Gemeente- en streekarchieven in Holland

A.J. Kölker en L.P.E. Kretzschmar

Gemeente- en streekarchieven in Holland

In 1991 bestond de Vereniging van Archivarissen in Nederland honderd jaar. Ter gelegenheid van dit eeuwfeest heeft Hare Majesteit de koningin de Vereniging van Archivarissen het predikaat koninklijk verleend. Het jubileum van deze thans koninklijke vereniging is gevierd met congressen in Groningen en Maastricht, een groots opgezette Nationale Archiefmanifestatie in de Nieuwe Kerk van Amsterdam die werd geopend door de Prins van Oranje, en een open archievendag op 12 oktober j.1. Tijdens deze dag hielden alle archiefdiensten in Nederland open huis. Naast deze feestelijkheden zijn er ook belangrijke wetgevende aktiviteiten op komst. De Tweede Kamer zal mogelijk nog dit parlementaire jaar het 'Voorontwerp van wet tot herziening va de Archiefwet 1962' behandelen. Het voert te ver om hier al de voorgestelde wijzigingen in de Archiefwet van 1962 te bespreken. Belangrijke wijzigingen zijn onder andere de verkorting van de overbrengingstermijn van de archiefbescheiden van de overheidsadministraties naar de archiefdiensten, deregulering (geen regelgeving door een hoger orgaan als een lager orgaan dit kan doen), betere definitie van archiefbescheiden: dit laatste in verband met de geautomatiseerde archiefbestanden. Op langere termijn zullen deze wijzigingen voor de archiefdiensten grote gevolgen hebben. Kortom redenen genoeg om dr. A.J. Kölker, de inspecteur van Noord-Holland, en drs. L . P. E. Kretzschmar, de inspecteur van Zuid-Holland, te vragen in vogelvlucht een overzicht te geven van de plannen die worden ontwikkeld met betrekking tot de gemeente- en streekarchieven in de Hollandse provincies.

In de opzet van een sluitend net van streekarchiefdiensten in Noord-Holland begint tekening te komen De verplichting neergelegd in de Archiefwet 1962, dat elk overheidsorgaan zijn archieven in goede en geordende staat moet bewaren (het ontwerp voor de nieuwe archiefwet voegt daar nog aan toe: toegankelijke staat) impliceert dat deze overheden de archieven eerst in die toestand moeten brengen. Deze verplichting, gekoppeld aan de plicht de stukken na verloop van de vastgestelde termijnen aan iedere onderzoeker ter inzage te geven, is voor vele gemeenten en waterschappen slechts een mooi, maar onbereikbaar ideaal, vaak niet meer dan een dode letter. Is het nog wel mogelijk ook voor kleinere gemeenten (ik denk dan aan gemeenten beneden de 50.000 inwoners) bij nieuwbouwplannen een goede archiefbewaarplaats te realiseren, dan nog zit men vaak met een achterstand van vele jaren. Een krediet los te krijgen om die achterstand weg te werken is in een enkel geval ook nog wel eens haalbaar. W i l het oud-archief echter optimaal functioneren dan is behalve een goede bewaarplaats toch minimaal een leeszaal(tje) zonder meer noodzakelijk om de onderzoeker, zij het onder toezicht, de antwoorden op zijn vragen te laten uitzoeken zonder gestoord te worden door de ambtenaren van Interne Zaken, die onderling hun problemen en werk bespreken, collega's te woord staan en de nodige telefoontjes moeten afhandelen. Behalve deze ruimtelijke voorzieningen is ook een personele invulling met terzake deskundigen noodzakelijk om de archieven te inventariseren en nader toegankelijk te maken en om de bezoeker r

