4

heid niet ‘onafhankelijk’. Het ministerie van VROM zag in het park vooral een impuls voor het klimaatbeleid en had daardoor onvoldoende oog voor de belangen van omwonenden. Dat werd nog versterkt door het dreigement van toenmalig minister Van der Hoeven om haar doorzettingsmacht te gebruiken: “Als blijkt dat ze moeilijk doen, zal ik daar zeker gebruik van maken.”10

Betrouwbaarheid Een complicerende factor is dat burgers inmiddels zo veel ervaring met spinnende beleidsmakers hebben dat zij al verwachten dat ‘de waarheid’ een gekleurde versie zal zijn. Prof. dr. Bent Flyvbjerg, die onderzoek deed naar de kostenoverschrijdingen van grote infrastructurele projecten, spreekt over ‘strategische misrepresentatie’, “omdat mensen niet van de term ‘liegen’ houden.”5 De National Oil Spill Commission schetste in haar rapport over het Deepwater Horizon-ongeluk een bijna universeel beeld van een ‘overoptimistische’ overheid die de hoeveelheid gelekte olie bewust onderschatte, om vervolgens de hoeveelheid verdampte en verwijderde olie te óverschatten.6 De lijn tussen optimisme en ‘misrepresentatie’ is zó dun dat burgers op basis van ervaringen uit het verleden informatie vaak per definitie wantrouwen. Het vertrouwen tussen burger en bestuur staat al jaren onder druk. Een van de oorzaken is de illusie van de overheid dat zij complexe problemen kan oplossen zonder écht met burgers in gesprek te gaan, zo concludeert de Raad voor het Openbaar Bestuur.7 Die houding leidt tot een vertrouwensbreuk. De overheid krijgt vertrouwen als zij geloofwaardige afwegingen maakt in het algemeen belang. De belangrijkste criteria zijn deskundigheid en onafhankelijkheid. Vooral financieel of politiek eigenbelang vormt de basis voor wantrouwen, zo stelde het Sociaal en Cultureel Planbureau naar aanleiding van onderzoek naar het vertrouwen in informatiebronnen over vaccinaties en klimaatverandering.8 Juist politiek eigenbelang speelde het vorige kabinet parten. Informatie leek soms propaganda, zoals de laatste zin in dit citaat: “CO2 is een belangrijke veroorzaker van het broeikaseffect en een dreigende klimaatramp. Het is mogelijk vrijkomende CO2 af te vangen en op te slaan. Overheden, wetenschappers, bedrijfsleven en milieubeweging zijn het eens over het nut en de noodzaak van ondergrondse CO2-opslag.”9 Ook bij de ontwikkeling van Windpark Noordoostpolder, het grote windturbinepark bij Urk, was de over-

De overheid moet afstand houden tot de uitvoering van beleid waarbij kennis een grote rol speelt. Nu is dat vaak niet het geval. Burgers kunnen daardoor moeilijk zien in hoeverre een beslissing is gebaseerd op onafhankelijke kennis dan wel op politieke overtuigingen.11 Ook de onafhankelijkheid van experts is daardoor in het geding. Hoe minder de overheid op afstand blijft, hoe minder de informatie van kennisinstituten wordt vertrouwd. Experts moeten ook zelf op hun betrouwbaarheid letten. Zowel TNO als DCMR Milieudienst Rijnmond deed in opdracht van de overheid onderzoek naar CO2-opslag. Maar beide hadden zich jaren eerder al voorstander getoond, zoals DCMR in een rapport12 in opdracht van het Rotterdam Climate Initiative (RCI). Bij datzelfde RCI is DCMR-directeur Van den Heuvel bestuurslid. TNO zag eerder ook een grote rol voor Nederland op het gebied van CO2-opslag. Het hoofd Sustainable Geo-Energy verklaarde dat er geen enkel risico aan was verbonden. Hij vond dat inwoners van Barendrecht vooral trots moesten zijn op de primeur.13 Een dergelijke houding overtuigt niet alleen bezorgde burgers niet, maar doet voor hen ook impliciet afbreuk aan de betrouwbaarheid van een onafhankelijk kennisinstituut. De integriteit van DCMR en TNO in het algemeen, en van hun onderzoeken in het bijzonder, staat buiten kijf. Toch wordt bij het publiek de schijn van belangenverstrengeling gewekt. Daarmee verliezen de onderzoeken feitelijk hun waarde bij het verkrijgen van draagvlak. Een klein land als Nederland heeft relatief weinig experts. Juist daarom moeten zij zich, net als de overheid, zeer bewust zijn van hun rol in het publieke debat over technologie.

