Gebruikte methoden voor sociale opbrengsten in SO en VSO

Gebruikte methoden voor “sociale opbrengsten” in SO en VSO een inventarisatie onder scholen voorjaar 2014

© 2014 LECSO

2

RAPPORT GEBRUIKTE METHODEN VOOR SOCIALE OPBRENGSTEN

LECSO 2014

Voorwoord. Waarom deze inventarisatie?

LECSO ontvangt geregeld vragen van leden over het gebruik van methodieken en volgsystemen die betrekking hebben op de sociale opbrengsten. Zij willen dan graag informatie over de ervaringen van andere scholen hierin. LECSO heeft daarom een korte inventarisatie onder leden gehouden om vervolgens de samenvattende gegevens ter kennisdeling te kunnen verspreiden. Dit rapport geeft een beeld van welke methodieken en volgsystemen er worden gebruikt binnen de bevraagde LECSO scholen. Daarnaast wordt een beeld gegeven van wat de ervaringen zijn met de meest gebruikte methoden. LECSO bedankt alle scholen hartelijk voor hun bijdrage. Zonder hun respons was het niet mogelijk geweest om een “overall” beeld te krijgen van hoe scholen bezig zijn met sociale opbrengsten.


LECSO 2014

3

4


LECSO 2014

inhoudsopgave

1 2 3 4 5

6

7 8

Samenvatting Aanleiding voor deze inventarisatie Opzet van het onderzoek Respons, aantal en verdeling Speciaal Onderwijs, 1. oriëntatie op de wereld, gebruikte methoden oriëntatie op de wereld, waardering en gebruik per cluster 2. sociaal emotionele ontwikkeling, gebruikte methoden sociaal emotionele ontwikkeling, waardering en gebruik per cluster 3. leren leren, gebruikte methoden leren leren, waardering en gebruik per cluster Voortgezet Speciaal Onderwijs, 1. oriëntatie op de wereld, gebruikte methoden oriëntatie op de wereld, waardering en gebruik per cluster 2. leren leren , gebruikte methoden leren leren, waardering en gebruik per cluster 3. leren taken uitvoeren, gebruikte methoden leren taken uitvoeren, waardering en gebruik per cluster 4. functioneren in sociale situaties, gebruikte methoden functioneren in sociale situaties, waardering en gebruik per cluster 5. ontwikkelen van persoonlijk toekomstperspectief, gebruikte methoden ontwikkelen van persoonlijk toekomstperspectief, waardering/clustergebruik Bijlage 1: de gebruikte vragenlijst Bijlage 2: lijst van de scholen die hebben meegedaan