, )0


de juiste informatie te kunnen verschaffen. Indien men al deze elementen kapitaliseert is een archiefdienst, hoe klein ook, voor de meeste gemeenten niet haalbaar, tenzij men genoegen neemt met een dienstje dat constant aan bloedarmoede lijdt, waar de bezoekers op de afdeling Interne Zaken of de kamer van de archivaris moeten worden ontvangen, of erger nog op eigen gelegenheid zelf maar in de kluis moeten gaan zoeken en waar de archivaris wegens zijn deeltijdbaan maar op een beperkt aantal uren bereikbaar is en in lengte van jaren niet aan zijn inventarisatiewerkzaamheden toekomt. Tegen deze achtergrond heeft het college van Gedeputeerde Staten, na de verzelfstandiging van de Provinviale Inspectie per 1 september 1973, de inspecteur de vrije hand gegeven om een dekkend net van streekarchiefdiensten op te zetten. O m te komen tot een sluitend net zijn streekarchieven de beste en meest efficiënte aanpak. Bijv. de 27 gemeenten in de regio Hoorn of West-Friesland hadden op 31 december 1972 totaal 116.219 inwoners. Hoorn met 20.475 en Enkhuizen met 12.590 inwoners waren de grootsten. De overige 25 varieëerden van 523 tot 6929. Een archiefdienst voor deze gemeenten was alleen haalbaar bij een gemeenschappelijke aanpak met één depot, één grote leeszaal, één bibliotheek, één historisch-topografische kaarten- en prentenverzameling. Behalve een efficiëntere inzet van personeel en middelen heeft een streekarchief ook het hele grote voordeel dat alle lokale en regionale bronnen van gemeenten en waterschappen, van kerken, bedrijven, families, notarissen etc. op één plaats geraadpleegd kunnen worden en onderling vergeleken. Met name voor regionale studies die verder gaan dan de lokale, zoals het onderwijs in de 20e eeuw in het Gooi of Waterland, zijn beter te realiseren dan wanneer men 10 tot 20 slecht beheerde dorpsarchieven moet afgaan. Om nu niet te willekeurig te werk te gaan was er een totaalplan van aanpak noodzakelijk: een indeling van de gehele provincie, die zowel de historische verbanden als de bestaande samenwerkingseenheden zou respecteren en bovendien de drie bestaande archiefdiensten: Alkmaar, Amsterdam en Haarlem zo mogelijk er bij te betrekken. Dit betekende dat er, wilde de schaal niet te klein zijn en het financiële draagvlak niet te gering, gestreefd zou moeten worden naar maximaal 9 a 10 streekarchieven, gelet op een bevolkingsaantal van 2.283.414 per 31 december 1972. Alleen al Amsterdam telde toen 791.769 inwoners, Haarlem 170.667 en Zaanstad 96.841, terwijl er nog zes gemeenten waren die boven de 60.000 uitkwamen, te weten Alkmaar (60.375), Den Helder (61.457), Velsen (66.989), Haarlemmermeer (63.293), Amstelveen (72.859) en Hilversum (96.841). Doordat ik voor de toenmalige rijksarchivaris, mr. J.W. Groesbeek, belast met de provinciale inspectie der archieven, vanaf eind 1968 de inspectietaak in feite waarnam had ik langzaamaan mij een goed inzicht kunnen verschaffen in de werkelijke situatie en de eventuele mogelijkheden die er waren. Zodoende kon ik reeds in mijn eerste officiële jaarverslag over de jaren 1972-1973, uitgebracht aan G S in september 1974, komen tot een volgende opzet: 1. West-Friesland met totaal 27 gemeenten: Abbekerk, Andijk, Averhorn, Berkhout, Blokker, Bovenkarspel, Enkhuizen, Grootebroek, Hensbroek, Hoogkarspel, Hoogwoud, Hoorn, Medemblik, Midwoud, Nibbixwoud, Obdam, Opmeer, Opperdoes, Oudendijk, Sijbekarspel, Twisk, Ursem, Venhuizen (samenvoeging van de vm. gemeenten Schellinkhout, Venhuizen en Wijdenes per 1 augustus 1970), Wervershoof, Westwoud, Wognum en Zwaag. Totaal 116.000 inwoners per 31 december 1972. 2. Waterland met 11 gemeenten: Beemster, Broek in Waterland, Edam, Graft-De Rijp, IIpendam, Katwoude, Landsmeer, Marken, Monnickendam, Purmerend en Zeevang (per 51


