12:45
Pagina 3
Gespannen glas in atria Jobsveem
Project
19-11-2007
BOUWWERELD # 21
21- project.qxd
Appartementen en bedrijfsruimte in Jobsveem te Rotterdam
Om daglicht te brengen in de lofts van het 25 m diepe pakhuis Jobsveem, is het gebouw op drie plaatsen opengesneden. In de openingen zijn atria gemaakt met volledig glazen gevels en daken. De brede glaslamellen in de gevel zijn gespannen op stalen staven. Zij geven een zeer eigentijdse uitstraling aan het rijksmonument op de Lloydpier. Tekst: Josine Crone; Foto’s: Rob Hoekstra
1. In de gevelopeningen bij de atria in het Jobsveem zijn glazen lamellen op gespannen stalen staven aangebracht. 2. Om atria voor de daglichtvoorziening te kunnen maken, is het pakhuis op drie plaatsen open gezaagd.
Op de Rotterdams Lloydpier is het pakhuis Jobsveem in gebruik genomen door de bewoners van 109 lofts. De begane grond van het gebouw is bestemd voor bedrijven en horeca. Het uit 1913 daterende havenpakhuis is tijdens de ontwikkeling van de verbouwplannen aangewezen als rijksmonument. Karakteristieke elementen, zoals de gietijzeren kolommen, houten vloeren, laadperrons en luiken zijn met respect behandeld. De verdwenen hijshuisjes op het dak zijn zelfs naar oud model teruggebouwd. Eén van de lastigste vraagstukken voor de herbestemming was het voorzien in voldoende daglicht. De gevelopeningen in het pakhuis waren puur functioneel en gericht op het overslaan van goederen. Extra openingen waren noodzakelijk, maar hoe doe je dat zonder de pakhuisgevels aan te tasten? Een veelgebruikte oplossing is het uitkernen van gebouwen. Het Jobsveem is met een diepte van 25 m weliswaar diep, maar niet diep genoeg voor atria in het middengebied. Daarmee zou te weinig ruimte overblijven voor woningen aan weerszijden van het atrium. In plaats van het gebouw in de lengte door te zagen, zijn daarom in de breedte drie forse daglichtopeningen gemaakt. Voor deze gewaagde oplossing was veel overleg nodig met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, omdat de openingen de continuïteit van de gevels onderbreken. Een min of meer gesloten atriumvlak was daarom wenselijk. Dit heeft architect Robert Winkel van Mei Architecten en Stedenbouwers bereikt door de gaten te voorzien van een zeer transparante gevel van glazen lamellen, die met rvs-knopen zijn bevestigd op gespannen stalen staven. In deze gaten zijn vervolgens eigenlijk alle problemen van de verbouwing in één keer opgelost: de ontsluiting van de woningen en de bedrijfsruimten, de stabiliteit van het pakhuis, de vluchtwegen, de rookventilatie, het daglicht en het uitzicht.
2
Structuur Het Jobsveem heeft een merkwaardige constructieve opbouw. De basisstructuur bestaat uit een raster van 5 bij 5 meter met gietijzeren kolommen en dragende metselwerk gevels. Op de gegoten kolomkoppen zijn een soort schotten gelast waartussen stalen walsprofielen liggen. Ter bescherming tegen brand zijn de stalen liggers aan weerszijden ingepakt met houten balken en aan de onder- en bovenzijde voorzien van een cementgebonden schil. De gietijzeren kolommen zijn gevuld met beton. Zodoende was de bestaande constructie 60 minuten brandwerend beschermd. Op de stalen liggers zijn houten vloeren aangebracht met een diagonaal vloerbeschot van 36 mm dikke vloerdelen. Hierdoor werken de vloeren met hun schijfwerking mee aan de stabiliteit van het pand. De uitkragende laadperrons aan de kadezijde zijn van gewapend beton.
