Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

Stichting IJsselacademie, 2014


Stichting IJsselacademie, 2014

Inhoud

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Unesco conventie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Nationale inventaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Erfgoedgemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Waardering immaterieel erfgoed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Algemene knelpunten Bestuursvacatures

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

Regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bereik/public relations

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Verstarring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Specifieke knelpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Feesten/evenementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Dagelijks leven/levenslooprituelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Eten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sport & spel

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mondelinge overleveringen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 11 11

Kunsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Natuur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ambachten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 12

Gemeentelijk beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Erkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Coördinatie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Deregulering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Maatwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Kernenbeleid

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

Inventarisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Nationale inventaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

3


Inleiding In 2012 ratificeerde de Nederlandse overheid de Unesco Conventie voor Immaterieel Cultureel Erfgoed. Deze conventie maakt overheden medeverantwoordelijk voor instandhouding van tradities en rituelen en heeft daarmee een nieuw beleidsveld binnen het erfgoeddomein gecreëerd. De Stichting IJsselacademie, het kenniscentrum voor streekcultuur in Overijssel, verrichtte in 2013 in samenwerking met het Historisch Centrum Overijssel en het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed, een inventarisatie van immaterieel erfgoed in Overijssel. Dit onderzoek kwam tot stand op verzoek en met steun van de provincie. Naast een algemene verkenning werd het immaterieel erfgoed in de gemeenten Enschede, Ommen en Olst-Wijhe in kaart gebracht. De publieksresultaten hiervan zijn te vinden op www.traditiesinoverijssel.nl. Hierbij is bewust voor de benaming tradities gekozen, omdat de term immaterieel erfgoed voor de meeste mensen nogal abstract is. In deze handreiking zijn specifieke conclusies en aanbevelingen voor het gemeentelijk beleid voor immaterieel erfgoed op rij gezet. De verwachting is dat niet alleen gemeenten binnen maar ook buiten Overijssel hiermee hun voordeel kunnen doen.

Zelfs een geregeld samenkomen van buurtbewoners op een zogenaamd leugenbankje kan tot het domein van het immaterieel erfgoed gerekend worden.


4

Unesco conventie De Unesco conventie voor Immaterieel Cultureel Erfgoed gaat over niet-tastbaar erfgoed: tradities en gebruiken die van generatie op generatie worden overgedragen en aan de veranderende omstandigheden worden aangepast. Want naast onder meer archeologisch en gebouwd erfgoed is er ook immaterieel erfgoed. De conventie onderscheidt vijf categorieën, die duidelijk maken dat dit verdrag in belangrijke mate stoelt op de behoefte van niet-westerse volken aan erkenning van hun erfgoed, dat meer op het gebied van tradities ligt, zoals mondelinge overleveringen, kunsten als dans en muziek, en kennis en praktijken betreffende de natuur en het universum. De meest in het oog springende Nederlandse tradities passen meestal binnen de categorie van sociale gewoonten, rituelen en feestelijke gebeurtenissen. Traditionele ambachten vormen de laatste categorie. Bij deze Overijsselse inventarisatie is een wat fijnmaziger indeling in een tiental categorieën gehanteerd (zie www. traditiesinoverijssel.nl). Het blijft uitermate lastig om een sluitende definitie van immaterieel erfgoed te hanteren. Cruciaal bij immaterieel erfgoed is dat het gaat om tradities, gewoonten en gebruiken die groepen of gemeenschappen zien als onderdeel van hun erfgoed. Het is erfgoed dat je van huis uit hebt meegekregen en ook graag wil doorgeven aan volgende generaties.

De Paaskerels vlöggeln op Eerste en Tweede Paasdag door het centrum van Ootmarsum.