PROVINCIE NOORD-HOLLAND

52


1 augustus ingesteld door samenvoeging van de vm. gemeenten Beets, Kwadijk, Middelie, Oosthuizen en Warder). Totale bevolking 88.000. 3. Zaanstreek: de per 1 jauari 1974 ingestelde gemeente Zaanstad (samenvoeging van de vm. gemeenten Assendelft, Koog aan den Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandam en Zaandijk) samen met de gemeenten Jisp, Oostzaan, Wijde Wormer en Wormen Totale bevolking 142.000 inwoners. 4. Kop van Noord-Holland met 12 gemeenten: Anna Paulowna, Barsingerhorn (per 1 augustus 1970 samengevoegd met de gemeente Wieringerwaard), Callantsoog, Harenkarspel, Den Helder, Niedorp (per 1 augustus 1970 ingesteld door de samenvoeging van de drie gemeenten Oude Niedorp, Nieuwe Niedorp en Winkel), Schagen, Sint Maarten, Texel, Wieringen, Wieringermeer en Zijpe (per 1 mei 1929 samengevoegd met de vm. gemeente Petten). Totaal aantal inwoners 136.000. 5. Regio Alkmaar. De gemeentelijke archiefdienst van Alkmaar zou moeten uitgroeien tot een regionale archiefdienst voor Akersloot, Bergen, Castricum, Egmond-Binnen, Egmond aan Zee, Heerhugowaard, Heiloo, Langedijk (per 1 augustus 1941 ingesteld door samenvoeging van de gemeenten Broek op Langedijk, Noord-Scharwoude, Oudkarspel en Zuid-Scharwoude), Limmen, Schermer (per 1 augustus 1970 ingesteld door samenvoeging van de gemeenten Oterleek, Schermerhorn en Zuid- en Noord-Schermer), Schoorl, Sint Pancras (per 1 oktober 1972 samengevoegd met het grootste gedeelte van Koedijk, terwijl het andere deel samen met de gemeente Oudorp bij Alkmaar werd gevoegd). Totaal aantal inwoners 180.000. Een mogelijkheid voor aansluiting van de gemeente Uitgeest en Graft-De Rijp werd opengelaten. 6. IJmond-gemeenten te weten Beverwijk, Heemskerk en Velsen, totaal 137.000 inwoners, zouden in een archiefdienst kunnen samenwerken, desgewenst met Castricum en Uitgeest die beiden samen nog eens 29.000 inwoners telden. 7. Regio Haarlem. De gemeentelijke archiefdienst van Haarlem zou tevens het beheer kunnen behartigen van de archieven der gemeenten Bennebroek, Bloemendaal, Haarlemmerlieden en Spaarnwoude, Heemstede en Zandvoort. Totaal aantal inwoners 242.000. Bij deelname van Haarlemmermeer zelfs 305.000. 8. Amsterdam. Een voorkeur werd uitgesproken voor een gemeenschappelijke archiefdienst van Amsterdam (791.00 inwoners) met de gemeenten Amstelveen, Diemen, Ouder-Amstel en Uithoorn met een bevolking van 114.000. Zo men geen deponering van de oudere archieven in Amsterdam zou wensen kon bezien worden of de Amsterdamse archiefdienst via een ambulante medewerker assistentie zou kunnen verlenen in de vorm van een streekarchivariaat. De gemeente Aalsmeer (20.000 inwoners) zou kunnen kiezen tussen Amsterdam of Haarlem. 9. Het Gooi met 10 gemeenten: Blaricum, Bussum, 's-Graveland (per 1 augustus 1966 ingesteld door samenvoeging van de gemeenten Ankeveen, 's-Graveland en Kortenhoef), H i l versum, Huizen, Laren, Muiden, Naarden, Nederhorst den Berg en Weesp. Totaalaantal inwoners 237.000. N u was deze opzet wel een eerste poging om te komen tot een sluitend net van archiefdiensten, maar het was niet de eerste poging om te komen tot streekarchieven of streekarchivariaten. Reeds in de jaren 1962/63 had de heer Rovers van Wervershoof een poging ondernomen om een streekarchivariaat van de grond te krijgen, waaraan Wervershoof zou deelnemen. Gestreefd zou moeten worden naar drie streekarchivariaten in West-Friesland van 53