3
19-11-2007
12:45
Pagina 4
Vluchttrap
4954 4954 4954 4954 4954
BOUWWERELD # 21
Project
21- project.qxd
Vluchttrap Loopbrug
Corridor
Corridor
Atrium
Balkon
Loopbrug
Atrium 6 Balkon
Balkon
Balkon
Corridor
Loopbrug
Corridor
Atrium 5
3
Balkon
Balkon
Balkon
Balkon
Balkon
Balkon
4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981 4981
Plattegrond niveau 1
1:750
1
2
24550+
21162+ 4
17758+
14359+
10622+
6712+
550+ Peil=0
4954
4954
Hoogtedoorsnede
Deze perrons rusten op een betonnen raamwerk in de kadegevel. Het gebouw is met zijn mix van gietijzer, staal, hout en beton een voorbeeld van de overgangsperiode van traditionele constructies naar betonbouw.
4
Capaciteit Bij hergebruik van pakhuizen is de vloerbelasting doorgaans geen probleem. De vloeren van het Jobsveem konden nog met 850 kg/m2 worden belast. Maatgevend voor de constructieve capaciteit was in dit geval de fundering. Het draagvermogen van de houten palen is bepaald door een aantal palen te onderwerpen aan een proefbelasting. Hiervoor zijn enkele palen plaatselijk vrijgegraven en met een vijzel belast tot bezwijken. Tevens bleek tijdens dit onderzoek dat er een lichte schimmelaantasting was op de paalfundering. Blijkbaar hebben
4954
4954
4954
1:250
de houten palen tijdelijk drooggestaan. Door middel van monitoring van de grondwaterstand wordt verdere aantasting voorkomen. Om de kwaliteit van de laadperrons te achterhalen hebben er proefbelastingen plaatsgevonden. Deze methode is volgens constructeur Jan Versteegen van Pieters Bouwtechniek betrekkelijk eenvoudig en niet destructief. Over het algemeen was de kwaliteit van de constructieve elementen van het pand redelijk tot goed, met uitzonderlijk van de topverdieping. Hier waren de kolommen zo ernstig aangetast, dat deze verdieping is gesloopt en vervangen door een nieuwe opbouw in loodsvorm, als referentie aan de vele stalen loodsen op de Lloydpier. In deze opvallende stalen loodsen bevinden zich nu de luxe penthouses. Deze penthouses zie je bijna niet vanaf de straatkant. Met de buitenafwerking van zwart gemoffelde staalplaat is het industriële karakter benadrukt.
12:45
Pagina 5
Samenhang waarborgen Voor de plaatsbepaling van de doorbraken is vooral gelet op de aanwezigheid van de laad- en losopeningen in de gevel, die herkenbaar zijn aan de grote luiken. De atria zijn daarom gemaakt in 10 m brede traveeën op plaatsen waar deze luiken niet aanwezig waren. Zo is het ritme van de gevel zo goed mogelijk behouden. Een nadeel van deze oplossing is dat eenderde van de woningen niet aan één van de atria grenzen en dus ook niet profiteren van de ruimtelijke belevingswaarde en het extra daglicht. Door de nieuwe atria is het bestaande pakhuis feitelijk opgesplitst in vier losse bouwdelen. Op de plaats van de doorbraken is een bestaande stabiliteitsmuur vervallen en zijn de betonnen rasters in de kadegevel onderbroken. Verder zijn gaten gemaakt in de gemetselde gevels, die eveneens bijdroegen aan de stabiliteit. Om de samenhang van het gebouw te waarborgen, zijn in de langsen dwarsrichting grote stabiliteitsraamwerken aangebracht. In de atria zijn de enorme stabiliteitsbokken in de vorm van vierendeelliggers in het zicht gelaten. Deze zijn opgebouwd uit stalen profielen van HEA 600 tot HEA 1000 en zorgen voor de dwarsstabiliteit. In de langsrichting zijn de bokken verbonden door grote vakwerkliggers, die vooral in de bedrijfsruimten op de begane grond zichtbaar zijn. Op de woonverdiepingen lopen deze vakwerken langs de wanden van de corridors. Voor de montage van de vierendeelliggers zijn verbindingen gemaakt op enige afstand van de momentvaste knopen, zodat hier met relatief eenvoudige boutverbindingen kon worden volstaan. In de kadegevel zijn ter plaatse van de atria nieuwe betonnen balken aangebracht voor het opvangen van de 3,5 m uitkragende laadperrons.