Nationale inventaris Immaterieel erfgoed geeft mensen identiteit en een gevoel van continuïteit. Hierbij is het niet zozeer de bedoeling om iets van het verleden in stand te houden, maar juist om de tradities levensvatbaar te houden voor volgende generaties. Erfgoedgemeenschappen voelen zich daarvoor verantwoordelijk. Om ze daarbij te ondersteunen is de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland in het leven geroepen, waarvoor erfgoedgemeenschappen hun tradities kunnen voordragen. Een erfgoedzorgplan, gericht op het doorgeven van de traditie, maakt altijd deel uit van een voordracht. Zo’n plan dwingt betrokkenen na te denken over de toekomst van hun activiteiten. De procedure voor aanmelding loopt via het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed. De nationale lijst zal voor het Rijk als uitgangspunt dienen voor een voordracht voor de internationale inventaris.


5

Erfgoedgemeenschappen In de Unesco conventie staan de dragers van het immaterieel erfgoed centraal: deze zogenaamde erfgoedgemeenschappen zorgen immers voor de instandhouding van de tradities en gebruiken. Deze benadering houdt een focusverschuiving ten opzichte van vroeger in, toen de aandacht van volkskundigen sterk op de uitingsvormen van de tradities was gericht. Aandacht voor de gemeenschappen áchter het immaterieel erfgoed opent de ogen voor de drijfveren en knelpunten van de instandhouding van tradities. De verschuiving van de blikrichting maakt tevens duidelijk dat immaterieel erfgoed geen gestold verleden is, maar dat het heden en de toekomst betreft. Betrokkenen kijken immers steeds vooruit naar de volgende manifestatie van hun erfgoed. Erfgoedgemeenschappen zijn er in vele soorten en maten. In enkele gevallen, zoals bij ambachtslieden, kan zelfs één individu de drager van een traditie zijn. Meestal gaan er collectieven als scholen, kerken of winkeliersverenigingen achter schuil. Themafeesten en evenementen kennen doorgaans een eigen organisatie, die zich exclusief bezighoudt met haar traditie. In Overijssel zijn enkele verenigingen of stichtingen actief die zich breder bezighouden met de instandhouding van tradities, bijvoorbeeld met de Paastradities in hun werkgebied. Carnavals- en Oranjeverenigingen organiseren vaak ook meerdere activiteiten in het jaar, buiten het eigenlijke carnaval of de Koningsdag om. Nogal wat tradities in Nederland zijn geïnstitutionaliseerd en geborgd in een rechtspersoon. Evengoed worden veel tradities en gebruiken onderhouden in informele sferen. De Ootmarsumse Paaskerels, die onder meer het beroemde vlöggeln tijdens de Paasdagen organiseren, vormen een niet-geïnstitutionaliseerd gezelschap, dat de gemeentelijke subsidie jaarlijks handje-contantje in ontvangst neemt. Vooral tradities in de dagelijkse levenssfeer blijven aan het oog onttrokken als een overzicht van verenigingen en stichtingen als uitgangspunt voor een inventarisatie van immaterieel erfgoed dient. Bij het opstellen van beleid voor immaterieel erfgoed verdienen ook informele structuren nadrukkelijk de aandacht.

De Pinksterbruidjes dansen elk jaar hun voorjaarsdans in en rondom het centrum van Borne.


6

Waardering immaterieel erfgoed Immaterieel erfgoed vormt het cement van een samenleving. Tradities en gebruiken geven samenhang, houvast en richting aan het sociale verkeer tussen burgers. De sociale betekenis is dan ook de belangrijkste waarde van het immaterieel erfgoed. Betrokkenen waarderen de saamhorigheid en gezelligheid die de tradities met zich mee brengen in hoge mate. Buurtbewoners spannen zich bijvoorbeeld maandenlang in om een versierde wagen of gondel te bouwen. Het proces is daarbij minstens zo belangrijk als het eindresultaat. Veel tradities vormen een goede aanleiding tot het bouwen van een feestje. Die jaarlijks terugkerende ijk- en hoogtepunten van gezelligheid en verbondenheid komen het leefklimaat en sociale cohesie in de buurten en wijken ten goede. Daarin schuilt de maatschappelijke relevantie van immaterieel erfgoed.