Pag. 6


5

LECSO 2014

7 8 8 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

1

Samenvatting

LECSO heeft 307 vragenlijsten verzonden. Daarop hebben 56 scholen gereageerd. Een aantal van deze scholen hebben zowel een SO als een VSO afdeling. Als deze als aparte scholen worden gerekend komt het totaal aan reacties op 72. Door de twee clusters (3 en 4) is nagenoeg evenveel gereageerd. De SO scholen hebben iets meer respons gegeven dan de VSO scholen. Bij de verwerking is binnen de clusters geen onderverdeling gemaakt. Dat is vooral bij cluster 3 waarschijnlijk niet helemaal representatief omdat dit cluster voor sterk verschillende leerling populaties onderwijs verzorgt. De scholen hebben de vragenlijsten zeer verschillend ingevuld. Dat maakte een eenduidige score lastig. Veel van de invullers hebben uitgebreide aanvullingen gegeven op hun bevindingen. Deze kunnen voor andere geïnteresseerden beslist de moeite waard zijn maar zijn niet meegenomen in dit rapport omdat er geen generiek beeld uit te halen valt. Indien gewenst kan LECSO partijen hierover met elkaar in contact brengen. Hiervoor kun u terecht bij het verenigingsbureau. Methoden Binnen het speciaal onderwijs en ook binnen het voortgezet speciaal onderwijs wordt gebruikt gemaakt van een grote variëteit aan methoden voor de sociale opbrengsten. Daarbij wordt door veel scholen weer binnen één van de domeinen gebruik gemaakt van onderdelen van verschillende methoden. Deze worden nogal eens gecombineerd. Daarnaast wordt ook veel gebruik gemaakt van zelf ontwikkeld materiaal. Een groot gedeelte van de scholen geeft aan geen methode te hebben en te gebruiken. Van de in de markt aanwezige methoden worden er een paar duidelijk meer gebruikt dan andere: 1 Leefstijl: bijna uitsluitend door cluster 4 zowel in SO als in VSO 2 Wijzer door de wereld: meer door cluster 4 dan door cluster 3, vooral SO 3 Stip: bijna uitsluitend door cluster 3, zowel in SO als in VSO 4 De leerlijnen van CED: meer door cluster 3 dan door cluster 4, zowel SO als VSO 5 kinderen en hun sociale talenten: uitsluitend door cluster 4, vooral SO Toetsen en volgsystemen De meting van de vorderingen van de leerlingen binnen de sociale ontwikkeling wordt door veel van de scholen ondergebracht bij het leerlingvolgsysteem en/of het leerlingenadministratiesysteem. Net als bij de methoden is daarin een grote variëteit te zien. Daarbij wordt niet structureel gebruik gemaakt van methode onafhankelijke toetsen. Het toetsinstrument dat het meest wordt gebruikt om de vorderingen te meten is SCOL. Deze wordt in het SO vaker gebruikt dan in het VSO. Waardering van de methoden Over het algemeen is men tevreden over de methoden die gebruikt worden, maar lang niet altijd vindt men deze naadloos passen bij de doelgroep. De methoden die scholen zelf ontwikkeld hebben worden vaak hoog gewaardeerd. De doelgroep is veelal leidend bij het gebruik van slechts onderdelen van verschillende methodieken. Veel van de scholen zijn nog maar kort met de sociale opbrengsten aan het werk als zijnde een door inspectie te toetsen domein. In het dagelijkse werk zijn deze onderdelen natuurlijk al heel lang intrinsiek onderdeel van het lesprogramma geweest, maar als zodanig niet gemonitord. Conclusie Er is een grote diversiteit aan middelen en materialen. Deze zijn niet altijd voldoende toegesneden op de doelgroep en dekkend voor de verschillende leergebied-‐overstijgende kerndoelen. Daarbij zijn er niet tot nauwelijks (genormeerde) toetsen voorhanden. LECSO adviseert om de verdere ontwikkelingen rond sociale opbrengsten via de wet van de geleidelijkheid vorm te geven. Veel scholen zijn nog op zoek op welke manier adequate invulling kan worden gegeven aan de kerndoelen op dit gebied. Aanvullend leer-‐ en toets materiaal en een duidelijk overzicht daarvan is eveneens gewenst.

6


LECSO 2014

2 Aanleiding voor de inventarisatie Inspectietoezicht: In het nieuwe toetsingskader EC staat dat scholen zich dienen te verantwoorden over de opbrengsten op het gebied van de sociale competenties: 1.2. Aan het eind van de schoolperiode bereiken de leerlingen een eindniveau dat voldoet aan de landelijke standaarden voor sociale opbrengsten. De school heeft tot taak de leerlingen onderwijs te bieden waarbij zij kennis, vaardigheden en houdingen verwerven. Uitgangspunt voor dat aanbod zijn de kerndoelen speciaal onderwijs en de wetsartikelen in de Wet op de Expertisecentra art. 11 lid 2, art. 13 en art. 15. De opdracht aan de school is om de leerling aan de hand van de daarin besloten kennis-‐, vaardigheid-‐ en attitudedoelen tot optimale ontwikkeling te brengen. Dit resulteert aan het eind van de schoolperiode voor elke leerling afzonderlijk in een eindprofiel op de leergebied overstijgende ontwikkelingsgebieden in ieder geval inhoudende de sociale competenties. De scholen verantwoorden zich over de opbrengsten van hun onderwijs aan het eind van de schoolperiode en doen dat ook op het gebied van de sociale competenties. Dit kan met de resultaten die gemeten zijn met landelijk genormeerde instrumenten waarvoor de inspectie normen op schoolniveau heeft bepaald. Onder sociale competenties worden verstaan: • sociaal-‐emotionele ontwikkeling (zelfbeeld, zelfstandigheid, regulering van emoties etc.), • sociale vaardigheden (samenwerken, zelfredzaamheid, omgaan met conflicten, etc.) en • houdingen/ vaardigheden om in uiteenlopende situaties succesvol te functioneren (zelfsturing, omgaan met verschillen, democratisch handelen, sociale en maatschappelijke verantwoordelijkheid, moreel kunnen oordelen, etc.). • Voor die scholen waarop dat van toepassing is kent de sociaal-‐ emotionele ontwikkeling van de leerlingen ook een levensbeschouwelijke component. De bereikte eindprofielen voldoen aan de standaarden op het gebied van de sociale competenties die de inspectie heeft ontwikkeld. De inspectie houdt hierbij rekening met verschillen in samenstelling van de leerlingenpopulatie van de scholen.