Het vertrouwen tussen burger en bestuur staat al jaren onder druk

Internet Het publieke debat speelt zich op andere plaatsen af dan vroeger. Ook wordt het op een andere manier gevoerd. Een van de oorzaken is internet. Prof. dr. Frans Berkhout, lid van het VN-klimaatpanel IPCC, noemt het een van de redenen voor het gepolariseerde klimaat-

2



debat.14 Niet langer discussiëren alleen experts onderling; ‘leken’ doen dat ook, op blogs en via sociale media. Dankzij de anonimiteit van het web zijn zelfs voor de duisterste complottheorieën medestanders te vinden. Onjuiste informatie verwordt eenvoudig tot waarheid. Internet geeft een stem aan de bozen, de angstigen en de verongelijkten. In hun eensgezindheid zien zij vervolgens het bewijs van hun gelijk. Internet als selffulfilling prophecy.

130 meter boven het water uittorenen”,16 schreef de Volkskrant. Columnist Jan Mulder sprak daarop van “het bombardement van Urk” en vroeg zich af of het dorp nog in opstand zou komen tegen de “verschrikkingen die haar boven het hoofd hangen”. Die opstand kwam er. Protest zou er sowieso gekomen zijn. Maar het is zeer de vraag of het dezelfde impact in de landelijke media én politiek zou hebben gehad als de overheid meer gevoel had getoond voor de potentiële weerstand. Bij het verschijnen van het persbericht waren de plannen al dertien jaar oud en hadden ze tot dan toe nauwelijks landelijk aandacht gekregen. Ook het Franse EDF verkeek zich op de media. Slechts twee weken nadat het energiebedrijf een onderzoek naar gasopslag in zoutcavernes bij Pieterburen had aangekondigd, stond het al met 3-0 achter. Ruim twee miljoen kijkers van Hart van Nederland17 en De Wereld Draait Door18 zagen de EDF-woordvoerder een nieuw record vraag-ontwijken vestigen. Drie dagen later berichtte RTV-Noord dat het bedrijf een aantal domeinnamen van het lokale actiecomité had ‘gekaapt’.19 Hoe triviaal dit soort acties ook lijken, ze zijn zeer bepalend voor de beeldvorming. Het beeld van een ontwijkend, onbetrouwbaar bedrijf zal het conflict de komende jaren domineren. Duidelijk is wie David is, en wie Goliat.

Geanalyseerde projecten: Ondergrondse CO 2-opslag Windpark Noordoostpolder Noord/Zuidlijn Aardgasopslag Pieterburen HSL-Zuid Kernafvalopslag Vlaanderen 380kV-hoogspanningsverbinding Randstad

Het web helpt bezorgde burgers ook in hun zoektocht naar informatie. Onderzoeksrapporten zijn vaak heel eenvoudig in te zien. Iedere onzorgvuldig geformuleerde passage of ogenschijnlijke tegenstrijdigheid is vervolgens aanleiding tot wantrouwen. Dat betekent dat de opstellers van rapporten hun mening meer dan nu door de ogen van leken moeten verwoorden, of op zijn minst voorbereid moeten zijn op hun kritiek. Beleidsmakers, maar ook wetenschappers en ingenieurs zullen een manier moeten vinden om met deze nieuwe digitale werkelijkheid om te gaan. Zij zullen ook meer dan nu met burgers in discussie moeten gaan, rechtstreeks en in de media. De doelgroep is niet langer alleen de selecte groep vakgenoten, de opdrachtgever of de vakpers. Het is óók de lezer van De Telegraaf en de bezoeker van GeenStijl. Nog altijd wordt de kracht van de media onderschat. Er wordt te weinig rekening gehouden met de vergrootglaswerking en de neiging tot het weglaten van nuances. Beleidsmakers staan voor inhoud en nuance, ‘het verzet’ voor passie en zwart-wit. Dat maakt potentiële conflicten geliefd bij de media.