Het Gogbot festival is een voorbeeld van een nieuwe traditie die aansluit bij het technische en kunstzinnige karakter van de studentenstad Enschede. Sommige uitingsvormen van immaterieel erfgoed zijn evenzeer voor de buitenwacht bedoeld: ze oefenen aantrekkingskracht uit op toeristen en dagjesmensen en vinden met name in het zomerseizoen plaats. Soms wordt het publiek gebruikt om aan middelen te komen (sponsoring, entreegeld) om een traditie in eigen kring in stand te houden; in andere gevallen zijn tradities juist uitgevonden om het grote publiek te lokken. Vooral in steden worden grootschalige evenementen ingezet voor citymarketing. Dergelijke evenementen versterken de identiteit en/of het imago van een stad. Zo sluit de Deventer boekenmarkt naadloos aan bij de traditie van drukkersstad en het GOGBOT festival in Enschede bij het high-tech en kunstzinnige karakter van deze stad.


7

Uiteraard is ook het cultuurhistorisch karakter van de tradities en gebruiken van betekenis. Vooral unieke of karakteristieke fenomenen krijgen daarbij de aandacht. Uniek maakt ook kwetsbaar. Zo is de Luiemotteviering in Genemuiden op 1 mei, waarbij kinderen ladders versierd met veldbloemen zingend ronddragen om de langslapers te wekken, hoogst bedreigd erfgoed. Sinds Koninginnedag eind april wordt gevierd, is Luiemotte een ondergeschoven kindje geworden. Een traditie blijft alleen in stand als het nog voldoende betekenis heeft voor huidige beoefenaren. De cultuurhistorische waarde staat zogezegd altijd in dienst van genoemde sociale en publieke waarde. Als een traditie niet meer aan de behoeften voldoet, zal de erfgoedgemeenschap hem in gewenste richting moeten bijsturen om deze te laten overleven. Het is evenwel onvermijdelijk dat bepaalde tradities op den duur uitsterven. Zo leidt het proces van ontkerkelijking welhaast onontkoombaar tot het verdwijnen van bepaalde religieuze tradities, waaronder processies.

Algemene knelpunten In navolgende probleemanalyse van immaterieel erfgoed in Overijssel, is een onderscheid gemaakt tussen algemene knelpunten en bedreigingen per onderscheiden categorie. Hieruit mag beslist niet de conclusie worden getrokken dat tradities in Overijssel op sterven na dood zijn. De meeste zijn juist springlevend! Het overgrote deel van de erfgoedgemeenschappen weet voldoende vrijwilligers, financiële middelen en deelnemers te werven. Het is opvallend dat zelfs in tijden van economische stagnatie de financiering van tradities niet in gevaar komt. Erfgoedgemeenschappen weten hun sociale netwerken goed te benutten om particuliere sponsoren te vinden.

Bedevaarten zoals de Heilige Stede te Hasselt zullen onder druk komen staan door de toenemende secularisatie.

Bestuursvacatures Veel erfgoedgemeenschappen beschikken over voldoende vrijwilligers die zich kortstondig voor specifieke activiteiten willen inzetten, maar het vervullen van bestuursfuncties voor langere tijd vormt geregeld een nijpend probleem. Bestuursleden zijn vaak relatief oud en verjonging blijft uit. De Nederlandse vergadercultuur spreekt mensen minder aan. Jongeren willen zich meestal niet voor meerdere jaren binden, waardoor de continuïteit van organisaties in het gedrang komt.


8

Regelgeving Het aanvragen van gemeentelijke vergunningen vormt voor de meeste erfgoedgemeenschappen een grote hindernis. Veel bestuursleden klagen over de administratieve last die deze aanvragen met zich meebrengen. Vooral het jaarlijks opnieuw invullen van hetzelfde formulier is een doorn in het oog. Irritant zijn ook de aangescherpte veiligheidsregels van de afgelopen jaren, zoals de verplichte risicoanalyse.