Kerndoelen SO: De kerndoelen die betrekking hebben op sociale opbrengsten zijn de volgende : 1. Oriëntatie op jezelf en de wereld: daarbij zijn kerndoelen 49 t/m 54 opgenomen die relateren aan sociale competenties en burgerschap: 2. Sociaal emotionele ontwikkeling 3. Leren leren Kerndoelen VSO: De kerndoelen die betrekking hebben op sociale opbrengsten zijn de volgende : 1. Oriëntatie op jezelf en de wereld: kerndoel 1 t/m 13 relateren aan sociale competenties en burgerschap: 2. Leren leren 3. Leren taken uitvoeren 4. Leren functioneren in sociale situaties 5. Ontwikkelen van een persoonlijk toekomstperspectief


LECSO 2014

7

3 Opzet van het onderzoek Naar alle scholen van LECSO is een vragenlijst gestuurd met daarin de vraag om gebruikte methoden per item te benoemen. De items zijn voor het SO: • Oriëntatie op jezelf en de wereld • sociaal emotionele ontwikkeling • leren leren Voor het VSO gingen de vragen over de volgende items: • Oriëntatie op jezelf en de wereld: sociale competenties en burgerschap: • Leren leren • Leren taken uitvoeren • Leren functioneren in sociale situaties • Ontwikkelen van een persoonlijk toekomstperspectief Daarnaast werd gevraagd welk leerlingvolgsysteem wordt gehanteerd en welke toetsen worden gebruikt om de progressie te volgen. Als laatste werd gevraagd welke ervaringen men heeft met de gebruikte methoden. Door de “openvraag opzet” van de enquête gaf een breed scala aan antwoorden die soms maar deels betrekking hadden op de oorspronkelijke vraag. Scholen gaven vaak uitvoerige beschrijvingen van hun activiteiten op dit gebied. Dat maakt eenduidige scores lastig.

4 Respons: aantal en verdeling Er zijn 307 enquêteformulieren naar scholen gestuurd. Er hebben 56 scholen gereageerd. Daarbij zijn scholen die zowel SO en VSO hebben. Voor de verwerking zijn deze uit elkaar gehaald. Dan heeft LECSO in totaal 72 reacties gehad.

8


LECSO 2014

Bij de respons is een gelijke verdeling te zien tussen de clusters. Binnen cluster 3 zijn er verschillende schoolsoorten, gebaseerd op de leerling populatie. In dit onderzoek is geen verdere verdeling gemaakt dan die tussen de clusters. Elders in dit rapport vindt u alle scholen die gereageerd hebben. Cluster 4 SO heeft het meest gereageerd.


LECSO 2014

9

5 Speciaal onderwijs: welke methoden worden gebruikt

Gebruikte methoden voor “oriëntatie op de wereld”:

Voor het leergebied “oriëntatie op de wereld” wordt door het SO heel divers gebruikt gemaakt van methoden. Vaak wordt gebruik gemaakt van zelf ontwikkelde methoden, al dan niet gecombineerd m et de bestaande. In de categorie “anders” zitten alle verschillende methoden die door 3 of m inder scholen is gebruikt. Een flink aantal respondenten gebruikt geen methode. Leefstijl en de Wijzer serie wordt het meest gebruikt.