Waarom Draagvlak creëren vraagt om empathie, om gevoel. Maar de argumentatie is minstens zo belangrijk: waaróm is CO2-opslag in Barendrecht nodig? En waaróm windturbines bij Urk? Hoe gevoeliger het project, hoe overtuigender die onderbouwing moet zijn. Het beperken van de opwarming van de aarde alléén is voor burgers onvoldoende. De Stuurgroep Windpark Noordoostpolder zegt vooral wat er komt en hoe goed dat voor het milieu is. Maar op de kernvraag van omwonenden – waarom híér – wordt nauwelijks ingegaan. In het korte stukje dát erover op de website staat20, wordt alleen gemeld dat de gekozen locatie ‘de beste’ windcondities heeft. Ook bij ‘Pieterburen’ weinig over het ‘waarom’. EDF zegt geologische data uit heel Nederland te hebben geanalyseerd en vervolgens drie verschillende locaties in Noord-Nederland nader te hebben onderzocht. Pieterburen zou als enige geschikt zijn, door de unieke geologische kwaliteiten van de ondergrond.21 Die informatie roept vooral vragen op. Waren er in heel Nederland maar drie geschikte locaties of is direct op NoordNederland ingezoomd? Hoe uniek zijn die kwaliteiten? Waarom moet er überhaupt in Nederland gas in zoutcavernes worden opgeslagen? Wie wil overtuigen zal altijd het volledige verhaal moeten vertellen, en wel zo helder mogelijk. TenneT snapt dat. De netwerkbeheerder geeft als reden voor de

Misrekening VROM maakte bij Windpark Noordoostpolder een kapitale misrekening. Ondanks het al jaren sterk groeiende verzet tegen windenergie op land bleef het ministerie benadrukken dat de Noordoostpolder het grootste park op land zou krijgen. En ook dat het versneld gerealiseerd zou moeten worden.15 Een persbericht met die strekking was de directe aanleiding voor het verzet van Urk. “Toeristen zullen voortaan met verwondering kijken naar de tientallen enorme zuilen die

3



uitbreiding van het 380kV-hoogspanningsnetwerk: “De energiecentrales produceren voldoende elektriciteit, maar de huidige hoogspanningsverbindingen kunnen het benodigde transport niet aan. Daarom is een uitbreiding van het hoogspanningsnet nodig.” Punt. De invloed op de publieke opinie is in het begin het grootst. Daarom moet vooral de eerste communicatieklap een daalder waard zijn: glashelder, overtuigend en eenvoudig te begrijpen. Later in het proces zijn pogingen tot beïnvloeding in het beste geval marginaal en in het slechtste geval zinloos. In het Ontwerp Afvalplan zette NIRAS (Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen) in ruim tweehonderd pagina’s uiteen welke afweging België moet maken ten aanzien van de opslag van radioactief afval: opslag ondergronds, bovengronds of iets ertussenin.22 NIRAS adviseerde ondergronds. Greenpeace België had voor zijn kritiek precies één pagina nodig. De voorgestelde oplossing zou volgens de organisatie definitief en onherroepelijk zijn. Dat zegt NIRAS niet, maar wie zal het hele rapport lezen? Dat gaf de organisatie ook toe: de omkeerbaarheid van de ondergrondse oplossing moet alsnog duidelijker omschreven worden.23 Het is too little maar vooral too late. Argumenten moeten eenvoudig te begrijpen zijn. En wel direct. Een tweede kans is er zelden. Vóóraf moet een goede krachtenveldanalyse worden gemaakt en moet er antwoord zijn op de confronterende vragen die onherroepelijk gaan komen. Vaak gebeurt dat pas als het project in gevaar dreigt te komen. Dan wordt er ‘gecommuniceerd’. Zo’n campagne wordt vervolgens door het publiek gezien als hét bewijs dat het plan dus blijkbaar niet deugt. Zoals tijdens een bewonersavond in Urk werd opgemerkt: als dit zo’n goed plan is, waarom is er dan 720.000 euro nodig om het aan ons te verkopen?24 Zelden wordt het belang van omgevingsmanagement ontkend, het schort vooral aan de uitvoering. Vaak ontbreekt het simpelweg aan een strategisch communicatiebeleid. Zelfs het IPCC had op dit punt geen beleid. Niet gebrekkig of slecht, maar gewoon géén, zo bleek uit de evaluatie door de InterAcademy Council.14