Brandwerendheid atria In de atria zorgen een glazen panoramalift en royale stalen trappen voor de ontsluiting van de woningen. De trappen zijn vrijdragend gemonteerd aan de loopbruggen en slingeren als een wokkel om de liftkoker. Alle woningen aan dit zeer ruim bemeten portiek hebben volledig glazen puien. Aanvankelijk zag de makelaar hierin een probleem met de privacy, maar de bewoners profiteren via deze ramen juist van het riante uitzicht en het ruimtelijke effect van wonen aan het atrium. Omdat de atria buitenruimten vormen, waren de eisen aan de brandwerendheid van de staalconstructie beperkt tot 30 minuten. Dit is gerealiseerd door de profielen over te dimensioneren. Een groter probleem vormde de eis van twee rookvrije vluchtwegen. Vanuit de woningen kun je via de corridor altijd in twee richtingen vluchten. Bij brand kan echter in het atrium naast de brandende woning rookontwikkeling ontstaan. Eén van de twee vluchtwegen is dan niet meer rookvrij. Dit probleem is opgelost met een beroep op de gelijkwaardigheid in het kader van het Bouwbesluit. Een uitgebreid pakket aan maatregelen was nodig om te bereiken dat bouwtoezicht akkoord ging met twee vluchtwegen, waarvan er één rookvrij is. Zo zijn alle woningen langs het atrium voorzien van een brandmeldinstallatie. In het atrium is een infrarood rookdetectiesysteem aangebracht. Voor de rookventilatie is het glazen dak voorzien van rookluiken, die automatisch openen bij brand. Deze rookluiken zorgen ook voor ventilatie van het atrium. De glazen woningpuien langs het atrium zijn 30 minuten brand- en rookwerend bij rooktemperatuur van 200 graden. Het glas moest uiteraard doorvalveilig en dus gelaagd worden uitgevoerd. Bij proeven bleek dat dit gelaagde glas tevens voldeed aan de brand- en rook-
Project
19-11-2007
BOUWWERELD # 21
21- project.qxd
3. Grote stalen vierendeelliggers in de atria zorgen voor de stabiliteit van het doorgezaagde pakhuis (foto: Luuk Kramer). 4. De atria zijn zo transparant mogelijk uitgevoerd met panoramaliften en vrijwel volledig glazen gevels, daken en puien langs de woningen.
3
4
5
19-11-2007
12:45
Pagina 6
BOUWWERELD # 21
Project
21- project.qxd
5
6
7
5. Op het voormalige pakhuis zijn penthouses met een zwarte stalen gevelbekleding gebouwd. 6. De extra dikke voordeuren langs de corridors zijn aan de buitenzijde voorzien van isolatie en een geperforeerd stalen huid. 7. De glazen luiken in het dak zijn motorisch te openen in geval van rookontwikkeling of voor ventilatie van het atrium. 8. Alle karakteristieke details van de monumentale gevel zijn zorgvuldig gerestaureerd. 9. Op de gietijzeren kolomkoppen rust een stalen balk met de oorspronkelijke brandwerende bekleding van houten planken en een cementgebonden schil.