Bereik/public relations Betrokkenen zijn doorgaans beretrots op de traditie die zij in stand houden. Het eraan meedoen fungeert voor hen veelal als hobby waar zij hun ziel en zaligheid in stoppen. Door hun jarenlange verknochtheid zijn de erfgoedgemeenschappen zich lang niet altijd bewust van de potentiële betekenis van hun erfgoed voor anderen. Het is voor hen een vanzelfsprekendheid geworden. Ze besteden dan ook relatief weinig aandacht aan publiciteit, deels ook uit onkunde. Door het repeterend karakter heeft het immaterieel erfgoed weinig nieuwswaarde. Voor journalisten is het lastig tradities telkens opnieuw aansprekend onder de aandacht te brengen. Dat leidt vooral bij kleinschalige tradities soms tot een verbazingwekkend lage opkomst.

Er komt heel wat bij kijken voordat deze carnavalsvierders hun optocht door Oldenzaal kunnen maken.

Verstarring Eén van de grootste knelpunten van immaterieel erfgoed in Overijssel is de insteek van de organisatoren dat een traditie ongewijzigd in stand gehouden moet worden. Men is ervan overtuigd dat een traditie altijd op de huidige wijze is beoefend. Niets is minder waar. Onderzoek wijst uit dat elke traditie verandert in de loop van de tijd. Maar het geheugen van één of een paar generaties om daar kennis van te hebben is simpelweg te kort. Zolang het erfgoed bij een breed publiek in de smaak valt, is de noodzaak tot verandering niet groot. Maar als de belangstelling terugloopt, kan een al te conservatieve instelling fnuikend zijn. Aanpassing en revitalisering van tradities is verantwoord en noodzakelijk om nieuwe generaties aan te spreken.


9

Specifieke knelpunten Feesten/evenementen Tal van feesten en evenementen hebben last van toenemende sensatiedrang. De concurrentie tussen de feesten is met name in het zomerseizoen groot. Om de stijgende kosten van locaties en attracties te dragen, moet er steeds meer omzet gedraaid en publiek getrokken worden. De activiteiten en optredens moeten elk jaar spectaculairder zijn; de zangers en dj’s bekender. De ideële doelstelling van de verantwoordelijke organisatie botst ook geregeld met de meer commerciële insteek van lokale ondernemers, bijvoorbeeld wat de al dan niet gewenste situering van de festiviteiten in de buurt van horecagelegenheden betreft.

Dagelijks leven/levenslooprituelen Typische gebruiken op het platteland waren voorheen ingebed in de vertrouwde structuren van de buurschap. Vooral rondom geboorte, huwelijk en overlijden hadden de buren op het Overijsselse platteland een belangrijke rol. Met de professionalisering van de zorgtaken en de trek van stedelingen naar het platteland zijn deze oude gewoonten veelal in onbruik geraakt. Alleen in oeroude, kleine en/of afgelegen kernen zijn nog sporen van de oude nabuurschap te vinden. Wel is er een brede ontwikkeling waarbij de aandacht van vrienden en buren voor jubilea zoals de 18de of 25ste verjaardag aan gewicht wint. Hierbij spelen vooral familie en vrienden een rol. Modern nabuurschap is niet zo verplichtend en onvoorwaardelijk als vroeger meer. Verder dan een jaarlijkse barbecue komen veel buurten niet.

Inwoners van Denekamp slepen de Paasstaak van landgoed Singraven het dorpscentrum binnen.

Eten Binnen de categorie eten draait het in de beleving van betrokkenen met name om typische streekgerechten en eetgewoonten. Deze zijn er nog volop in den lande, maar bijzonder vitaal is dit erfgoed niet. De internationalisering van de “Hollandse” keuken en verfijning of juist vervlakking van smaak doen inheemse gerechten geleidelijk de das om. Producten als balkenbrij of bakleverworst gelden bovendien als minder gezond. Alleen op industriële schaal zoals bij de Deventer koek lijkt er toekomst voor streekgerechten. Daarnaast zijn er culinaire evenementen, die niet zozeer op basis van hun eigen aanbod, maar vanwege hun eigen geschiedenis een traditie vormen. Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

10

Sport & spel Hoewel geen officiële Unesco categorie rekenen veel deskundigen traditionele sporten en spellen ook tot het immaterieel erfgoed. Traditionele sporten hebben het over het algemeen niet gemakkelijk. In Overijssel kampen touwtrek- en sjoelverenigingen bijvoorbeeld met afnemende ledenaantallen. Het klootschieten daarentegen is nog steeds vitaal. Ook binnen de sport is een verschuiving naar evenementalisering zichtbaar. Evenementen als de Triatlon Holten of Batavierenrace in Enschede zijn al decennialang mateloos populair.