resp. 9, 9 en 10 gemeenten. Erg enthousiast was de toenmalige inspecteur de heer J.W. Groesbeek daar niet over. Hij vond de opzet 'te groot om een effectieve werkwijze te kunnen waarborgen', zoals hij in zijn jaarverslag 1963 rapporteerde. Dat is voor een streekarchivariaat, met 9 of 10 gemeenten en evenzoveel werkplekken voor de archivaris ook wel te begrijpen. De archivaris zou in een dergelijke opzet overal en nergens zijn te bereiken: moeilijk voor de betreffende gemeenten, maar ook voor de onderzoeker. Een andere poging was een voorstel tot een gemeenschappelijke regeling voor archiefbeheer tussen de gemeenten Beemster, Graft-De Rijp, Katwoude, Monnickendam en Purmerend. Bij schrijven van 8 februari 1972 werd dit voorstel door GS, met alle waardering, toch geretourneerd. Behoudens enkele voorstellen tot wijziging verzocht het college te overwegen of het samenwerkingsverband niet tot geheel Waterland kon worden uitgebreid. Afgezien van deze twee pogingen lag er nu een totaal nieuwe opzet ter discussie, waar nog de nodige en gewenste wijzigingen in aangebracht konden worden. Overzien we thans na een kleine twintig jaar de provincie dan kunnen we vaststellen dat er veel van het eerste voorstel is gerealiseerd. Op diverse punten is het plan bijgesteld en verduidelijkt, hier en daar is er zelfs sterk van afgeweken en diverse gemeenten hebben nog steeds geen bevredigende oplossing willen of kunnen realiseren. Bovendien is de overtuiging gegroeid dat men een streekarchief niet te klein moet opzetten en dat het zelfs de voorkeur verdient twee regio's in een streekarchief te doen samenwerken. Dit geldt met name voor de bovengenoemde regio 4 en 5; De Kop van Noord-Holland en Noord-Kennemerland, zoals de regio Alkmaar thans officieel heet. Door de bestuurlijke reorganisatie zijn er van de 96 gemeenten, vermeld in het bovenstaande overzicht, per 1 januari 1991 nog 70 gemeenten overgebleven. Wat betreft de waterschappen heeft de reorganisatie op nog grotere schaal ingegrepen. Van de 149 gereglementeerde en de 30 niet-gereglementeerde waterschappen, vermeld in het provinciale jaarboekje 1974 zijn er nog maar in totaal 12 over. Overigens is deze bestuurlijke reorganisatie in vele gevallen, met name voor de archieven van kleinere gemeenten en waterschappen, een ware zegen geweest. De besturen van deze nieuwe gemeenten en waterschappen werden geconfronteerd met de grote achterstanden en moesten zich buigen over de vraag naar de vereiste archiefvoorziening in een vaak nieuwe huisvesting. Zo heeft de samenvoeging van de 27 tot 13 Westfriese gemeenten in vele gevallen de laatste zet in de rug gegeven die nodig was om te komen tot een samenwerking van alle gemeenten in deze regio. Lopen we het eerste plan nog eens door dan zien we thans de volgende streekarchieven en archiefdiensten: 1. Archiefdienst Westfriese gemeenten gevestigd in het nieuwe raadhuis te Hoorn. Alle 13 gemeenten uit de regio doen mee. Ook het waterschap West-Friesland met ruim 80 archieven van opgeheven polders en bannen in ditzelfde gebied heeft besloten de archieven na inventarisatie over te brengen. De archiefdienst beschikt over een ruime leeszaal. Het archiefbestand bedraagt ruim 3000 strekkende meter. Het bezoekersaantal ligt jaarlijks rond de 4000. 2. Streekarchief Waterland is gestart in 1979 met 13 gemeenten. Door samenvoeging bleven er per 1 januari 1991 zeven gemeenten bestaan: Beemster, Edam-Volendam, Landsmeer (met het vm. Ilpendam), Purmerend, Waterland (samenvoeging van Broek in Waterland, Katwoude, Marken en Monnickendam), Wormerland (vm. gemeenten Jisp, Wormer en Wijde Wormer). De dienst is gevestigd in het kantoor van het gewest, het isw 54


te Purmerend, beschikt over een goed archiefdepot met een 2000 strekkende meter archieven, en een niet al te grote leeszaal. Behalve de gemeentearchieven berusten hier ook de archieven van de opgeheven waterschappen, samengevoegd tot het waterschap De Waterlanden, en de archieven van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen. Het bezoekersaantal lag in 1989 op ruim 2600. 3. Gemeentelijke archiefdienst Zaanstad is sinds 1988 gehuisvest in een bijna geheel nieuw pand te Koog aan de Zaan, beschikt over een groot depot en een ruime leeszaal. In 1991 zijn ook de archieven van de gemeente Oostzaan naar hier overgebracht. Tevens berusten hier ook de archieven van de opgeheven Zaanse polders, in beheer gegeven door het waterschap Het Lange Rond. Het bezoekersaantal is vooral in 1989 sterk gestegen, mede omdat sinds dat jaar de gemeente de beschikking heeft gekregen over de oude archieven die tot dan toe bij het rijk berusten, met name de oud-rechterlijke en de notariële archieven. Het bezoekersaantal ligt rond de 4000. 4. Gemeente Schagen heeft sinds kort een door de raad benoemde gemeentearchivaris. De chef van de registratuur heeft het diploma middelbaar archiefambtenaar gehaald en is toen belast met het beheer van de oude archieven. Het archiefbestand is niet omvangrijk, ongeveer 100 strekkende meter. Er is een kleine ruimte voor de raadpleging van de archieven. Vraag is of het zinvol is een afzonderlijk streekarchief in deze regio tot stand te brengen. Diverse gemeenten en ook de waterschappen hebben meer het oog gericht op Alkmaar. Een centrale archiefdienst voor deze twee regio's is zeer toe te juigen. 5. Noord-Kennemerland zoals de regio Alkmaar nu officieel heet omvat tezamen 11 gemeenten, waarvan er momenteel, met uitzondering van Langedijk en Heerhugowaard, negen deelnemen, nl. Akersloot, Alkmaar, Bergen, Egmond, Graft-De Rijp, Heiloo, Limmen, Schermer en Schoorl. Per 1 januari 1991 is Sint Pancras, dat zijn archieven heeft overgebracht, opgeheven en bij Langedijk gevoegd. Warmenhuizen en Sint Maarten, die eveneens de oude archieven naar Alkmaar hebben gebracht, zijn samengevoegd met de gemeente Harenkarspel. Besprekingen om te komen tot een gemeenschappelijke regeling via het gewest Noord-Kennemerland zijn in zoverre afgerond dat deze nu bij de gemeenten ter goedkeuring ligt. Intussen heeft de gemeente Langedijk op 7 januari 1992 een raadsbesluit genomen om deel te nemen aan het streekarchief. December 1991 is de nieuwbouw voor de archiefdienst opgeleverd dicht bij het station Noord, buiten de binnenstad. De huidige plaats van vestiging in de oude binnenstad, hoe mooi ook, geeft geen mogelijkheid voor een grote uitbreiding van het depot of van de leeszaal en werkruimten. Onderzocht zal worden of ook het gewest De Kop van Noord-Holland in zijn geheel wil meedoen of dat elke afzonderlijke gemeente de vrijheid wordt gelaten met Noord-Kennemerland een contract te sluiten. Dat zelfde geldt ook voor de gemeente Castricum, die officieel tot de IJmondgemeenten behoort, maar al sinds 1976 met de archiefdienst van Alkmaar samenwerkt. In elk geval hebben de gemeenten Harenkarspel en Zijpe (met de vm. gemeenten Petten en Callantsoog) reeds besloten met dit streekarchief mee te doen. 6. IJmond-gemeenten. Sinds 1975 heeft de gemeente Velsen een eigen archiefdienst. Pogingen meer gemeenten uit de IJmond te betrekken bij een gemeenschappelijk beheer zijn nog niet gelukt. Sinds 1990 heeft Uitgeest als eerste zijn archieven naar Velsen overgebracht. In Velsen berusten tevens de archieven van de opgeheven polders uit dit gebied, onderdeel van het waterschap Het Lange Rond. Het bezoekersaantal bedraagt bijna 900. Toch begint ook hier iets te gloren. Deze zomer hebben de chefs Interne Zaken een raamnotitie opgesteld voor de colleges van burgemeesters en wethouders met het verzoek een 55


