gea driemaandelijks tijdschrift van de Stichting Geologische Aktiviteiten voor belangstellenden in de geologie, mineralogie en paleontologie maart 1999, vol. 32, nr. 1, pag. 1 - 33
ISSN 0167-4692
De geologische geschiedenis van de Middellandse Zee: van Gibraltar tot Aden door Drs. W.C.P. de Vries
De Middellandse Zee, een scheiding en een verbinding D e M i d d e l l a n d s e Z e e is e e n b i n n e n z e e , hij staat s l e c h t s met d e s m a l l e en o n d i e p e Straat v a n Gibraltar in v e r b i n d i n g met d e A t l a n t i s c h e O c e a a n . D e M i d d e l l a n d s e Z e e is d a n o o k w a r m en heeft e e n h o g e r z o u t g e h a l t e d a n d e o p e n o c e a a n . Deze binnenzee scheidt twee continenten, twee verschillende w e r e l d e n : a a n d e e n e kant het d o n k e r e , g e h e i m z i n n i g e w e r e l d d e e l , heet, w o e s t , dor, kaal, primitief, met z w a r t e m e n s e n s c h i m m e n e n l e v e n d e krengen v a n v e e d i e d o o r het stof v a n d e uitgestrekte z a n d w o e s t i j n e n z w e r v e n , en a a n d e a n d e r e kant het
b e g r o e i d e , sterk g e c u l t i v e e r d e E u r o p a met zijn o u d e culturen e n zijn grote afwisseling in l a n d s c h a p p e n . V o o r d e m e n s w a s d e M i d d e l l a n d s e Z e e vanaf d e v r o e g s t e tijden v a n o n z e b e s c h a v i n g v a n groot b e l a n g : vele volkeren b e w o o n d e n haar k u s t s t r e k e n e n v e l e o u d e culturen b l o e i d e n er. Vele v o l k e n t r o k k e n o v e r d e t w e e l a n d e n g t e n v a n Gibraltar e n Istanbul v a n het e n e naar het a n d e r e continent. V o o r d e m e n s heeft d e z e z e e veelal g e e n s c h e i d i n g b e t e k e n d . In g e o l o g i s c h o p z i c h t is er in e e r s t e instantie e e n belangrijk o n d e r s c h e i d : Afrika b e h o o r d e tot G o n d w a n a , het s a m e n s t e l v a n d e zuidelijke c o n t i n e n t e n a a n het e i n d e v a n het P a l e o z o ï c u m , met zijn s p e c i a l e f o s s i e l e f a u n a e n flora. E u r o p a b e h o o r d e s a m e n met N o o r d - A m e r i k a e n A z i ë tot L a u r a z i ë . T o c h is d i e s c h e i d i n g b e p a a l d niet z o duidelijk a l s met d e z e o m s c h r i j v i n g w o r d t v o o r g e s t e l d . A l s w e kijken naar d e ligging e n b e g r e n z i n g e n v a n d e c o n t i n e n t e n a a n het e i n d e v a n het P a l e o z o ï c u m (afb. 1) d a n g r e n s d e N o o r d - A m e r i k a g r o t e n d e e l s a a n d e w e s t k u s t v a n Afrika. E u r o p a g r e n s d e g r o t e n d e e l s a a n G r o e n l a n d . D a a r n a a s t b e s t o n d er e c h t e r e e n belangrijke v e r b i n d i n g met Afrika, niet alleen d o o r m i d d e l v a n het Iberisch S c h i e r e i l a n d e n - m a a r dit w o r d t vrijwel altijd vergeten in d e r e c o n s t r u c t i e s o o k d o o r m i d d e l v a n Italië en e e n d e e l v a n d e B a l k a n . Dit laatste punt z a l duidelijk w o r d e n in d e l o o p v a n dit v e r h a a l .
De gebergteketens van de Middellandse Zee
Afb. 1. Ligging van de continenten aan het eind van het Paleozoïcum; de graadnetten geven de draaiing aan. Ten gevolge van de Variscische orogenese smolten Gondwana en Laurazië samen tot één supercontinent: Pangea. Pangea strekte zich uit aan beide zijden van de toekomstige Atlantische Oceaan.
gea
maart 1999, n u m m e r 1
In d e kuststreken v a n d e M i d d e l l a n d s e Z e e liggen d e grote g e b e r g t e n v a n zuidelijk E u r o p a e n noordelijk Afrika, d e A l p e n e n de Atlas. De gebergtegordels rond de Middellandse Z e e hebben een aantal o v e r e e n k o m s t e n : het zijn a l l e m a a l j o n g e g e b e r g t e n , z o w e l uit l a n d s c h a p p e l i j k o o g p u n t g e z i e n ('jonge' l a n d s c h a p s v o r m e n wil z e g g e n : steile hellingen, grote h o o g t e n , e e n sterk reliëf) als uit g e o l o g i s c h g e z i c h t s p u n t . A l d e z e g e b e r g t e n zijn, g e o l o g i s c h g e z i e n , z e e r kort g e l e d e n o n t s t a a n : in d e l o o p v a n het m i d d e n e n jongere d e e l v a n het Tertiair w e r d e n langgerekte s t r o k e n v a n d e a a r d k o r s t sterk v e r p l o o i d e n o n t s t o n d e e n g o r d e l v a n g e b e r g ten, d i e te v e r v o l g e n is v a n Gibraltar tot in I n d o n e s i ë . A f b . 2. Dit is d e A l p i e n e g e b e r g t e v o r m e n d e fase, ofwel d e A l p i e n e O r o g e n e s e , waarbij d e A l p i e n e g e b e r g t e g o r d e l s w e r d e n gevormd. D e A l p i e n e g e b e r g t e n v a n E u r o p a e n A z i ë zijn p l o o i i n g s g e b e r g ten. Zij zijn o n t s t a a n d o o r het v e r p l o o i e n v a n g e s t e e n t e s e r i e s . Dit v e r p l o o i e n k a n alleen g e b e u r e n a l s d e a a r d k o r s t in elkaar
1
Afb. 2. De Alpiene gebergten rond de Middellandse Zee (wijde arcering). De oude, Variscische massieven zijn met nauwe arcering aangegeven.
g e d r u k t w o r d t d o o r t e g e n g e s t e l d gerichte, horizontaal w e r k e n d e k r a c h t e n . D e z e k r a c h t e n treden o p als er t w e e c o n t i n e n t e n met elkaar b o t s e n d o o r d a t zij naar elkaar t o e zijn b e w o g e n . Het A l p e n g e b e r g t e v a n Z w i t s e r l a n d heeft m o d e l g e s t a a n v o o r d e verklaring v a n d e v o r m i n g v a n d e p l o o i i n g s g e b e r g t e n o p aarde.