De Nieuwjaarsduik in Wierden is uitgegroeid tot een jaarlijks evenement dat duizenden bezoekers trekt. Mondelinge overleveringen De orale tradities vormen een moeizame categorie erfgoed. In niet-westerse landen is meer dan in Nederland nog een vertelcultuur in ere. Er zijn hier nog wel sagen en legenden in zwang, maar de vertellers hebben die verhalen veelal niet van horen zeggen, maar uit een boek. Verhalenverteller is inmiddels een professie geworden. (Streek)taal wordt door de Unesco als vehikel van immaterieel erfgoed erkend, niet als zelfstandige vorm. De juistheid van deze afbakening blijft vooralsnog een discussiepunt.

Kunsten Podiumkunsten (performing arts volgens de conventie) hebben in Overijssel een vrij specifieke uitingsvorm. Elke stad en elk dorp beschikt over één of meerdere harmonieorkesten, fanfares, koren, toneelverenigingen en in mindere mate revue-gezelschappen. Verschillende verenigingen bestaan inmiddels 100 jaar. Dat betekent niet dat ze per definitie immaterieel erfgoed vertegenwoordigen. De beoefening van de muziek of toneel staat voorop. Maar vaak ervaren betrokkenen het verenigingswerk ook als onderdeel van hun culturele erfgoed, met vaste optredens per jaar. De aanwas van nieuwe leden is een voornaam knelpunt voor deze clubs. Daarnaast vormt een oefenruimte geregeld een probleem. De tijd dat vrijwel elke vereniging beschikte over een eigen ruimte ligt achter ons. De bezuinigingen op culturele instellingen en buurthuizen treffen ook erfgoedgemeenschappen als toneel- en zangverenigingen. Het gemeentelijk beleid is vaak gericht op centralisering van voorzieningen, wat de lokale inbedding van veel gemeenschappen niet ten goede komt.


11

Natuur Bijzonder voor Overijssel is de aanwezigheid van enkele vermaarde Sterrenwachten, zoals de Cosmos Sterrenwacht in Lattrop. Maar kennis en kunde van de natuur en het universum zijn in Nederland – en dat geldt ook voor Overijssel – over het algemeen schaars. Ook de praktische omgang met de natuur gaat achteruit. Tuinen worden betegeld, heemtuinen luiden dikwijls de noodklok en ook volkstuincomplexen hebben hun hoogtijdagen achter de rug. Alleen in de stad lijkt onder hoger opgeleiden de belangstelling voor de natuur terug te keren, getuige fenomenen als stadstuinieren en stadslandbouwprojecten. Maar hun houding tegenover de natuur is wezenlijk anders dan die van de plattelander. De meeste kennis (vooral in de zin van zorg voor de natuur) is echter intussen geïnstitutionaliseerd in natuurbeheerorganisaties, waarin de ‘stedelijke’ houding tegenover de natuur dominant aanwezig is. Dit kan tot spanningen leiden op het platteland. Denk bijvoorbeeld aan de jacht. De huidige tijd geeft een transitie te zien, waarbij het traditionele leven van en met de natuur verschuift naar het beleven van de natuur. Dit zal ongetwijfeld nieuwe tradities gaan opleveren.

Veel ambachten hebben te maken met vergrijzend bestand van beoefenaars.

Ambachten Traditionele ambachten kampen in sterke mate met een imagoprobleem. De ambachtslieden zijn doorgaans op leeftijd. Zij beoefenen hun vakmanschap met name op streek- of boerenmarkten, veelal gekleed in streekdracht. Toch is er een voorzichtige kentering zichtbaar. Vooral uit de creatieve hoek komt steeds meer belangstelling voor ambachtelijke technieken. Voor ambachten geldt zeker dat de nodige vernieuwing tot verjonging en voortbestaan kan leiden.