toond dat het geluid binnen de normen blijft. Mochten wij ons vergist hebben en mensen bovenwettelijk belasten dan zullen we extra maatregelen nemen.”27 Maar tussen de regels door was ook duidelijk te horen: als de lijn wél aan de normen voldoet, blijft het zo. De daadkrachtige, ‘streng maar rechtvaardigaanpak’ van Eurlings werkt. Zijn prestaties op Verkeer en Waterstaat zijn onomstreden. De Limburger was volgens de Nederlander de op twee na populairste minister, en ondernemend Nederland koos hem zelfs als populairste. Maar Eurlings kreeg ook kritiek, onder meer op zijn opmerking dat de kilometerheffing er zonder voldoende draagvlak niet zou komen.28 Hij zou daarmee alvast de politieke nooduitgang open zetten, en zijn tegenstanders in de kaart spelen. Die uitleg is te beperkt. Zijn opmerking was vooral het signaal dat hij, hoewel zelf een groot voorstander van de heffing, deze niet koste wat kost zou doordrukken.

Vóóraf moet er antwoord zijn op de confronterende vragen die onherroepelijk gaan komen In november trok het kabinet definitief de stekker uit Barendrecht. “Een volledig gebrek aan lokaal draagvlak”, gaf minister Verhagen als belangrijkste reden.29 Een week later nam hij het voor een groot deel terug. Zonder het zich te realiseren had de regering namelijk burgers in heel Nederland een uiterst machtig wapen in handen gegeven. Het ontbreken van draagvlak alléén kan nooit de reden zijn om technologie niet toe te passen. Maar plannen doordrukken tegen alle weerstand in is ook geen optie, zeker niet in het licht van de wankele politieke verhoudingen in veel westerse landen sinds het begin van deze eeuw. Het krijgen, behouden of vergroten van publieke steun zal steeds vaker vragen om bestuurlijk fingerspitzengefühl. Verzet zal er altijd zijn. Een kleine, harde kern wordt nooit overtuigd. Dat hoeft ook niet, het gaat om de massa. De gemiddelde burger bepaalt het draagvlak. Om die te overtuigen is een ijzersterke argumentatie nodig: waarom moet deze technologie op die manier, nu, hier, op deze plek worden ingezet? Goednieuwsshows en absolute garanties wekken vooral achterdocht. Zodra de burger dénkt dat hij niet serieus wordt genomen, wordt dat idee bijna belangrijker dan de inhoud van de discussie. Combineer ratio en feiten met emotie en gevoel. Werk vanaf de eerste dag aan de acceptatie, dus niet eerst de techniek en daarna het draagvlak, maar tegelijkertijd. Luister naar argumenten van burgers en doe er ook iets mee, maar verhef ze nooit tot norm. Beleids-

Eurlings Behalve empathie en argumentatie is nog een derde ingrediënt nodig: bestuurlijke daadkracht. Geen Nederlandse bestuurder verenigt die drie eigenschappen beter dan oud-minister Eurlings. Hij zoekt voortdurend de dialoog en luistert ook, erkennen vriend en vijand. “Als zijn gesprekspartners een terecht punt hebben, dan doet hij daar ook iets mee”, zei ANWB-directeur Van Woerkom naar aanleiding van de kilometerheffing.26 Ook in de discussie over de geluidsoverlast van de HSLZuid toonde Eurlings begrip. Bij de opening zei hij over de klachten: “Tot nu toe heeft iedere berekening aange-

