Geschiedenis van het Nederlands. Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw


1. De Statenbijbel 2. De Gouden eeuw 3. De Pruikentijd 4. Kenmerken van het Nieuwnederlands


1.De Statenbijbel (1637)


aanfluiting

uit den boze

zondebok

slachtoffer

in zak en as zitten op twee gedachten hinken

muggenzifter in het duister tasten


•Dit zogenaamde debat is één grote aanfluiting! •“Taalfouten op het eindexamen uit den boze” (krantenkop) •Volkszanger Frank van Etten uit Nieuwe Pekela zit in zak en as. Zaterdag werd zijn stacaravan door brand verwoest. •De gemiddelde Italiaan hinkt op twee gedachten. Aan de ene kant merkt hij zelf dat de lucht in de grote steden ontzettend vervuild is. Aan de andere kant is de Italiaan een rasegoïst en de perfecte consument. •De politie tast in het duister over het motief van de moord.


“Geen boek heeft de Nederlandse taal zo diepgaand beïnvloedt als de Statenbijbel.” (Het verhaal van een taal, p. 82)


Gerard Dou, Lezende vrouw Oude vrouw lezend in lectionarium. Collectie Rijksmuseum Amsterdam/SK-A-2627


“De Statenbijbel is ook een monument van de Reformatie: het is de bekroning van de drang om zelf, zonder tussenkomst van de Kerk, de bijbel te kunnen lezen.” (Het verhaal van een taal, p. 83)


De Synode van Dordrecht (1618-1619) = kerkvergadering Besluit om de Bijbel naar het Nederlands te vertalen  => gezaghebbend & algemeen bruikbaar    


De opening van Nationale Synode te Dordrecht op 13 november 1618 door François Schillemans


 Synode van Dordrecht 1. De vertaling moest de Hebreeuwse en Griekse grondtekst zo getrouw mogelijk volgen. 2. De tekst moest gesteld worden in een algemene, heldere taal. 3. De taal moest zuiver zijn, dus zo min mogelijk leenwoorden bevatten.


“De vertalers die voor het eerst de bijbel vanuit de oerteksten overbrachten in de taal van het volk, waren door lange jaren studie vertrouwd geraakt met de dode talen van de aartsvaders, de profeten en de apostelen. Maar de taal waarin ze vertaalden kenden ze nog niet: die was nog niet geboren. Al vertalende schiepen de Statenvertalers een algemeen, in alle gewesten verstaanbaar Nederlands.” (Het verhaal van een taal, p. 82)


 => vertalers uit alle gewesten  De vertalers: twee Friezen, twee Oost-Vlamingen, een Zeeuw en een Hollander  De „oversieners‟: uit verschillende gewesten (controleerden de vertaling)


 Vaak werd voor de Brabantse vorm gekozen (vaak klinken deze vormen nu archaïsch in het noorden)  De Statenbijbelvertaling had een sterk archaïsche inslag


zuidelijk meer schrijftaal

noordelijk meer spreektaal

gij nu zenden schoon werpen wenen

jij nou sturen mooi gooien huilen


Voornaamwoorden  Mij i.p.v. het “platte” mijn (“hij slaat mijn”)  Het Hoogduitse zich (i.p.v. “Hij wast hem”)  Gij i.p.v. het intussen verouderde en oostelijke du – in Holland nochtans ook al jij


 Veel letterlijke vertalingen  De keuze voor (ook in die tijd!) plechtstatige woorden/ uitdrukkingen

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw 

http://www.bijbelsdigitaal.nl/index2.php?page=NBGCB3AD5E1B51A61958AB349CB07DA724&translation=3&bijbelboek=72

s

v

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw 

http://www.bijbelsdigitaal.nl/index2.php?page=NBGCB3AD5E1B51A61958AB349CB07DA724&translation=3&bijbelboek=72


 “Daer sal hitte zijn.” (Statenbijbel)  “Het sal heet worden.” (de oudere Deus Aes-bijbel)


 “En God zag het licht, dat het goed was.” (Statenbijbel)  “En God zag dat het licht goed was.”


 “In de loop van de zeventiende eeuw, na het verschijnen van de bijbel, ontstond er in het noorden, dus in Holland, een reactie tegen de invloed van het Brabants.” (Het verhaal van een taal, p. 86)


 => “In Holland, en eigenlijk in het hele noorden van het Nederlandse taalgebied, was de Statenvertaling daardoor al onmiddellijk na verschijning een taalmonument in een wat ouderwetse taal, een werk dat een conserverende invloed zou uitoefenen op de geschreven algemene taal.” (Het verhaal van een taal, p. 86)


 => “Het droeg daardoor bij aan de kloof die er tot het einde van de negentiende eeuw bestond tussen de geschreven standaardtaal en de zich langzaam ontwikkelende gesproken taal.” (Het verhaal van een taal, p. 86)

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw http://www.bijbelvertaling.info/artikel113/Hoe+verhoudt+De+Nieuwe+Bijbel vertaling+zich+tot+de+Statenvertaling

 Voorbeeld: De Nieuwe Bijbelvertaling: Staat u aan de zijde van verdorven rechters, die onheil stichten in naam van de wet? (Psalm 94:20)

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw http://www.bijbelvertaling.info/artikel113/Hoe+verhoudt+De+Nieuwe+Bijbel vertaling+zich+tot+de+Statenvertaling

 Voorbeeld: Statenvertaling (uitgave Gereformeerde Bijbelstichting) Zou zich de stoel der schadelijkheden met U vergezelschappen, die moeite verdicht bij inzetting? (Psalm 94:20)