werkgroep in te stellen die in 1992 met voorstellen komt aan de raden om per 1 januari 1993 te komen tot een streekarchief IJmond. M e n wil dan de oude archieven voorlopig in Velsen onderbrengen zodat het gewest t.z.t. eventueel kan beslissen over een definitieve huisvesting. 7. Zuid-Kennemerland. Pogingen om via het gewest Zuid-Kennemerland te komen tot een regionale aanpak zijn tot nu toe op niets uitgelopen. In 1983 benoemde de raad van Haarlemmerliede en Spaarnwoude voor het eerst een archivaris, die gedetacheerd werd op het gemeentearchief van Haarlem, alwaar ook de archieven van die gemeente reeds sinds 1975 berustten. Bennebroek heeft zijn oude archieven eveneens overgebracht naar Haarlem en ze daar laten inventariseren door een extra, tijdelijke kracht. In 1990 werd deze zelfde middelbaar archiefambtenaar door Bloemendaal aangetrokken om de oude archieven te inventariseren en ze dan daarna naar Haarlem over te laten brengen. Het laatste woord zal dus nu zijn aan de gemeenten Zandvoort en Heemstede om ook in deze regio tot een sluitend net van archiefbeheer te komen. 8. Gemeentelijke archiefdienst Amsterdam is verreweg de grootste gemeentelijke archiefdienst in ons land. Deelname van Aalsmeer, Amstelveen, Diemen, Ouder-Amstel en Uithoorn aan één gemeenschappelijke archiefdienst met Amsterdam bleek politiek niet bespreekbaar, terwijl deze samenwerking voor een goed beheer en een optimale raadpleging de beste kansen zou hebben geboden. 9. Amstel- en Meerlanden. Ook de pogingen om te komen tot een eigen streekarchiefdienst voor deze regio samen met de gemeenten Aalsmeer, Amstelveen, Diemen, Haarlemmermeer, Ouder-Amstel en Uithoorn zijn in eerste instantie mislukt. Reeds vele jaren heeft de gemeente Amstelveen een middelbaar archiefambtenaar in dienst gehad. Thans werkt deze voor 2 yi dag voor de gemeente, daarnaast 1 dag per week voor Aalsmeer en V> dag per week voor Ouder-Amstel. Nadat de heer H . Grootveld door de gemeenteraad van Amstelveen is benoemd tot archivaris in de zin der wet, zal gepoogd worden het werkterrein ook uit te breiden tot Diemen en Uithoorn en te komen tot een samenwerking met het waterschap Amstel en Vecht te Amstelveen. 10-Het Gooi, dat alle elementen in zich heeft om te komen tot een goed functionerende streekarchiefdienst voor alle 10 gemeenten: een goed herkenbare historische eenheid, een belangrijk archiefbestand, een ruim financieel draagvlak met 237.000 inwoners, is jammer genoeg door politiek gekissebis en getouwtrek uiteengevallen in drie archiefdiensten. Weesp heeft sinds 1982 een stadsarchivaris voor slechts 16 uur, totaal onvoldoende om alle taken te vervullen. De leeszaal, tevens kamer van de archivaris, wordt jaarlijks door een 400 mensen bezocht. Aan belangstelling dus geen gebrek. Naarden heeft sinds 1987 een gemeentearchivaris en tevens een tweede part-time middelbaar archiefambtenaar. Onlangs is het nieuwe stadsarchief in het gerestaureerde weeshuis in gebruik genomen. De officiële opening heeft plaatsgevonden op 19 december. De dienst beschikt nu over een prachtig historisch pand, een ruime leeszaal en een depot voor ruim 3000 strekkende meter. Het ligt in de verwachting dat de gemeenten Bussum en Muiden begin 1992 hun archieven in Naarden zullen onderbrengen. Alleen de gemeente Huizen heeft dan nog geen keuze gemaakt en blijft (nog even?) een witte vlek. Hilversum heeft sinds 1984 een gemeentearchivaris, een goede kluis en een ruime leeszaal. Sinds de start van de archiefdienst hebben ook de gemeenten Blaricum, 's-Graveland, Nederhorst den Berg en Laren, alsook het in de provincie Utrecht gelegen Loosdrecht de oude archieven overgebracht naar Hilversum. Het bezoekersaantal is in 1990 de 1640 overschreden. 56