De vorming van een plooiingsgebergte U i t g a a n d e v a n d e plaattektoniek voltrekt d e g e s c h i e d e n i s v a n d e v o r m i n g v a n e e n p l o o i i n g s g e b e r g t e v a n het A l p e n - t y p e z i c h in e e n aantal fasen, d i e z i c h a c h t e r e e n v o l g e n s a f s p e l e n o v e r e e n p e r i o d e die e n k e l e h o n d e r d e n miljoenen jaren k a n duren: 1. E e n continent breekt in t w e e ë n . T u s s e n d e z e uit elkaar b e w e g e n d e c o n t i n e n t e n ontstaat e e n o c e a n i s c h e a a r d k o r s t d i e w o r d t g e v o r m d d o o r v u l k a n e n die z i c h b e v i n d e n in d e O c e a n i s c h e R u g en die bazaltisch m a g m a produceren. 2. In e e n o c e a a n w o r d e n v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n s e d i m e n t e n afgezet: - o p d e b o d e m v a n d e shelfzee w o r d e n voornamelijk kalk, mergel e n z a n d n e e r g e l e g d . D e b o d e m v a n d e shelf-zee ofwel het c o n t i n e n t a a l plat, d i e tot rond d e 2 0 0 meter d i e p ligt, v e r t e g e n w o o r d i g t d e o n d e r g e l o p e n rand v a n het continent; - o p d e b o d e m v a n d e d i e p e o c e a a n , die ligt o p m e e r d a n 3 0 0 0 meter diepte, w o r d t voornamelijk klei g e s e d i m e n t e e r d . D e z e klei ligt o p d e o c e a n i s c h e aardkorst die bestaat uit bazalt. 3. B e w e g e n d e c o n t i n e n t e n zullen elkaar e r g e n s o p d e a a r d b o l o n t m o e t e n e n zullen d a n b o t s e n . D e o c e a a n b o d e m z a l verdwijnen t u s s e n naar elkaar t o e b e w e g e n d e c o n t i n e n t e n . D o o r d e b o t s i n g zullen d e r a n d e n v a n d e c o n t i n e n t e n , t e z a m e n met s e d i m e n t e n v a n d e o c e a a n b o d e m die t e g e n het continent w e r d e n o p g e s t a p e l d en d e s e d i m e n t e n v a n d e s h e l f z e e ë n , worden samengedrukt en geplooid. Gesteentepakketten w o r d e n s o m s o v e r elkaar h e e n g e s c h o v e n e n o p g e s t a p e l d tot d e k b l a d e n . Z o ontstaat e e n p l o o i i n g s g e b e r g t e . E e n dergelijk t y p e g e b e r g t e k a n alleen o n t s t a a n als t w e e c o n t i n e n t e n t e g e n elkaar b o t s e n (zie o o k het kader). 4. D e g e h e l e s a m e n g e d r u k t e , en d a a r d o o r d i k k e r g e w o r d e n strook aardkorst wordt o p g e h e v e n en z o ontstaat het gebergte als l a n d s c h a p s v o r m .
2
5. A a n w e e r s z i j d e n v a n het o p s t i j g e n d e g e b e r g t e g a a n s t r o k e n v a n d e aardkorst d a l e n . Hierin w o r d t e e n d e e l v a n het afbraakmateriaal v a n het g e b e r g t e o p g e v a n g e n .
De vorming van de Alpenketens V o l g e n s het h i e r b o v e n b e s c h r e v e n m o d e l zijn d e A l p e n e n d e a n d e r e g e b e r g t e k e t e n s v a n het M i d d e l l a n d s e Z e e - g e b i e d onts t a a n d o o r d e b o t s i n g v a n Afrika e n E u r o p a . 1. E u r o p a en Afrika v o r m d e n a a n het e i n d e v a n het P a l e o z o ï c u m é é n groot continent. Dit b e g o n o p d e g r e n s v a n Trias e n J u r a d o o r m i d d e n te b r e k e n . T u s s e n d e d e l e n o n t s t o n d e e n o c e a a n , d e Tethys O c e a a n . D e Tethys b e s t o n d tijdens J u r a , Krijt e n b e g i n Tertiair. D e Tethys w a s e e n e c h t e o c e a a n e n alle p r o c e s s e n d i e in d e h u i d i g e o c e a n e n s p e l e n k u n n e n w e h e r k e n n e n in d e g e s t e e n ten d i e tijdens het M e s o z o ï c u m in d e Tethys w e r d e n g e v o r m d . D e z e v i n d e n w e nu overal in d e A l p e n terug. D e b o d e m v a n d e Tethys b e s t o n d uit bazalt, o p d e M i d - T e t h y s R u g w e r k t e n grote v u l k a n e n d i e d e o c e a a n b o d e m v o r m d e n . In d e d i e p z e e w e r d voornamelijk klei g e s e d i m e n t e e r d , a l s m e d e radiolariet; in d e uitgestrekte, o n d i e p e s h e l f z e e ë n l a n g s de randen van de continenten werden dikke kalksteenlagen n e e r g e l e g d . L a n g s d e r a n d e n v a n l a g u n e s g r o e i d e n koraalriffen e n langs d e kust w e r d z a n d afgezet dat v a n het land d o o r rivieren w e r d a a n g e v o e r d . 2. D e Tethys w a s , v o o r a l in het westelijke g e d e e l t e , t u s s e n Iberia (Spanje en Portugal) en M a r o k k o , s l e c h t s v a n b e s c h e i d e n afm e t i n g e n , e c h t e r naar het o o s t e n t o e v e r b r e e d d e d e o c e a a n z i c h z e e r sterk. 3. In d e l o o p v a n het Krijt v e r a n d e r d e d e b e w e g i n g v a n Afrika e n w e r d d e afstand t u s s e n E u r o p a e n Afrika kleimer. V e r v o l g e n s b o t s t e n d e t w e e c o n t i n e n t e n in d e l o o p v a n het Tertiair t e g e n elkaar. D e gesteenten v a n d e randen v a n d e t w e e continenten w e r d e n verfrommeld (geplooid) e n er w e r d e n l a p p e n g e s t e e n t e n , voornamelijk v a n het A f r i k a a n s e continent, naar het n o o r d e n over de gesteenten van Europa geschoven, s o m s over enkele h o n d e r d e n kilometersl D e A l p e n zijn e e n s c h o o l v o o r b e e l d v a n e e n g e b e r g t e dat o p g e b o u w d is uit d e k b l a d e n .