Welke volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? • • • • • • • • • • • • • • •

geen toetsen methode gebonden toetsen SCOL Datacare CED leerlijnen zelf gemaakt TRF Observaties onderwijsplanner ESIS B LVS 2000 individuele toetsing Pravoo ontwikkelingsvolgmodel klassenverslagen

Door hoeveel scholen? 11 5 8 1 2 1 3 2 1 1 1 1 1 1 1

Ook bij het volgsysteem en de onafhankelijke toetsen is een grote diversiteit te zien. Veel scholen gebruiken het leerlingvolgsysteem om de vorderingen te volgen. Er zijn maar weinig scholen die gebruik maken van objectieve of onafhankelijke toetsen om vast te leggen welke vorderingen er bereikt zijn op het gebied van oriëntatie op de wereld. Daarvan is SCOL het m eest gebruikt.

10


LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “oriëntatie op de wereld”: waardering en gebruik.


LECSO 2014

11

Gebruikte methoden voor “sociaal emotionele ontwikkeling”

Voor het leergebied “sociaal emotionele ontwikkeling wordt ook heel divers gebruik gemaakt van verschillende m ethoden. Leefstijl, Stip en Kinderen en hun sociale talenten wordt het meest gebruikt. Stip is m et name bedoeld voor cluster 3. Leefstijl wordt vooral gebruikt door cluster 4.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? • • • • • • • • • • • • • • •

ontwikkelingsvolgmodel methode gebonden toetsen methode zien SCOL geen Datacare CED leerlijnen TRF observaties onderwijsplanner ESIS B eigen volgsysteem LVS 2000 soc. comp. Pravoo SEOL

Door hoeveel scholen? 2 3 0 9 3 3 3 5 3 0 0 3 2 1 1

12


Ook bij het volgsysteem en de onafhankelijke toetsen is een grote diversiteit te zien. Veel scholen gebruiken het leerlingvolgsysteem om de vorderingen te volgen. Er zijn maar weinig scholen die gebruik maken van objectieve of onafhankelijke toetsen om vast te leggen welke vorderingen er bereikt zijn op het gebied van sociaal emotionele ontwikkeling. Daarvan is SCOL het m eest gebruikt.

LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “sociaal emotionele ontwikkeling” waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

13

Gebruikte methoden voor “leren leren”

Voor het leergebied “leren leren” zijn de gebruikte methoden zeer uiteenlopend. Een kwart van de respondenten geeft aan dat er geen methode gebruikt wordt op het gebied van “leren leren”. Op het domein van “leren leren" worden de leerlijnen van CED het meest gebruikt.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? • • • • • • • • • • • •

ontwikkelingsvolgmodel geen CED leerlijnen datacare SCOL observaties methode gebonden onderwijsplanner ESIS B LVS 2000 CTO eigen groepsplannen

Door hoeveel scholen? 2 9 5 3 4 2 2 1 1 2 1 2

Voor het leergebied “leren leren” worden de toetsen die passen bij de leerlijnen van CED het m eest toegepast.

14


LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “leren leren” waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

15

6 Voortgezet Speciaal Onderwijs: welke methoden worden gebruikt

Gebruikte methoden voor “oriëntatie op de wereld”

“Oriëntatie op de wereld” voor het VSO laat zien dat scholen in een groot aantal gevallen tevens kiezen voor een eigen aanpak. Bijna de helft van de respondenten gebruikt een toegepaste m ethode. Van de gebruikte m ethoden wordt Leefstijl het vaakst toegepast.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt?

Door hoeveel scholen?

Datacare

4

Eigen dagplanner

1

Competentielijst portfolio

1

Leerlijn CED

2

MLS

2

Methode gebonden toetsen

2

geen

3

Registratiesysteem stip

1

LVS 2000 soc. comp.

3

Seol

1

parnassys onderwijsplanner

1 1

Bij “oriëntatie op de wereld” wordt op heel diverse manieren de vorderingen bijgehouden. Het aantal methode onafhankelijke toetsen is niet hoog.