8
6
9
19-11-2007
12:45
Pagina 7
Project
21- project.qxd
BOUWWERELD # 21
Staalplaat 3mm Luchtspouw Omega-profielen (verticaal) Dakbedekking 1 laags Osb-plaat 18mm Stijl- en regelwerk 58x245mm Steenwol Dampremmendelaag Osb-plaat 9mm Gipskartonplaat 2x12,5mm
27807+
Suskast Gipskartonplaat 12,5mm Insectengaas Stalen zetwerk Kitvoeg op compriband Alu hefschuifpui Multiplex 30mm
Detail 1
Gipsvezelplaat
Multiplex 12mm Multiplex 30mm Compriband Stalen hoeklijn
Gipskartonplaat 12,5mm Dampremmende laag
Betontegel op tegeldragers Dakbedekking Afschotisolatie
Bloktrede Dekvloer 50mm Waterkerende folie Isolatie 20+50mm
24430+
Isolatie Druklaag 60mm Kanaalplaatvloer 150mm
Detail 2
1:10
werendheidseisen. In de puien zijn te openen ramen opgenomen, die vanwege de rookwering zelfsluitend zijn uitgevoerd met een elektromotor. Indien de elektriciteit is uitgevallen, gaan deze ramen dicht met behulp van een ingebouwde accu. Voor de rookluiken in het dak is een extra zekerheid ingebouwd met een gascapsule die werkt bij stroomuitval.
Zodoende kon de houten balklaag in het zicht blijven zonder aanvullende maatregelen. De authentieke sfeer van de gietijzeren kolommen met houten vloeren komt goed tot zijn recht. In de betonnen vloer zijn de leidingen opgenomen. In principe is iedere woning vrij indeelbaar. Vanuit de centrale leidingkoker naast de installatieruimte worden de leidingen verdeeld.
Brandwerendheid woningen In de woningen was het betrekkelijk eenvoudig om de bestaande 60 minuten brandwerendheid op te waarderen naar de vereiste 120 minuten. De gietijzeren kolommen zijn behandeld met een brandwerende coating en de houten vloeren zijn voorzien van een 140 mm dikke betonnen vloer op zwaluwstaartplaten. Deze betonnen vloeren zijn sterk genoeg om bij brand de balkafstand van 5 m te overspannen.
Geluidsisolatie tussen de woningen De betonnen vloer zorgt tevens voor een behoorlijke geluidsreductie tussen de woningen. Geluidsoverdracht in verticale zin was dan ook geen enkel probleem. Wel bleek tijdens metingen dat tussen de naast elkaar gelegen woningen geluidsoverdracht plaatsvond via de balken boven de houtskeletbouw wanden, die zijn uitgevoerd met gescheiden stijlen. Daarom zijn de houten balken in het midden
7
19-11-2007
12:45
Pagina 8
Project
21- project.qxd
450
150
Console Betonbalk met ingestort staalprofiel
BOUWWERELD # 21
Bestaand kozijn Nwe alu schuifpui Houten schuifdeur
Kit op rugvulling
Staalplaat op isolatie
20522+
Anker
Bestaande dorpel Bestaande staalconstructie Ophangconstructie
Stalen kader
Bestaande stalen rol
Glazen lamel Stalen spandraden Rvs gietstuk Bestaand kozijn Kunststof net tbv vogelwering 100
Detail 3
496
100
Detail 4 Opgelaste koker Houten schuifdeur
Compriband
Bestaand metselwerk
450
696
150
Bestaand kozijn
Glazen lamellen
Stalen spandraden Stalen kader
Platgeweven staalgaas
Hekwerk
Nwe alu schuifpui
Isolatie Dampremmende laag Gipsvezelplaat 12,5mm
Detail 5
boven de woningscheidende wanden doorgezaagd. De ruimte tussen de balken is opgevuld met extra isolatie achter afgekitte gipsplaten schotjes tussen de balken. Erg fraai is dit niet, maar het werkt wel. Aan de geluidsisolatie van de toegangsdeuren aan de corridors is bijzondere aandacht besteed. De forse deuren zijn namelijk voorzien van een laag minerale wol achter geperforeerd staalplaat. Qua schaal sluiten de deuren mooi aan bij het industriële karakter van het gebouw.