4



makers moeten beleid maken en uiteindelijk alles overwegend beslissingen nemen – in het algemeen belang. Die moeten verdedigd worden, met rechte rug en zonder slappe knieën. De wereld staat voor een groot aantal uitdagingen. Of het nu gaat om onze energie, ons voedsel of de gevolgen van klimaatverandering. Techniek speelt daarbij een centrale rol. Maar techniek alleen is onvoldoende; draagvlak is minstens zo belangrijk. Dat besef is

maar de helft van het verhaal. De andere helft is de benodigde vertaalslag naar de praktijk, naar het doen en vooral het laten. Dat is de sleutel – voor beleidsmakers, wetenschappers én ingenieurs.

Ir. Remco de Boer is communicatiespecialist op het gebied van techniek en wetenschap ([email protected]).

Bronnen 1 Netwerk, 6 april 2010 (Hoe veilig is de CO2 opslag in

14 debat VU Amsterdam, 12 oktober 2010 (Slecht klimaat voor

Barendrecht?)

wetenschap)

2 Dagblad van het Noorden, 27 maart 2010 (CO2 pas in

15 Ministerie van VROM, 21 mei 2008 (persbericht Nederlands

Noorden als Barendrecht doorgaat)

grootste windenergiepark komt in Noordoostpolder)

3 Trouw, 9 september 2010 (Drinkwaterbedrijven woest op

16 De Volkskrant, 26 mei 2008 (Windmolens komen uit

kernafval in bodem)

buitenland)

4 NRC Handelsblad, 7 oktober 2010 (Angst kan ook een goede

17 SBS6, 18 oktober 2010 (Hart van Nederland)

raad geven)

18 VARA, 19 oktober 2010 (De Wereld Draait Door)

5 Intermediair, 17 april 2009 (Realistisch budgetteren met Bent

19 RTV-Noord, 22 oktober 2010 (Domeinnamen van

Flyvbjerg)

Pieterburen Tegengas gekaapt)

6 Reuters, 7 oktober 2010 (W.House was over-optimistic after

20 website Windpark Noordoostpolder

BP oilspill – panel)

(www.windparknoordoostpolder.nl)

7 Raad voor het Openbaar Bestuur, februari 2010 (advies

21 website De Wieben Aardgasbuffer

‘Vertrouwen op Democratie’)

(www.dewiebenaardgasbuffer.nl)

8 Sociaal en Cultureel Planbureau, 1 juli 2010 (Kwartaalbericht

22 NIRAS, 7 juni 2010 (Ontwerp van Afvalplan)

2010-2, pag. 3)

23 uitzending EenVandaag, 9 september 2010 (Brabants water

9 VROM-dossier CO 2-opslag, http://co2opslag.vrom.nl (CO2-

in gevaar door kernafval België?)

opslag is noodzakelijk)

24 Op Urk, 14 september 2009 (Plannenmakers krijgen wind

10 Nederlands Dagblad, 5 maart 2009 (Urk buitenspel bij

van voren)

ontwikkeling windmolenpark)

26 Het Financieele Dagblad, 19 november 2009 (Eurlings gunt

11 NRC Handelsblad, 26 april 2010 (E. Heijdelberg -

eer ook aan anderen)

Onderzoek Overheid houdt te weinig afstand tot uitvoering van

27 Radio1-journaal, 26 augustus 2009 (Snel onderzoek naar

beleid waar kennis een rol speelt)

hsl-overlast)

12 Rotterdam Climate Initiative, juni 2001 (CO2-afvang en –

28 NOS journaal, 26 november 2009 (Eurlings: geen draagvlak,

opslag in Rijnmond, rapport DCMR)

geen kilometerheffing)

13 De Pers, 3 april 2008 (Barendrecht wacht een Europese

29 AD, 4 november 2010 (Victorie in Barendrecht: geen CO2-

doorbraak)

opslag)

5


Gevoel voor draagvlak

Recommend Documents