het continent loopt niet d o o r e n d e z e e b o d e m b e s t a a t uit e e n o c e a n i s c h e aardkorst! D e F r a n s e A l p e n lijken in e e r s t e instantie d o o r te l o p e n in d e A p e n n i j n e n . Dit is e c h t e r niet het g e v a l : bij G e n u a v o r m t e e n grote n o o r d - z u i d l o p e n d e breuk d e g r e n s met d e A p e n n i j n e n . D e F r a n s e A l p e n lopen grotendeels d o o d o p d e M i d d e l l a n d s e Z e e . E e n mogelijk v e r v o l g z o u n o o r d o o s t C o r s i c a k u n n e n zijn, w a n t dat d e e l v a n het e i l a n d b e h o o r t o o k tot het A l p i e n e g e b e r g t e . C o r s i c a is e c h t e r o m r i n g d d o o r z e e , e n w e l e e n z e e met e e n o c e a n i s c h e bodem. D e g e b e r g t e k e t e n s v a n het westelijke M i d d e l l a n d s e Z e e - g e b i e d w o r d e n d u s o p e e n aantal plaatsen onderbroken door o c e a a n b o d e m . Z o u d e c o n c l u s i e m o e t e n zijn dat d e z e e b o d e m t u s s e n S p a n j e , Italië e n Afrika d u s e e n rest v a n d e Tethys i s ? A l s w e i n d e r d a a d m o e t e n c o n c l u d e r e n dat er in grote d e l e n v a n het M i d d e l l a n d s e Z e e g e b i e d n o g resten v a n d e Tethys b e s t a a n d a n z o u d e n Afrika e n E u r o p a d u s n o g niet met elkaar in b o t s i n g zijn g e k o m e n . D e grote v r a a g is d a n h o e het mogelijk w a s dat er, z o w e l in Z u i d - E u r o p a als in N o o r d Afrika, t o c h z u l k e uitgebreide p l o o i i n g s g e b e r g t e n h e b b e n k u n n e n o n t s t a a n , die duidelijk het resultaat zijn v a n e n o r m e s a m e n d r u k k e n d e k r a c h t e n v a n het continent. Daarbij zijn d e g e b e r g t e k e t e n s d o o r het g e h e l e g e b i e d te v e r v o l g e n , o n d a n k s d e tussenliggende oceaanbodem.
De vorming van een gebergte door de botsing van twee continenten 1.
2.
3.
Voor de botsing: D e c o n t i n e n t e n b e w e g e n z i c h naar elkaar toe; d e o c e a a n b o d e m verdwijnt in d e s u b d u c t i e z o n e , s e d i m e n t w o r d t t e g e n het continent o p g e s t a p e l d . De continenten botsen: D e g e s t e e n t e n w o r d e n g e p l o o i d , grote l a p p e n g e s t e e n t e n v a n het e n e continent w o r d e n o p het a n d e r e g e s c h o v e n . Na de botsing: Het g e b e r g t e heeft zijn v o r m g e k r e g e n d o o r v e r w e r i n g en erosie en d e opheffing v a n d e aardkorst.
D e A l p e n k o n d e n o n t s t a a n t o e n d e continentale m a s s a ' s v a n Afrika en E u r o p a t e g e n elkaar a a n g e b o t s t w a r e n e n d e b o d e m v a n d e Tethys w a s v e r d w e n e n .
De Alpiene gebergten en de bodem van de Middellandse Zee A l s w e d e topografie v a n het M i d d e l l a n d s e Z e e - g e b i e d bekijken d a n valt direct e e n m e r k w a a r d i g e z a a k o p : o p veel p l a a t s e n l o p e n d e g e b e r g t e k e t e n s d o o d in d e M i d d e l l a n d s e Z e e . Z o zijn d e B e t i s c h e Cordilleren v a n A n d a l u s i ë , e v e n e e n s e e n d e e l v a n d e A l p i e n e g e b e r g t e n , naar het o o s t e n t o e o n d e r water te v e r v o l g e n in d e B a l e a r e n , m a a r oostelijk v a n d e z e e i l a n d e n v i n d e n w e z e e d i e o v e r grote d e l e n m e e r d a n 2 0 0 0 meter d i e p is e n o p e n k e l e p l a a t s e n zelfs m e e r d a n 3 0 0 0 meter. Het g e b e r g t e loopt hier niet d o o r over d e z e e b o d e m , het is zelfs n o g merkwaardiger:
gea
maart 1999, n u m m e r 1
Een deel van de oplossing werd gevonden d o o r het o n d e r z o e k a a n d e o c e a a n b o d e m v a n d e westelijke M i d d e l l a n d s e Z e e . Er w e r d e n in d e Z e e v a n A l b o r a n e n d e Tyrrheense Z e e a b s o l u t e o u d e r d o m m e n g e v o n d e n v a n ten h o o g s t e 15 miljoen jaar. D e z e o c e a n i s c h e b o d e m is d u s v a n z e e r j o n g e o u d e r d o m e n is p a s v e l e miljoenen jaren n a d e v o r m i n g v a n d e A l p e n g e b e r g t e n o n t s t a a n . A a n g e n o m e n m a g w o r d e n dat in d e l o o p v a n het E o c e e n tot in het b e g i n v a n het O l i g o c e e n Afrika e n E u r o p a t e g e n elkaar a a n l a g e n en dat d e continentale a a r d k o r s t v a n het westelijke M i d d e l l a n d s e Z e e - g e b i e d g e w o o n heeft d o o r g e l o p e n v a n Afrika naar E u r o p a . Tot in het b e g i n v a n het M i o c e e n w a s het g e b i e d é é n a a n e e n g e s l o t e n c o n t i n e n t a a l g e b i e d , met g e b e r g t e n e n ei l a n d e n r e e k s e n met o n d i e p e z e e ë n .
D e westelijke M i d d e l l a n d s e Z e e is in zijn huidige v o r m e n uitbreid i n g p a s in het m i d d e n v a n het M i o c e e n o n t s t a a n d o o r d a t er in het continent g a t e n g e v a l l e n zijn. S t u k k e n c o n t i n e n t a l e aardkorst z a k t e n langs b r e u k e n w e g ; l a n g s d e b r e u k e n w e l d e b a z a l t i s c h m a g m a naar b o v e n , het w e g z a k k e n d e continent b e d e k k e n d en opsmeltend. O p d e b o d e m v a n o n d e r m e e r d e Tyrrheense Z e e t u s s e n C o r s i c a , S a r d i n i ë e n Italië s t a a n grote v u l k a n e n , d i e o o k o p d e d a g v a n v a n d a a g m a s s a ' s bazalt o v e r d e z e e b o d e m uitspreiden.