16


LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “oriëntatie op de wereld” waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

17

Gebruikte methoden voor: “leren leren” “Leren leren” in het VSO geeft een beperkt gebruik van “standaard” methoden. Veel is zelf ontwikkeld en bijna een kwart van de respondenten gebruikt geen methode voor “leren leren”. Leefstijl is de meest gebruikte methode.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? Methode toetsen ZEDEMO datacare geen Scol TRF Competentielijst eigen maak Leerlijn CED MLS onderwijsspecialisten Methode gebonden toets Eigen volgsysteem SEol LVS 2000 parnassys Onderwijsplanner Aloysius

Door hoeveel scholen? 1 2 3 2 1 1 2 3 1 1 2 3 1

De toetsen om de vorderingen te meten zijn heel divers bij “leren leren”. Er is geen uitspringer die duidelijk meer dan andere toetsen of volgsystemen wordt gebruikt.

18


LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “leren leren” waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

19

Gebruikte methoden voor: “functioneren in sociale situaties”

Binnen “functioneren in sociale situaties” valt op dat er twee methoden meer gebruikt worden te weten Stip en Leefstijl. Stip is m eer bedoeld voor de cluster 3 leerlingen. Leefstijl wordt meer gebruikt door cluster 4.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? Datacare Eigen dagplanner Competentielijst portfolio Leerlijn CED MLS Methode gebonden toetsen geen Registratiesysteem stip LVS 2000 soc. comp. Seol parnassys onderwijsplanner

20

Door hoeveel scholen? 4 1 1 2 2 2 3 1 3 1 1 1


Binnen “functioneren in sociale situaties” wordt vooral gebruik gemaakt van de systematiek die bij de methoden past.

LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “functioneren in sociale situaties” waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

21

Gebruikte methoden voor: “leren taken uitvoeren”

“Leren taken uitvoeren” in het VSO geeft een beperkt gebruik van “standaard” methoden. Met name Stage wordt gebruikt voor het “leren taken uitvoeren”.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? • • • • • • • • • • • • • •

datacare SCOL TRF zelf ontw.comp.lijsten leerlijn CED geen assessments MLS systeem onderwijsspecialisten LVS 2000 Seol leerroutes moduletoets parnassys eigen werkbladen methode toetsen

Door hoeveel scholen? 3 2 I I 1 3 1 1 4 1 1 2 1 1 1

“Leren taken uitvoeren” in het VSO geeft een veelheid aan volgsystemen en toetsen te zien.

22


LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “leren taken uitvoeren”, waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

23

Gebruikte methoden voor “ontwikkelen van een persoonlijk toekomst perspectief”

“ontwikkelen van een persoonlijk toekomst perspectief” in het VSO geeft een beperkt gebruik van “standaard” methoden te zien. Veel scholen gebruiken in het geheel geen methode.

Welke Volgsystemen/toetsen zijn daarbij gebruikt? Datacare Eigen dagplanner Competentielijst portfolio Leerlijn CED MLS Methode gebonden toetsen geen Registratiesysteem stip LVS 2000 soc. comp. Seol parnassys onderwijsplanner

24

Door hoeveel scholen? 4 1 1 2 2 2

“ontwikkelen van een persoonlijk toekomst perspectief” is lastig in een objectieve toets vast te stellen. Dat is terug te vinden in de gebruikte m ethoden.

3 1 3 1 1 1


LECSO 2014

Meest gebruikte methoden voor “ontwikkelen van een persoonlijk toekomstperspectief”, waardering en gebruik per cluster:


LECSO 2014

25

7

Bijlage1 : de verzonden vragenlijst

Speciaal Onderwijs Cluster: Doelgroep: 1. Oriëntatie op jezelf en de wereld:

Methode?

Volgsysteem/toetsen?

Ervaring?

2. Sociaal emotionele ontwikkeling:

Methode?


Ervaring?


Ervaring?

3. Leren leren:

Methode?

Voortgezet Speciaal Onderwijs Cluster: Doelgroep: 1. Oriëntatie op jezelf en de wereld

Methode?

Volgsysteem?

Ervaring?

Volgsysteem?

Ervaring?

Volgsysteem?

Ervaring?

2. Leren leren

Methode? 3. Leren taken uitvoeren

Methode?

4. Leren functioneren in sociale situaties

Methode?

Volgsysteem?

Ervaring?

5. Ontwikkelen van een persoonlijk toekomstperspectief

Methode? 26

Volgsysteem?

Ervaring?