Gemeente- en streekarchieven i n H o l l a n d

I n grote lijnen ligt een organisatorische opzet wel vast. V a n de 70 gemeenten nemen n u een 50 gemeenten deel aan een van de bestaande archiefdiensten. E r is echter n o g genoeg werk voor de inspectie, m a a r de gemeenten moeten politiek ook wel w i l l e n . U i t v l u c h t e n als 'we hebben geen geld' of 'er k o m t toch b i j n a nooit i e m a n d voor het archief' zijn moeilijk uit te roeien. B o v e n d i e n , tegenargumenten worden vaak wantrouwend bekeken alsof de archiefinspecteur er zelf profijt v a n z o u hebben. H e t gelijk blijkt echter altijd achteraf wanneer m e n naar de n u goed functionerende archiefdiensten kijkt, waarbij gemeenten zonder archivaris schril afsteken. Gemeentebesturen die de stap hebben gezet en i n een groter v e r b a n d deze wettelijke v e r p l i c h t i n g toch trachten v o r m te geven zijn er tevreden over en zouden, voor zover mij bekend, ook niet meer terug w i l l e n . I n die z i n is het te betreuren dat de nieuwe archiefwet geen v e r p l i c h t i n g invoert o m een archivaris te benoemen en zo een laatste zetje i n de r u g te geven, daar waar tot n u toe alle redelijke argumenten niet tot succes hebben geleid.

Een sluitend net van streekarchiefdiensten in Zuid-Holland is nog verre toekomstmuziek D e praktijk bewijst genoegzaam dat ook i n Z u i d - H o l l a n d de meeste lagere overheden (gemeenten en waterschappen) i n de meeste gevallen w e i n i g o f geen prioriteit aan h u n archiefbeheer geven. D e registratuurambtenaren zijn doorgaans te zeer belast met h u n ' n o r m a l e ' taken, zoals dossiervorming, voortgangs- en afdoeningscontrole en het verschaffen v a n stukken aan de beleidsafdeling o m redelijkerwijs toe te k o m e n aan bezigheden als selectie, orden i n g en beschijving van bescheiden. V o o r a l d o o r het ontbreken v a n personeel en m i d d e l e n ontstaat er i n de loop der tijd een waar stuwmeer van 'onbehandelde' archiefbescheiden, waarvan de secretaris meer bewaarder d a n beheerder is. A a n g e z i e n het archiefbeheer zich n u eenmaal niet i n het b r a n d p u n t v a n de belangstelling pleegt af te spelen komt de aldus opgelopen achterstand niet of nauwelijks aan de oppervlakte. A l s het beheer v a n het recente archief al zo te wensen overlaat, zal het geen v e r b a z i n g wekken dat het met het o u d archief dikwijls n o g slechter is gesteld. Immers, het o u d archief ontbeert elk belang voor het actuele handelen v a n de overheid. D e gevolgen zijn er d a n ook naar. H e t o u d archief is m a a r al te vaak verbannen naar een uithoek van de archiefbewaarplaats. Dijkwijls ontbreekt elke o r d e n i n g d a n wel zijn er i n de loop der tijd her en der stukken zoekgeraakt. O o k k a n het gebeuren dat de inventaris, l a n g geleden vervaardigd, o n v i n d b a a r is. Bovendien komt het niet zelden voor dat het archief d r i n g e n d gerestaureerd moet worden i n v e r b a n d met de aanwezigheid van s c h i m m e l of andere kwalen, die geleidelijk de m a t e r i ë l e conditie van het papier aantasten. D i t w e i n i g rooskleurig beeld geldt p r i m a i r voor de kleinere Z u i d h o l l a n d s e gemeenten. D e grotere tot middelgrote gemeenten mogen zich doorgaans i n het gelukkige bezit prijzen v a n goed uitgeruste algemene s e c r e t a r i e ë n en archiefdiensten. A a n deze archiefdiensten zijn, als het goed is, onder het gezag v a n een gemeentearchivaris archiefinspecties verbonden die, met het oog op de uiteindelijke overbrenging, nauwlettend toezicht h o u d e n op de door het gemeentelijke apparaat gevormde archieven. D e kleine gemeenten zijn echter te armlastig o m er een eigen archiefdienst op n a te h o u d e n met een gemeentearchivaris aan het hoofd, met onder h e m of haar een archiefinspectie, die toezicht houdt op het gevoerde archiefbeheer.