Op zoek naar de grens tussen Afrika en Europa E e n z e e r belangrijk punt in het M i d d e l l a n d s e Z e e - g e b i e d is d e l o o p v a n d e g r e n s t u s s e n d e A f r i k a a n s e en E u r o p e s e plaat. O p veel r e c o n s t r u c t i e s loopt d e h u i d i g e g r e n s d o o r d e Straat v a n Gibraltar e n d a n m i n of m e e r d w a r s d o o r Sicilië verder naar het
3
o o s t e n . A n d e r e n trekken d e plaatgrens d o o r noordelijk Afrika, waarbij d e grote a a r d b e v i n g e n in d a t g e b i e d , o n d e r m e e r d i e v a n Agadir, leidraad zijn g e w e e s t . Het is echter in eerste instantie v a n b e l a n g o m d e originele b e g r e n z i n g v a n d e A f r i k a a n s e e n E u r o p e s e platen te v i n d e n z o a l s d i e liep t e n tijde v a n d e b o t s i n g . D a n k a n mogelijk o o k iets g e z e g d worden over d e huidige plaatgrenzen. V o o r het v i n d e n v a n d e oorspronkelijke p l a a t g r e n z e n k a n er w o r d e n g e z o c h t naar d e g e s t e e n t e s e r i e s d i e in d e shelfzee a a n d e A f r i k a a n s e n o o r d k u s t w e r d e n afgezet, e n d i e w e l k e w e r d e n g e v o r m d o p het E u r o p e s e c o n t i n e n t a l e plat. E e n mogelijkheid z o u zijn o m verschillen te z o e k e n in d e oorspronkelijke Afrikaanse en Europese levensgemeenschappen aan d e hand van d e f o s s i e l e n . Dit o n d e r z o e k heeft n o g w e i n i g c o n c r e e t s o p g e l e v e r d . D a a r n a a s t k a n g e z o c h t w o r d e n naar d e s e d i m e n t e n d i e tijdens het M e s o z o ï c u m o p d e b o d e m v a n d e Tethys w e r d e n g e v o r m d . D e z e g e v e n e e n aanwijzing v o o r d e plaats v a n d e o c e a a n d i e t u s s e n d e c o n t i n e n t e n heeft b e s t a a n . W e l m o e t w o r d e n b e d a c h t dat d e g e s t e e n t e n o p het o g e n b l i k o p heel a n d e r e p l a a t s e n k u n n e n liggen d a n h u n positie bij d e sedimentatie, o n d e r m e e r door de dekbladbewegingen. Gesteenten van de shelf en de oceaanbodem V a n vele g e s t e e n t e n is d e oorspronkelijke afzettingsplaats b e k e n d : d e k a l k g e s t e e n t e n d i e w e r d e n afgezet o p d e E u r o p e s e shelf tijdens J u r a e n Krijt z i e n w e o p dit m o m e n t o n d e r m e e r terug in het westelijke (= externe) g e d e e l t e v a n d e F r a n s e A l p e n (de z o g e n o e m d e s u b - A l p i e n e k e t e n s v a n d e Dauphinois) e n in Z w i t s e r l a n d in d e noordelijke A l p e n k e t e n s v a n het B e r n e r O b e r l a n d (de H e l v e t i s c h e Alpen). A a n d e g e s t e e n t e n is, o n d e r m e e r d o o r d e f o s s i e l e n d i e erin v o o r k o m e n , af te leiden d a t d e z e s e d i m e n t e n in e e n o n d i e p e z e e w e r d e n g e v o r m d . D e z e g e s t e e n ten zijn te v e r v o l g e n naar het w e s t e n e n n o o r d e n in g e d e e l t e n v a n het E u r o p e s e continent d i e niet d o o r d e A l p i e n e O r o g e n e s e zijn b e ï n v l o e d , z o a l s d e oostelijke rand v a n het M a s s i f C e n t r a l in d e A r d è c h e e n d e z u i d r a n d v a n het Z w a r t e W o u d in D u i t s l a n d . Z o is in ieder g e v a l het B e r n e r O b e r l a n d g e v o r m d o p d e z u i d rand v a n het E u r o p e s e continent. D e klei d i e tijdens het M e s o z o ï c u m m i d d e n in d e Tethys O c e a a n w e r d afgezet v i n d e n w e nu in het oostelijke, interne g e d e e l t e v a n d e F r a n s e A l p e n (de P i é m o n t Z o n e ) e n v e r v o l g e n s o n d e r m e e r in G r a u b ü n d e n , in d e P e n n i n i s c h e A l p e n v a n Z w i t s e r l a n d . H e t zijn g e e n kleilagen meer; d o o r d e grote s a m e n d r u k k e n d e b e w e g i n g e n w e r d d e klei g e m e t a m o r f o s e e r d tot g l a n s l e i e n (fyllieten) e n s c h i s t e n . Dit p a k k e t w o r d t in Frankrijk d e S c h i s t e s l u s t r é s g e n o e m d e n in Z w i t s e r l a n d d e B ü n d n e r Schiefer. E n d a n v o l g e n verder naar het z u i d e n d e D o l o m i e t e n . Dit g e b i e d is o p g e b o u w d uit kalken d i e uit d e k u s t z e e ë n v a n Afrika s t a m m e n . H o e z o Afrika? Is N o o r d - l t a l i ë d a n e e n d e e l v a n Afrika? E n n o g m e r k w a a r d i g e r is o m te m o e t e n c o n c l u d e r e n , dat W e n e n naast d e rand v a n d e shelf v a n ditzelfde continent ligt!