Gemeentelijk beleid De Nederlandse gemeenten dragen sinds 2012 verantwoordelijkheid voor het immaterieel cultureel erfgoed. Dit beleidsveld (voorheen veelal volkscultuur genoemd) valt doorgaans onder de afdeling cultuur, terwijl monumenten en archeologie (het klassieke erfgoedbeleid) meestal tot de afdeling wonen of ruimtelijke ordening behoren. Er zijn in Overijssel nog maar weinig gemeenten die werk hebben gemaakt van beleid voor immaterieel erfgoed. De meeste gemeenten hebben al wel Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

12

bepalingen voor vormen van immaterieel erfgoed in de gemeentelijke verordeningen opgenomen, bijvoorbeeld voor openbare (Paas)vuren. Sommige gemeenten hebben beleid ontwikkeld ten aanzien van specifieke tradities. Zo heeft de gemeente Steenwijkerland de afgelopen jaren beleid ontwikkeld inzake het fenomeen Oudejaarshuisjes en de gemeente Kampen voor carbidschieten. In beide gevallen gaat het om regulering van een bestaande gedoogsituatie in combinatie met het sanctioneren van overtredingen. In het algemeen zou een gemeente de volgende punten in acht kunnen nemen bij het opstellen van gemeentelijk beleid voor immaterieel erfgoed.

Erkenning Veel beoefenaars vinden het een grote winst als hun traditie als erfgoed erkend wordt. De aandacht voor de traditie doet hen vaak al goed. In feite gebeurt dit momenteel ook al door veel gemeenten. Niet alleen door het verstrekken van financiële bijdragen of door faciliterend op te treden (bijvoorbeeld het aanleggen en onderhouden van een evenemententerrein of het treffen van verkeersmaatregelen), maar ook door de aanwezigheid van leden van het college van B&W bij festiviteiten. Dit wordt door betrokkenen erg op prijs gesteld.

Coördinatie Diverse tradities doen elkaar concurrentie aan, mede door gebrek aan afstemming. De gemeente zou hierin een proactieve rol kunnen spelen door betrokken erfgoedgemeenschappen om tafel te nodigen. Onderlinge kennismaking doet wederzijds vertrouwen groeien en geeft mogelijkheden tot onderlinge uitwisseling van zorgen, ideeën en mogelijke samenwerking.

De familie Martens kookt eieren voor het jaarlijkse eiertikken op Paasdagmaandag te Ommen.

Deregulering Nu de overheid vergaand wil dereguleren verdient het beleidsveld immaterieel erfgoed de nodige aandacht. Het gaat bij dit erfgoed meestal om vrijwilligers die zich met hart en ziel voor de samenleving inspannen. Het vergunningencircuit waarin zij belanden, schrikt menigeen af. Gemeenten zouden er goed aan doen benodigde formulieren online beschikbaar te stellen die niet jaarlijks opnieuw ingevuld hoeven te worden. De overheden zouden bovendien eens kritisch na kunnen gaan welke regelgeving eenvoudiger of verdwijnen kan.


13

Maatwerk Het jaar 2013 kende een droog voorjaar. Hierdoor konden veel paasvuren in Overijssel, één van de meest geliefde tradities in deze contreien, niet ontstoken worden. Dat bracht grote teleurstelling en kosten voor afvoer met zich mee. Ronduit frustrerend is dat de ene gemeente vanwege code oranje tot een verbod besluit, terwijl een andere het ontsteken oogluikend toestaat. Het zou beter zijn om per aanvraag (van tenminste collectieven) te bekijken of de verbranding verantwoord kan gebeuren. Tradities vragen nu eenmaal om maatwerk.