57


Toch bestaat hiervoor wel degelijk een oplossing. Teneinde de gevaren te vermijden, zoals hierboven geschetst, is het mogelijk én zinvol voorzieningen te treffen in de vorm van streekarchiefdiensten. Streekarchiefdiensten zijn samenwerkingsverbanden tussen gemeenten en eventueel waterschappen, die ieder afzonderlijk uit budgettaire overwegingen niet bij machte zijn een archiefdienst op te zetten, maar gezamenlijk de handen daartoe ineen slaan. A l in de late jaren '50 werd door de toenmalige provinciale inspecteur Van der Gouw de noodzaak onderkend om in regio's die op bestuurlijk en historisch terrein een zekere samenhang vertonen, dergelijke archiefdiensten op te richten. Zo propageerde hij in 1958 de stichting van streekarchiefdiensten in de Krimpenerwaard en de eilanden Goeree-Overflakkee. Najaren van overleg werd er in 1971 in de Krimpenerwaard een voorziening als vorenbedoeld gerealiseerd, maar op Goeree-Overflakkee is er tot op de dag van heden niets van dien aard tot stand gekomen. Verder mocht Van der Gouw het genoegen smaken aan de wieg te staan van een streekarchiefdienst in de Rijnstreek (1972). Echter afgezien van het al eerder genoemde Goeree-Overflakkee, werden ook andere initiatieven op dit vlak, voor Alphen aan den Rijn en omstreken, en Leerdam en omgeving, niet met succes bekroond. Ook de opvolger van Van der Gouw, drs. J.D. Winsemius, zette zich in voor de stichting van streekarchiefdiensten. Door zijn overlijden in 1982 mocht hij het niet meer meemaken dat er op Voorne-Putten een samenwerkingsverband tot stand kwam. Op 27 september 1983 werd door GS van Zuid-Holland een nota uitgebracht, inhoudende een financiële regeling voor het toekennen van bijdragen ten behoeve van streekarchiefdiensten. Auctor intellectualis van deze nota was de opvolger van Winsemius, drs. R. M . E. Raaff. Conform de regeling zou jaarlijks gedurende maximaal tien achtereenvolgende jaren een bedrag van ƒ200.000,op de provinciale begroting van uitgaven en inkomsten worden uitgetrokken. Voowaarde was wel dat indien het bedrag niet ten volle zou worden besteed, de overblijvende gelden naar de algemene reserve zouden vloeien. In zijn nota betoonde Raaff zich voorstander van de navolgende geografische indeling, waarbij hij de grote(re) archiefdiensten geheel en al buiten beschouwing liet. 1. Bollenstreek: Hillegom, Katwijk, Lisse, Noordwijk, Noordwijkerhout, Oegstgeest, Rijnsburg, Sassenheim, Valkenburg en Warmond. 2. N.O. Zuid-Holland: Ter Aar, Alkemade, Alphen aan den Rijn, Hazerswoude, Koudekerk aan den Rijn, Nieuwkoop, Nieuwveen, Woubrugge en Zevenhoven. 3. Rijnstreek: Bodegraven, Reeuwijk, Woerden en het Groot-Waterschap van Woerden. 4. Gouwestreek: Boskoop, Moordrecht, Nieuwerkerk aan den IJssel en Waddinxveen. 5. Krimpenerwaard: Ammerstol, Bergambacht, Berkenwoude, Gouderak, Haastrecht, Krimpen aan de Lek, Krimpen aan den IJssel, Schoonhoven, Stolwijk, Vlist en het Hoogheemraadschap van de Krimpenerwaard. 6. Alblasserwaard: Alblasserdam, Arkel, Bleskensgraaf en Hofwegen, Brandwijk, Giessenburg, Hoogblokland, Hoornaar, Molenaarsgraaf, Nieuw-Lekkerland, Noordeloos, Ottoland, Oud-Alblas, Papendrecht, Schelluinen, Sliedrecht en Wijngaarden. 7. Vijfheerenlanden: Ameide, Everdingen, Hagestein, Hei- en Boeicop, Gorinchem, Kedichem, Leerbroek, Leerdam, Lexmond, Meerkerk, Nieuwland, Schoonrewoerd, Tienhoven, Vianen en het Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden. 8. IJsselmonde: Barendrecht, Heerjansdam, Hendrik-Ido-Ambacht, Poortugaal, Rhoon, Ridderkerk, Zwijndrecht en het waterschap IJsselmonde. 58