mantel k a n verdwijnen. E r is g e e n plaats m e e r o m d e b o c h t naar d e d i e p t e te m a k e n . Z o blijft er vlak v o o r het m o m e n t v a n d e b o t s i n g e e n strook o c e a n i s c h e g e s t e e n t e n a c h t e r t u s s e n d e fronten v a n d e c o n t i nenten. D e z e strook b e s t a a t uit b a z a l t i s c h e (kussen)lava's, d e d a a r o n d e r l i g g e n d e d i a b a a s e n g a b b r o uit d e d i e p e r e d e l e n v a n d e o c e a n i s c h e aardkorst, m e t d a a r o n d e r e e n v e l e kilometers dikke laag gesteente v a n d e bovenzijde van d e mantel: d e peridotiet. D e z e strook o c e a a n - e n m a n t e l g e s t e e n t e n w o r d t o p e e n z e e r intensieve wijze g e m a n g e l d t u s s e n d e v o o r k a n t e n v a n d e t w e e b o t s e n d e c o n t i n e n t e n . D e g e s t e e n t e n zullen a a n alle kanten uit d e b o t s i n g s n a a d g e p e r s t w o r d e n e n zullen o o k a a n het a a r d o p p e r v l a k te voorschijn k o m e n . Daar k u n n e n zij d o o r d e p l o o i - e n dekbladbewegingen worden meegenomen. V a a k v o r m e n zij l e n s v o r m i g e m a s s a ' s in b r e u k e n e n d e k b l a d c o n t a c t e n . D e o c e a a n b o d e m g e s t e e n t e n zullen in het a l g e m e e n o p e e n z e e r intensieve wijze zijn g e t e k t o n i s e e r d . Zij g e v e n d e duidelijkste aanwijzing o v e r d e oorspronkelijke g r e n s v a n d e t w e e c o n t i n e n t e n , d i e m e e g e w e r k t h e b b e n a a n het ontstaan van d e gebergtegordel. E e n ofioliet is d u s niet e e n b e p a a l d g e s t e e n t e t y p e . H e t is e e n m e n g s e l v a n d e g e s t e e n t e n v a n d e o c e a n i s c h e a a r d k o r s t (bazalt, d i a b a a s e n gabbro) e n d e b o v e n z i j d e v a n d e mantel (de p e r i d o tiet). D e g e s t e e n t e n zijn in het a l g e m e e n intensief v e r p l o o i d e n veelal g e m e t a m o r f o s e e r d . D a a r n a a s t zijn olivijn-rijke g e s t e e n t e n in het a l g e m e e n heel g e v o e l i g v o o r v e r w e r i n g s p r o c e s s e n . In d e ofioliet is veelal g e e n peridotiet te v i n d e n , d e z e is v e r a n d e r d in serpentijn. Dit is o p zijn beurt o o k g e e n b e p a a l d g e s t e e n t e , m a a r e e n m e n g s e l v a n vele serpentijn-mineralen. E e n v a n d e serpentijnmineralen is chrysotiel ofwel d e vezelserpentijn, d e o n s c h u l d i g e a s b e s t - v a r i ë t e i t . De ofiolieten
in de Alpiene
gebergten
van het
Middel-
landse Zee-gebied E e n b e r o e m d e o f i o l i e t m a s s a k o m t v o o r in het z u i d w e s t e n v a n het Iberisch S c h i e r e i l a n d , t e n n o o r d w e s t e n v a n M a l a g a . N a a r het n o o r d o o s t e n k a n e e n rij v a n kleine l i c h a m e n v a n b a s i s c h s t o l l i n g s g e s t e e n t e w o r d e n v e r v o l g d tot a a n d e o o s t k u s t
D e ofiolieten Er is e e n m e r k w a a r d i g e n vrij z e l d z a a m g e s t e e n t e dat o p veel p l a a t s e n in d e A l p e n v o o r k o m t e n d a t m e e r licht werpt o p dit p r o b l e e m . M i d d e n i n d e gebergteketens k o m e n plaatselijk m a s s a ' s v a n g e s t e e n t e n v o o r d i e g e k e n m e r k t w o r d e n d o o r é é n , t w e e of alle drie d e v o l g e n d e e i g e n s c h a p p e n : - het zijn z w a r e g e s t e e n t e n ; - zij zijn g r o e n v a n kleur e n - zij v o e l e n vettig a a n . Dit zijn d e z o g e n o e m d e ofiolieten. Het zijn g e s t e e n t e m a s s a ' s d i e lange tijd v o o r grote p r o b l e m e n h e b b e n g e z o r g d bij het z o e k e n naar e e n verklaring v o o r h u n o n t s t a a n e n h u n wijze v a n voorkomen. D e plaattektoniek heeft o o k dit v e r a n d e r d . A l s c o n t i n e n t e n elkaar naderen d a n duikt d e o c e a a n b o d e m in d e s u b d u c t i e z o n e naar b e n e d e n , d e mantel in. Dit gaat e c h t e r m i s vlak voordat d e botsing plaats vindt, d a n is er e e n strook o c e a a n b o d e m t u s s e n d e c o n t i n e n t e n a a n w e z i g d i e niet m e e r in d e
4
Afb. 3. Ofiolietvoorkomens markeren de grens tussen de Europese en de Afrikaanse plaat.
Afb. 4. De ligging van de continenten van het Tethys-gebied aan het einde van de Trias.
Afb. 5. Situatie in het Tethys-gebied aan het eind van de Lias (Onder-Jura): het opbreken van Pangea is begonnen.
v a n Spanje. Z o volgt d e w e g d i e v a n G r a n a d a naar het o o s t e n loopt o p e e n aantal p l a a t s e n vrij n a u w k e u r i g d e g r e n s t u s s e n E u r o p a en Afrika. O o k o p C o r s i c a k o m e n ofiolieten voor. E e n hele rij v a n ofioliet-lenzen loopt langs d e Frans-Italiaanse grens; d e b e r o e m d e M o n t V i s o , d e K l e i n e M a t t e r h o r n , b e s t a a t uit e e n grote m a s s a ofioliet. D e ofiolietzone is d a n naar het n o o r d o o s t e n te v e r v o l g e n d o o r het A o s t a - d a l naar het m e e s t b e r o e m d e v o o r k o m e n v a n d e z e g e s t e e n t e n : d e Gornergrat b o v e n Zermatt. A f b . 3.
Vrijwel o p hetzelfde m o m e n t dat Afrika losraakt v a n E u r o p a breekt er v a n d e o o s t k a n t v a n A p u l i ë , het noordoostelijke d e e l v a n Afrika en d e n o o r d r a n d v a n India e e n aantal s t u k k e n e n stukjes af en n o g in d e l o o p v a n d e J u r a b e w e e g t e e n hele z w e r m v a n fragmenten v a n het continent z i c h als e e n rij ijsbergen naar het n o o r d e n . Z o w o r d t e e n e n o r m langgerekt g e b i e d , dat z i c h uitstrekt v a n zuidelijk Bulgarije tot e n met Tibet, in d e l o o p v a n J u r a , Krijt e n Tertiair o p g e b o u w d d o o r fragmenten d i e losraakten v a n het noordoostelijke g e d e e l t e v a n Afrika en v a n het toendertijd d a a r n a a s t l i g g e n d e India.
D a n v o l g e n n o g d e S p l ü g e n p a s - o f i o l i e t en e n k e l e kleine v o o r k o m e n s in Oostenrijk. In Oostenrijk zijn er w e i n i g ofiolieten te zien d o o r d e z e e r sterke d e k b l a d b e w e g i n g e n , w a a r d o o r d e 'Afrikaanse' g e s t e e n t e n tot d e n o o r d r a n d v a n d e A l p e n zijn o p g e s c h o v e n . Het aantal o f i o l i e t v o o r k o m e n s n e e m t sterk toe naar het z u i d o o s t e n , in J o e g o s l a v i ë e n G r i e k e n l a n d . In het A l b a n e s e e n G r i e k s e d e e l zijn er t w e e ofioliet-banden. In Turkije k o m t e e n o v e r w e l d i g e n d grote h o e v e e l h e i d ofiolieten voor. Het grote aantal ofiolieten in dit g e b i e d , e n d a n v o o r a l in Turkije, heeft gedeeltelijk te m a k e n met het feit dat in het oostelijke M i d d e l l a n d s e Z e e - g e b i e d d e Tethys O c e a a n n o g niet helemaal v e r d w e n e n is. D e z e e b o d e m t u s s e n Turkije e n Afrika b e s t a a t uit o c e a n i s c h e a a r d k o r s t g e s t e e n t e n en is n o g e e n rest v a n d e T e t h y s - b o d e m . Er zijn o u d e r d o m m e n g e v o n d e n v a n r o n d d e 150 miljoen jaar. Afrika e n E u r o p a zijn in dit d e e l v a n het M i d d e l l a n d s e Z e e g e b i e d d u s n o g niet met elkaar in b o t s i n g g e k o m e n en z o zijn d e ofiolieten n o g niet d o o r d e b o t s i n g platgewalst e n w e g g e d r u k t . E e n interessant verhaal is d e verklaring v a n het v o o r k o m e n v a n d e grote aantallen ofiolieten in dit g e b i e d .