“Het was volbracht: God sprak Nederlands. Maar niet accentloos: het Hebreeuws en Grieks van de aartsvaders, profeten en apostelen schemert aan alle kanten door het Nederlands heen. Om zo dicht mogelijk bij de grondtekst te blijven, schiepen de vertalers veel nieuwe woorden en uitdrukkingen. Dat dit een lezer in de twintigste eeuw niet meteen opvalt, komt doordat de taal van de Statenbijbel ons zo vertrouwd is geworden.” (Het verhaal van een taal, p. 84)


2. De Gouden Eeuw


 1648


 1648: de Vrede van Munster  Einde Tachtigjarige Oorlog  De onafhankelijkheid van de Republiek (der Zeven Verenigde Nederlanden) wordt erkend




 Ondanks de puristische ingesteldheid, in de 16de/17de veel vreemde woorden in het Nederlands


soldij

lummel

nederig

kroeg

beledigen

huichelen

diefstal


< Duits soldij 1. Soldatentermen kroeg lummel 2. Reformatorische termen nederig

beledigen

huichelen

diefstal


fabrikant

industrie

financieel pauze vaas

salon

publiek


< Frans

fabrikant

industrie

financieel pauze vaas

salon

publiek


proza

grammatica

poëzie

defect inventaris

kolonie


< geleerdenlatijn

proza

grammatica

poëzie

defect inventaris

kolonie


pudding

park loods

nonsens


< Engels (tot 1800 weinig) pudding

park loods

nonsens


bruto

(dis)conto opera

netto


< Italiaans brutto

(dis)conto opera

netto


tomaat

cacao tabak thee

banaan

papegaai

sigaar

ansjovis

koffie


< exotische talen

tomaat

cacao tabak thee

banaan

papegaai

sigaar

ansjovis

koffie


 Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?


 Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?  Moeilijk te reconstrueren  Plattelandsdialecten versus stadsdialecten


Voorbeeld http://www.meertens.knaw.nl/projecten/sprekende_kaart/svg/

 Amsterdams  Dialect uit Marken


 Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?  Moeilijk te reconstrueren  Plattelandsdialecten versus stadsdialecten  De taal van “het gewone volk” versus de taal van de welgestelden (sociale taalgrens!)


Voorbeeld Arend Pieter gijzen, met Mieuwes, Jaap en Leen, En Klaasjen en Kloentjen, die trokken t’zamen heen Na ‘t dorp van Vinkeveen; Wangt ouwe Frangs, die gaf sen Gangs Die worden of ereen (Bredero) (want oude Frans, die gaf z’n gans)


 De schrijftaal  Invloed van grote schrijvers  Maar vooral van grammatici en andere taalbouwers


 “Niet het taalgebruik van de gewone man, maar van de geleerde en de grote schrijvers was de norm.” (Het verhaal van een taal, p. 79)

HOOFT

VONDEL


HUYGENS


 Christiaen van Heule  Schreef een zeer belangrijke grammatica


 Christiaen van Heule  Schreef een zeer belangrijke grammatica  Veel invloed!  Bijvoorbeeld onderscheid tussen “hen” en “hun”



Voorbeeld:

http://www.dbnl.org/tekst/heul001nede01_01/heul001nede01_01_0009.htm


Voorbeeld:

http://www.dbnl.org/tekst/heul001nede01_01/heul001nede01_01_0009.htm


 “Alle grammatici in de zeventiende en achttiende eeuw vielen Van Heulen bij in zijn bewondering voor een rijk systeem van naamvallen en geslachten. Het gevolg daarvan waren de beruchte geslachtslijsten uit de achttiende en negentiende eeuw, berucht omdat generaties leerlingen ze uit het hoofd moesten leren om ze correct te kunnen hanteren.” (Het verhaal van een taal, p. 79)


3. De Pruikentijd


„Taalmeesters lazen de grote schrijvers uit de vorige eeuwen de les en deden zo ijverig hun best alle wildgroei te beteugelen dat de schrijftaal er aan het einde van de achttiende eeuw bij lag als een met de liniaal aangelegde Franse tuin, keurig geharkt en versier met in figuren gesnoeide heggen.‟ (Het verhaal van een taal, p. 74)



 Eenvoud en regelmaat!  Belangrijkste doel van taalkundigen: reglementering!  Maar: het algemeen voorschrijven van taal- en spellingsregels (zoals in Frankrijk of Engeland) kon niet in de Republiek


 Maar het inzicht begint te groeien dat men de regels in het taalgebruik moet vinden  => Lambert ten Kate (1674-1731)


 Lambert ten Kate  Grondlegger comparatieve taalkunde (historisch-vergelijkende taalkunde)  Baseerde als eerste zijn taalbeschouwingen op klanken, niet op lettertekens


 Balthasar Huydecoper


 Balthasar Huydecoper  “taaldespoot uit de pruikentijd”  “hoe nader aan den oorsprong, hoe verder van het bederf”


4. Kenmerken van het Nieuwnederlands


• “Ook in de taal doet men geen oude schoenen weg voor de nieuwe lekker lopen, en koopt men geen nieuwe voordat er van de oude niets meer over is.” (p. 77)


• Ontleningen (<=) • Deflexie (<=) • Verdwijnen dubbele ontkenning ( X ik en ken u niet) • Te + infinitief (X hij zat en las) • Voornaamwoorden • Etc. etc.

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

Geschiedenis van het Nederlands. Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

Recommend Documents