8
Gevel op gespannen staven Eén de meest opmerkelijke onderdelen van het verbouwingsplan van het Jobsveem is de zeer transparante lamellenstructuur van de atriagevels. De glazen gevels langs de atria zijn vanwege de transparantie slechts opgehangen aan stalen trekstaven, die tussen de balken van het stalen stabiliteitsraam zijn gespannen. Door de trekstangen ontstaat een voorgespannen gevelconstructie die uniek is in Nederland. Met gegoten rvs-knopen zijn de lange glazen lamellen aan de trekstangen bevestigd. Door de glaspanelen om en om te plaatsen, als bij een schutting, komt er voldoende verse lucht in het atrium. Deze ongebruikelijke wijze van ophangen heeft wel gevolgen voor de gevel. Bij windkracht 12 kan de gevel tot zo’n 30 cm naar binnen buigen. Dat zal niet leiden tot breuk, omdat de glazen platen voldoende afstand hebben tot het metselwerk. De knopen moeten deze beweeglijkheid kunnen opvangen en zij zijn daarom voorzien van rotules met een soort kogelscharnieren. Tussen de glazen lamellen is een vogelnet met een maaswijdte van 20 mm aangebracht.
Detail 6
1:20
Schuivende luiken In de bestaande gevels zijn de grote laad- en losopeningen gewijzigd in Franse balkons. Deze openingen waren oorspronkelijk alleen voorzien van naar binnen draaiende luiken zonder kozijnen. In deze openingen zijn nu schuifpuien met hekjes voor Franse balkons gemaakt. De originele luiken zijn eveneens schuivend gemaakt. In de geopende toestand blijven de luiken vanuit de woning zichtbaar omdat de nis waarin de luiken schuiven, is afgewerkt met een glazen vleugel. Deze vleugel is te openen voor het reinigen van de pui. Achter de grote laaddeuren op de begane grond zijn naar buiten draaiende stolpdeuren gemaakt. Indien deze deuren openstaan, zorgt een soort valscherm van geweven rvs-doek in een stalen kader voor de veiligheid en voor zonwering. Met de nodige creativiteit is het Winkel gelukt om deze nieuwe elementen zeer onderscheidend uit te voeren in de context van het havenmonument. Projectgegevens Ontwikkeling en uitvoering: BAM Volker Bouwmaatschappij te Rotterdam en BAM Vastgoed te Rotterdam, www.bam.nl Architect: Mei Architecten en Stedenbouwers te Rotterdam, www.mei-arch.nl Restauratie architect: Wessel de Jonge Architecten te Rotterdam, www.wesseldejonge.nl Adviseur bouwfysica en brandveiligheid: DGMR te Rotterdam, www.dgmr.nl Adviseur installaties: Reuzer Technisch adviesbureau te Den Bosch Constructeur: Pieters Bouwtechniek te Delft, www.pietersbouwtechniek.nl Programma: 99 lofts, 10 penthouses met afmetingen van 75 tot 200 m2 en 2000 m2 commerciële ruimte Bruto vloeroppervlak: 21.000 m2 Bouwkosten: € 25 miljoen incl. installaties en excl. BTW Opgeleverd: november 2007
21- project.qxd
19-11-2007
12:45
Pagina 9
BOUWWERELD # 21
Project
10
10. In de zeer transparante glasgevel zijn de lamellen als schuttingplanken om-en-om aangebracht, zodat er voldoende ventilatie in het atrium is. 11. Interieur van een loft in het verbouwde pakhuis. 12. Roestvast stalen knoop waarmee de lamel aan de trekstang is bevestigd. 13. In de geopende toestand blijven de luiken vanuit de woning zichtbaar via de glazen vleugel vóór de nis met de luiken.
11
12
13
9