Gebeurtenissen in het oostelijke Middellandse Zee-gebied In het begin v a n d e J u r a - p e r i o d e begint d e s c h e u r i n g van P a n g e a . D e eerste o p e n i n g ontstaat t u s s e n d e o o s t k u s t v a n het N o o r d A m e r i k a a n s e continent en W e s t - A f r i k a . D e z e riftzone zet z i c h in d e l o o p v a n d e Trias voort naar het o o s t e n e n Iberia en Afrika w o r d e n v a n elkaar g e s c h e i d e n . D a n ontstaat d e rift die o n g e v e e r n o o r d - z u i d loopt langs d e westzijde v a n het A p u l i s c h e - of het A d r i a t i s c h e blok. E r g e n s in het zuidelijke g e d e e l t e v a n het huidige Bulgarije ontstaat er d a n d e v e r b i n d i n g met d e b e s t a a n d e Tethys O c e a a n . Afrika verwijdert z i c h in o o s t - z u i d o o s t e l i j k e richting v a n E u r o p a . A f b . 4 e n 5.
gea
maart 1999, nummer 1
Het e e r s t e stuk brak al af o p d e g r e n s Trias - J u r a v a n d e n o o r d kust v a n Afrika e n India. Het w a s e e n s m a l e n z e e r langgerekt stuk dat z i c h met e e n e n o r m e s n e l h e i d naar het n o o r d e n b e w o o g . Dit w a s het z o g e n o e m d e C i m m e r i s c h continent, het v o r m d e e e n stuk land dat z i c h uitstrekte v a n Bulgarije v i a het centrale d e e l v a n d e Z w a r t e Z e e e n noordelijk Iran tot e n met Tibet e n centraal C h i n a (zie afb. 4 e n 5). D e oorspronkelijke Tethys O c e a a n , d i e g e d u r e n d e het P e r m e n d e Trias t u s s e n oostelijk G o n d w a n a e n E u r a z i ë lag, w a s d u s o p dat m o m e n t al g r o t e n d e e l s v e r d w e n e n in e e n s u b d u c t i e z o n e I d i e ten n o o r d e n v a n het C i m m e r i s c h continent m o e t h e b b e n g e l e g e n . Er bleef n o g z e e r lange tijd, tot in het P l i o c e e n , e e n z e e g e b i e d b e s t a a n v a n Z u i d - P o l e n tot ver a c h t e r het Aral Meer. Dit is d u s d e rest v a n d e z e oorspronkelijke Tethys. M e n n o e m t deze zee de Paleo-Tethys. D e b e w e g i n g v a n het C i m m e r i s c h continent w a s in g a n g g e z e t d o o r d e v o r m i n g v a n e e n o c e a n i s c h e rug, d i e d e o c e a n i s c h e z e e b o d e m heeft g e v o r m d t u s s e n dit C i m m e r i s c h continent e n d e rest v a n G o n d w a n a . D e z e o c e a a n is d a n d e N e o - T e t h y s , d e N i e u w e Tethys O c e a a n , d i e o o k w e l Vardar O c e a a n wordt g e n o e m d e n d i e tot in het Tertiair z o u blijven b e s t a a n . D a n o n t s t a a n er, n o g tijdens d e J u r a , e e n hele serie kleine continentscherven. A f b . 6. D e z e breken af v a n het noordoostelijke d e e l v a n Afrika, het g e b i e d dat ten n o o r d e n ligt v a n d e kust v a n het huidige E g y p t e . D e z e b r o k s t u k k e n g a a n z i c h in d e l o o p v a n d e tijd t u s s e n M i d d e n - J u r a e n O l i g o c e e n a c h t e r e e n v o l g e n s naar het n o o r d e n v e r p l a a t s e n . Zij ' p l a k k e n ' z i c h a c h t e r elkaar vast t e g e n d e rand v a n het E u r a z i a t i s c h continent. D e z e rand w o r d t d a n g e v o r m d d o o r het C i m m e r i s c h continent, dat nu o o k vastzit t e g e n E u r a z i ë . Het oostelijke g e d e e l t e v a n G r i e k e n l a n d e n g e h e e l Turkije zijn o p d e z e wijze o p g e b o u w d uit e e n groot aantal fragm e n t e n v a n Afrika. A l d e z e stukjes continent h e b b e n a c h t e r e e n v o l g e n s d e z u i d r a n d v a n E u r a z i ë , e n d u s v o o r a l Turkije, verder opgebouwd. D e z e stukjes continent zijn o p veel p l a a t s e n b e g r e n s d d o o r
5
D a n volgt er iets zuidelijker, t u s s e n D a r d a n e l l e n e n Izmir, e e n t w e e d e z o n e v a n v u l k a n e n d i e v a n M i o c e n e tot P l i o c e n e o u d e r d o m is. D e m e e s t r e c e n t e v u l k a n i s c h e activiteit is d i e v a n d e J o n g - P l i o c e n e tot Kwartaire Z u i d - E g é ï s c h e - of H e l l e e n s e v u l k a a n b o o g . D e z e b o o g bevat e e n aantal a c t i e v e v u l k a n e n , o n d e r m e e r d i e v a n het e i l a n d K o s , d e S a n t o r i n i v a n T h e r a ten n o o r d e n v a n K r e t a en d e M é t h a n a o p d e o o s t p u n t v a n d e P e l o p o n n e s o s . D e z e E g e ï s c h e b o o g is het resultaat v a n d e h u i d i g e s u b d u c t i e van de Afrikaanse Mediterrane o c e a a n b o d e m . D a a r n a a s t g e v e n o o k e e n aantal v a n d e z e e r vele a a r d b e v i n g e n in dit g e b i e d aanwijzingen o v e r v r o e g e r e s u b d u c t i e z o n e s : d e z w a r e a a r d b e v i n g d i e B o e k a r e s t trof w e r d v e r o o r z a a k t d o o r e e n stuk o c e a a n b o d e m dat s i n d s het e i n d e v a n het O l i g o c e e n of b e g i n v a n het M i o c e e n o n d e r R o e m e n i ë in d e mantel a a n het w e g z a k k e n is.