LECSO 2014

8

Bijlage 2: deelnemende scholen met hun contactpersonen

school Antoniusschool Maartenschool Xaverius De Wegwijzer-‐ Ede Xaverius Sittard Horizon Hamaland school

naam contactpersoon Annette Scheffers Hanneke Vanwesenbeek Ben Dieteren Ellen Oostenrijk Karin Geissen Andrea Stassen Irma Startman

SO/VSO SO SO/VSO SO/VSO SO/VSO SO/VSO SO SO/VSO

doelgroep ZMOK LZK/mytyl-‐tytyl ZMOK ZML ZMOK ZMOK ZML

VSO de Toekomst

Martin Schuitemaker

VSO

ZML

Mosalira Rehoboth SO en VSO

Jean Winkens Wennie Evers

SO/VSO SO/VSO

ZMOK ZML/MG

Mytylschool Gabriel SO & VSO

Ernst van Nieuwburg

SO/VSO

Mytyl-‐tytyl

Prof. Bladergroenschool

Annemarie Roebroek

SO

PI school, cl 4 Kwadrant de Spoorzoeker de Rungraaf Talryk de Korenaer deurne Herderscheeschool de Korenaer Eindhoven Mozarthof Warande college de Bascule

Philip Tersmette Liesbeth Oudenhuijzen Sanne Dijcks Jos Vlinders Taede de Boer Milou Bastings Theo Kok Hennie IJpelaar Dunja ten Oort J. Leenders René Hendriks

SO/VSO VSO SO SO VSO

ZMOK Internaliserende

eerste Nederlandse Buitenschool de Windroos Reconvalescentenschool Coronelschool

Hanneke Blom Jos Knoben Astrid Eijsberg Anneke Veenendaal

SO SO VSO SO

ZML leerlingen met ASS ZML ILO met OZA PI internaliserende problematiek ZMOK LZK LZK

de Meidoornschool Widonckschool Regenboog zml VSO Alphons Laudy Dr. A. van Voorthuysenschool Mosalira Bernadetteschool VSO de Ortholaan Eduvier, LZ cluster 4 Eduvier, so cl 4

Lisan Hofman Pieter Classen Luc Visser Dasja Tuin Anneke van der Does Inez Fernandez Nanneke Paul Rutten Leon van leeuwen Leon van leeuwen

SO/VSO SO VSO VSO SO SO/VSO VSO SO/VSO SO

ZML/ LVG+ ZMOK ZML ZMLK ZMOK ZMLK ZMOK LZ LZK

SO VSO SO VSO SO


problematiek ZMO MLK ZMOK ZMOK ZML/MG

LECSO 2014

27

Eduvier

Leon van leeuwen

VSO

internaliserende problematiek LZK, daarnaast ook

Schutte's bosschool

Tineke Zwaga

SO

Liduina school SO Liduinaschool VSO Stedelijk VSO den Bosch Korte Vlietschool Michaelschool

Kees Ilmer Paulien Machgeels Sabne de Vet Connie van Oyen

SO VSO VSO SO/VSO SO

het Dok de Heldringschool de Eenhoorn

Claudia Luijks Eris Smit Hela de Hoog

VSO VSO SO

verbrede toelating voor kinderen met een LG-‐ of ZML./MG-‐ indicatie ZML/MG ZMLK ZML ZMLK ZMOK ZMOK ZML ZMLK

SO

MG/ LG / LZ

Drostenburg

Jack Deen

de Buitenhof de Klimopschool de Zonnehof

Peter Eerens Esther Soetens Els Dunnehof

De Waterlelie VSO de Stormvogel

Jose van veen Kim Schuur

De Maashorst SO Keurhove

MG Dagbesteding van belevingsgericht tot arbeidsmatig

kinderen met meervoudige diagnose. In principe alle problematieken behalve kinderen met ODD of CD. alle psychiatrische problematieken behalve kinderen met ODD of CD ZMLK ZML

SO/VSO VSO

epilepsie ZML kinderen met normale intelligentie, kinderen

VSO SO

VSO SO/VSO SO/VSO

Nienke Arends SO Corinne van Brummelen SO

met ernstige problemen in het gedrag, met ontwikkelings-‐problemen en/of psychiatrische problemen

ZMOK

28


LECSO 2014

Gebruikte methoden voor sociale opbrengsten in SO en VSO

Recommend Documents