Paasvuren worden regelmatig in hun voortbestaan bedreigd door stringente regelgeving. Kernenbeleid Tradities komen voor in de hele samenleving, maar zijn in het bijzonder vitaal in kleine kernen. Ze zijn cruciaal voor de levendigheid en aantrekkelijkheid van die kernen, die vaak met vergrijzing, leegloop en verschraling te maken hebben. Menig kerkdorp of buurschap voelt zich misdeeld ten aanzien van de hoofdplaats(en) wat faciliteiten, financiering en aandacht betreft. Juist op het gebied van immaterieel erfgoed kan een gemeentelijke kernenbeleid zin hebben en vorm krijgen.

Inventarisatie Een overzicht van immaterieel erfgoed is een voorwaarde om te komen tot beleid op dit terrein. Momenteel ontbreken deze overzichten veelal. In het verleden zijn wel inventarisaties verricht door organisaties die zich met volkscultuur bezighouden, maar deze zijn uiteraard nogal institutioneel van aard. Bovendien houden organisaties soms meerdere tradities in ere. Voor Unesco is het belangrijk dat je ook de gemeenschappen achter de traditie zichtbaar maakt en dat de beoefenaren Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

14

altijd actief betrokken worden bij de inventarisatie, zodat zij zelf precies kunnen aangeven welke waarde de traditie voor hen vertegenwoordigt. Het inventariseren van immaterieel erfgoed is geen sinecure. Lastig is vooral dat er geen sluitende definities bestaan van dit erfgoed. Ook de manier van aanpak kan nogal verschillen: van een globale verkenning van zoveel mogelijk vormen van immaterieel erfgoed, tot grondig onderzoek van specifiek erfgoed, inclusief organisatorische aspecten, historische achtergronden en een gedegen sterkte-zwakteanalyse. De inschakeling van historische verenigingen bij lokale verkenningen van immaterieel erfgoed is geen onverwijld succes gebleken. De benodigde kennis en inspanning vergt een professionele aanpak.

Het Themacorso in Sint Jansklooster is één van de Overijsselse tradities op de Nationale inventaris van immaterieel erfgoed. Nationale inventaris Zoals beschreven kunnen erfgoedgemeenschappen hun tradities ook voordragen voor de nationale inventaris immaterieel erfgoed. Dit kunnen alleen betrokkenen doen, de gemeente niet. Er zijn geen beperkingen gesteld aan de hoeveelheid of het type tradities die in aanmerking komen voor voordracht. Het belangrijkste is dat de verantwoordelijken met behulp van consulenten van het VIE een procedure doorlopen, met een beoordeling door een toetsingscommissie als eindstap. De benodigde bezoeken, het in te vullen formulier en op te stellen erfgoedzorgplan blijkt in de praktijk voor menig betrokkene een tamelijk hoge drempel. Momenteel staan vooral tradities van semiprofessionele organisaties op de nationale inventaris vermeld. Erkenning als nationaal erfgoed is niet alleen van waarde voor de betreffende erfgoedgemeenschap, maar geeft ook kleur en uitstraling aan de gemeente waar men actief is. Het stimuleren en steunen van erfgoedgemeenschappen in hun rol als dragers en doorgevers van tradities is onderdeel van overheidsbeleid geworden. Deze opdracht kan niet worden afgedaan als ‘luxe’ maar doet er toe, zeker op lokaal niveau, want daar valt er een vitale gemeenschap mee te behouden of te verliezen.

Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed via [email protected] of Ewout van der Horst, consulent streekgeschiedenis en immaterieel erfgoed van Stichting IJsselacademie via [email protected]. Zie ook: www.traditiesinoverijssel.nl


15

Colofon Dit rapport is het resultaat van een samenwerkingsproject tussen Stichting IJsselacademie, het Historisch Centrum Overijssel en het Nederlands centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed.

© Stichting IJsselacademie, 2014 Auteur: Ewout van der Horst Met medewerking van: Geertje van Os, Siebe Rossel en Elleke Steenbergen Vormgeving: Dieneke Scholten, Studiodas Enschede Mede mogelijk gemaakt door:

Gemeentelijk beleid inzake immaterieel erfgoed. Een handreiking

Recommend Documents