Het oprukkend Arabisch blok G r i e k e n l a n d en het westelijk d e e l v a n Turkije b e h o r e n tot d e m e e s t intensieve s e i s m i s c h e g e b i e d e n o p a a r d e , er k o m e n grote aantallen a a r d b e v i n g e n voor. D e o o r z a a k v a n d e m e e s t e v a n d e a a r d b e v i n g e n m o e t e n w e e c h t e r z o e k e n in A r a b i ë !
Afb. 6. Situatie tijdens het einde van de Dogger (Midden-Jura): afbreken van een groot aantal stukken van Afrika.
s o m s vrij grote ofioliet-banden en - l e n z e n . D e c o n t i n e n t a l e fragm e n t e n zijn klein e n h e b b e n niet d e kracht g e h a d o m d e ofiolieten uit d e b o t s i n g s z o n e s w e g te p e r s e n . D a a r d o o r zijn er z o v e e l ofiolieten in Turkije a a n w e z i g . D a a r n a a s t heeft Afrika o o k n o g niet m e e k u n n e n h e l p e n o m d e ofiolieten te pletten, o m d a t Afrika e n E u r o p a in dit g e b i e d n o g niet met elkaar in b o t s i n g zijn g e k o m e n . Er m o e t w e l w o r d e n b e d a c h t , dat bij elk stukje continentale a a r d korst dat v a n het A f r i k a a n s e continent w e g b r e e k t e n naar het n o o r d e n b e w e e g t tot t e g e n het E u r o p e s e continent, er z i c h a a n d e achterzijde (de zuidkant) e e n o c e a n i s c h e rug bevindt en dat er a a n d e voorzijde, e r g e n s nabij d e c o n t i n e n t r a n d , e e n s u b d u c t i e z o n e a a n w e z i g is. D e huidige b o d e m v a n d e oostelijke M i d d e l l a n d s e Z e e , t u s s e n Sicilië en d e kust v a n Israël, o n t s t o n d d u s t o e n het laatste fragment v a n d e A f r i k a a n s e kust vertrok. D e o c e a a n b o d e m langs d e n o o r d k u s t v a n Afrika is 150 miljoen jaar o u d . A l s e e n stuk continent a a n d e z u i d r a n d v a n E u r o p a 'vastgekit' is d a n z a l er e e n n i e u w e s u b d u c t i e z o n e o n t s t a a n d i e zuidelijker is g e l e g e n d a n d e v o r i g e . Dit is b e v e s t i g d d o o r d e b e s t u d e r i n g v a n d e v u l k a n e n d i e in d e l o o p v a n d e tijd in het G r i e k s - T u r k s e g e b i e d h e b b e n g e w e r k t . E e n serie v u l k a n e n v a n O l i g o c e n e o u d e r d o m ligt ten w e s t e n en ten o o s t e n v a n d e B o s p o r u s .
6
Afb. 7. De bewegingen van het Arabisch blok en van Turkije.
O p het m o m e n t v a n d e b o t s i n g t u s s e n Afrika e n E u r o p a w a s t u s s e n n o o r d w e s t Afrika e n Iberia d e Tethys O c e a a n v e r d w e n e n . O m d a t Afrika en E u r o p a elkaar s c h u i n h e b b e n g e n a d e r d , w a s er verder oostelijk n o g v e e l ruimte a a n w e z i g , d a a r w a s d e Tethys n o g niet g e s l o t e n . D a a r d o o r k o n , naast d e kleine stukjes v a n Turkije d i e eerder w a r e n a f g e b r o k e n , n o g e e n groot stuk v a n het noordoostelijke deel v a n d e Afrikaanse plaat afbreken. Dit brokstuk is het huidige S a o e d i - A r a b i ë met zijn noordelijke voortzetting v a n S y r i ë e n Irak. D e breuk w a a r l a n g s het A r a b i s c h blok v a n het A f r i k a a n s e c o n t i nent is a f g e b r o k e n is duidelijk z i c h t b a a r : het is d e R o d e Z e e . D e R o d e Z e e is o n t s t a a n d o o r d e z e a f s c h e i d i n g v a n het A r a b i s c h blok, het is e e n e c h t e o c e a a n met b a z a l t v u l k a n e n o p d e b o d e m . Het A r a b i s c h blok is ten o p z i c h t e v a n Afrika o v e r e e n afstand v a n r o n d d e 4 0 0 k m n o o r d w a a r t s v e r s c h o v e n . D e b e w e g i n g gaat o p het o g e n b l i k n o g altijd door, met e e n s n e l h e i d v a n vele c e n t i m e t e r s per jaar. Het A r a b i s c h blok b e w e e g t z i c h langs d e grote breuk d o o r d e J o r d a a n - v a l l e i ; o o k d e R o d e Z e e wordt s t e e d s breder. Z i e afb. 7. A a n d e voorzijde v a n het A r a b i s c h b l o k zijn als e e n soort ' b o e g golf' e e n groot aantal g e b e r g t e n o n t s t a a n : d e bergen v a n K o e r d i s t a n , het Z a g r o s - g e b e r g t e l a n g s d e noordoostelijke g r e n s v a n M e s o p o t a m i ë e n het K o h r u n d - g e b e r g t e a a n d e noordoostelijke o e v e r v a n d e P e r z i s c h e G o l f in Iran. V o o r d a t A r a b i ë z o ver k o n d o o r s t o t e n m o e s t er e c h t e r n o g e e n hindernis g e n o m e n w o r d e n . Turkije met het a a n g r e n z e n d e z u i d oostelijke d e e l v a n E u r o p a , het z o g e n a a m d e ' B a l k a n - R h o d o p e Turkije b l o k ' , dat Turkije, G r i e k e n l a n d , Bulgarije e n e e n d e e l v a n v o o r m a l i g J o e g o s l a v i ë omvat, lag oorspronkelijk verder naar het o o s t e n en w a s veel breder. Het Turkse d e e l v a n dit blok zat p r e c i e s in d e w e g v o o r d e o p s t o m e n d e A r a b i s c h e plaat. Dit Turkse b l o k liet z i c h niet v e r p l o o i e n . T o c h g i n g d e b e w e g i n g v a n A r a b i ë verder e n o m dit a a r d k o r s t b l o k d o o r g a n g te verschaffen w e r d Turkije in westelijke richting w e g g e k n e p e n . O o k d e z e b e w e g i n g is n o g altijd a a n d e g a n g : Turkije b e w e e g t z i c h met e n k e l e c e n t i m e t e r s p e r jaar (!) naar het w e s t e n . D e b e w e g i n g gaat langs t w e e b r e u k e n : d e noordelijke breuk, d e A n a t o l i s c h e breuk, loopt d i c h t l a n g s d e kust v a n d e Z w a r t e Z e e e n volgt daarbij gedeeltelijk d e o u d e z u i d g r e n s v a n het C i m m e risch continent. D e zuidelijke breuk loopt z u i d w e s t w a a r t s en verdwijnt a a n d e kust v a n Cilicië in z e e . A f b . 8. E e n d e e l v a n d e veelvuldig v o o r k o m e n d e a a r d b e v i n g e n in Turkije zijn e e n bewijs van deze beweging.