9. Hoekse Waard: Goudswaard, 's-Gravendeel, Klaaswaal, Maasdam, Mijnsheerenland, Nieuw-Beijerland, Numansdorp, Oud-Beijerland, Piershil, Puttershoek, Westmaas, Zuid-Beijerland en het waterschap De Groote Waard. 10. Goeree-Overflakkee: Dirksland, Goedereede, Middelharnis, Oostflakkee en het waterschap Goeree-Overflakkee. 11. Voorne-Putten: Bernisse, Brielle, Hellevoetsluis, Rozenburg, Spijkenisse, Westvoorne en het waterschap De Brielse Dijkring. 12. Westland: 's-Gravenzande, De Lier, Maasland, Monster, Naaldwijk, Schipluiden en Wateringen. 13. Midden-Holland: Benthuizen, Berkel en Rodenrijs, Bleiswijk, Leidschendam, Nootdorp, Pijnacker, Voorschoten, Zoetermeer en Zoeterwoude. Hoe mooi deze regio-indeling op papier ook mocht ogen, het betekende allerminst dat nu ook de ene na de andere archiefdienst werd opgericht. Mede als gevolg van een langdurige en uiteindelijk fatale ziekte van Raaff was de bijdrageregeling een kwijnend bestaan beschoren. Bij statenbesluit van 21 maart 1985 werd de maximale bijdrage verlaagd van ƒ200.000 - naar ƒ 100.000-, uitgesmeerd over maximaal twintig achtereenvolgende jaren. In 1989 werd echter de Streekarchiefdienst Holland-Midden met als centrumgemeente Gouda opgericht, die uit de bijdrageregeling gesubsidieerd werd en nog steeds wordt. Recente initiatieven tot stichting van streekarchiefdiensten zijn ontplooid ten aanzien van A l phen aan den Rijn en omgeving - het oude plan van Van der Gouw - en het Westland. Ten aanzien van Alphen aan den Rijn heerst er bij de archiefinspectie enig voorzichtig optimis59


me dat er op termijn een streekarchief gerealiseerd kan worden. Het overleg dienaangaande startte in december 1988, en werd in 1989 afgerond met als uitkomst dat de betrokken gemeenten zich in beginsel voor het merendeel positief toonden tegenover het initiatief een streekarchief te stichten. Met dien verstande dat zij in eerste instantie het resultaat willen afwachten van de gemeentelijke herindeling, die per 1 januari 1991 haar beslag zou krijgen. Bovendien speelden in een enkel geval overwegingen van financiële aard een rol. De herindeling is inmiddels achter de rug en de archiefinspectie is voornemens om binnen afzienbare tijd de draad weer op te pakken en de overgebleven gemeenten, vier in getal, op een lijn te krijgen. In het voorjaar van 1989 werden ook in het Westland oriënterende besprekingen begonnen inzake de vorming van een streekarchief, maar deze hebben niet tot enig tastbaar resultaat geleid. De verwezenlijking van een dekkend net van Zuidhollandse archiefdiensten ligt nog in een ver verschiet, als men bedenkt dat tot op heden van de 95 Zuidhollandse gemeenten er slechts 29 - en niet te vergeten drie waterschappen - gebruik maken van de diensten van een conform de Archiefwet benoemde archivaris. Daarnaast functioneren er 5 gemeentelijke diensten met een archiefambtenaar ter secretarie en 5 waterschappen met een archivaris die eveneens niet volgens de Archiefwet benoemd zijn. Een tot somberheid stemmende ontwikkeling is dat in het kader van ingrijpende bezuinigingen besloten is om de bijdrageregeling streekarchiefdiensten op termijn af te schaffen. Voorzien is in de geleidelijke afbouw van de regeling tussen 1990 en 1994. Deze is echter alleen verantwoord, indien de jaarlijks overschietende gelden gestort worden in een te vormen fonds streekarchieven teneinde aan de bestaande verplichtingen te kunnen voldoen.

60

Gemeente- en streekarchieven in Holland

Recommend Documents