Afb. 9. De positie van Griekenland en Turkije. A. 18 miljoen jaar geleden; B. heden.
D e w e s t w a a r t s e b e w e g i n g v a n Turkije w e r d v o o r e e n groot d e e l o p g e v a n g e n d o o r d a t G r i e k e n l a n d in elkaar w e r d gedrukt. D o o r het T u r k s e o p r u k k e n is G r i e k e n l a n d r e e d s d e helft s m a l l e r g e w o r d e n . A f b . 9. Dat G r i e k e n l a n d n o g altijd slachtoffer is v a n deze Turkse o p m a r s wordt bewezen door de enorme concentratie v a n a a r d b e v i n g e n in zuidwestelijk e n westelijk G r i e k e n l a n d . E e n a n d e r d e e l v a n d e z e w e s t w a a r t s e b e w e g i n g w e r d afgeleid d o o r e e n verplaatsing v a n e e n v e e l groter stuk aardkorst: het g e h e l e stuk v a n Turkije tot e n met J o e g o s l a v i ë . Dit k w a m d a a r d o o r in b o t s i n g met het naar het n o o r d e n b e w e g e n d e A d r i a t i s c h e d e e l v a n het A f r i k a a n s e continent (= A p u l i ë ofwel Italië). Dit brak af e n m a a k t e e e n d r a a i b e w e g i n g t e g e n d e klok in. D e z e b e w e g i n g h a d zijn h o o g t e p u n t in bet b e g i n v a n het M i o c e e n . A f b . 10 A - C . D a a r d o o r w e r d het westelijke d e e l v a n d e A l p e n b o o g v a n Frankrijk e n Z w i t s e r l a n d naar het w e s t e n w e g g e d r u k t . D e z e b e w e g i n g w e r d zelfs d o o r g e g e v e n naar het oostelijke d e e l v a n d e A t l a s . A l s uiteindelijk resultaat leverde dit d e t y p i s c h e v o r m v a n d e A l p e n b o o g in zijn huidige positie o p e n d e A p e n n i j n e n a l s ruggegraat v a n het Italiaanse s c h i e r e i l a n d .
Afb. 8. De huidige situatie in het oostelijke Middellandse Zee-gebied.
gea
maart 1999, nummer 1
7
Het oostelijke g e d e e l t e v a n d e s u b d u c t i e z o n e is n o g te j o n g : er is in d e d i e p t e n o g niet v o l d o e n d e m a g m a g e v o r m d o m dit tot het a a r d o p p e r v l a k o m h o o g te laten stijgen. Zuidelijk Turkije k a n e c h t e r w e l rekening h o u d e n met het ' b i n n e n k o r t ' o p t r e d e n v a n a c t i e v e v u l k a n i s c h e activiteit. C y p r u s ligt vlak ten n o o r d e n v a n d e s u b d u c t i e z o n e e n w o r d t d o o r d e d u i k e n d e b e w e g i n g v a n d e A f r i k a a n s e plaat als e e n grote k o e p e l o m h o o g gedrukt. Er is hier e e n groot s t u k o c e a a n b o d e m a a n het a a r d o p p e r v l a k g e k o m e n . A f b . 1 1 . Het h o o g s t e d e e l v a n d e z e grote o p w e l v i n g is al sterk g e ë r o d e e r d e n in het m a c h t i g e T r o o d o s - m a s s i e f v a n C y p r u s is e e n d o o r s n e d e te z i e n d o o r d e g e h e l e o c e a a n b o d e m . Er is zelfs e e n uitgestrekt g e b i e d w a a r d e peridotiet v a n d e mantel o n t s l o t e n is.
Afb. 11. Kussenlava, gevormd op de oceaanbodem, nu op Cyprus ontsloten.
De voortzetting van het Arabisch blok: de Grote Afrikaanse Slenk
Afb. 10. A. De vorm en ligging van de continenten van Afrika, Europa en Noord-Amerika met de Tethys Oceaan aan het einde van de Jura. B. Ligging van de continenten rond de Tethys Oceaan voor het afbreken van het Saoedi-Arabische blok, rond 30 miljoen jaar geleden. C. Het opdringen van Saoedi-Arabië; het wegduwen van Turkije en het resultaat: de draaiing van Italië in de periode tussen 20 en 10 miljoen jaar geleden.
De huidige subductie van de Afrikaanse plaat en de positie van Cyprus O p het o g e n b l i k loopt er e e n s u b d u c t i e z o n e ten z u i d e n v a n C y p r u s , l a n g s d e z u i d k u s t v a n K r e t a en d a n naar het n o o r d o o s ten tot vlak o n d e r d e w e s t k u s t v a n G r i e k e n l a n d . Z i e afb. 8. E e n a n d e r d e e l v a n d e z e s u b d u c t i e z o n e ligt ten z u i d e n v a n d e voet v a n Italië. D e b o d e m v a n d e oostelijke M i d d e l l a n d s e Z e e behoort bij d e Afrikaanse plaat e n d e z e duikt w e g o n d e r C y p r u s , Kreta, G r i e k e n land en Z u i d - l t a l i ë . D e z e s u b d u c t i e z o n e v e r t e g e n w o o r d i g t in dit g e b i e d o p het o g e n b l i k d e g r e n s t u s s e n E u r o p a e n Afrika. D e grote v u l k a a n S a n t o r i n i v a n T h e r a en d e v u l k a n e n v a n Italië, o n d e r m e e r S t r o m b o l i en Etna, zijn d e resultaten v a n d e z e subductie.
8
Het A r a b i s c h blok is niet het e n i g e grote fragment dat v a n d e A f r i k a a n s e plaat a f g e b r o k e n is. E e n groot s t u k v a n het o o s t e n v a n het continent is o o k b e z i g o m e e n e i g e n c o n t i n e n t d e e l te v o r m e n . D e G r o t e A f r i k a a n s e S l e n k is d e plaats w a a r O o s t - A f r i k a b e z i g is o m af te b r e k e n . D e s c h e i d i n g t u s s e n d e t w e e d e l e n b e d r a a g t o p het o g e n b l i k e n k e l e tientallen k i l o m e t e r s e n w o r d t a a n het a a r d o p p e r v l a k g e v o r m d d o o r e e n tientallen k i l o m e t e r s b r e d e e n tot e n k e l e kilometers d i e p e slenk. D e w a n d e n v a n d e s l e n k zijn steil, in d e slenk liggen veel l a n g g e r e k t e m e r e n . L a n g s d e slenk, ofwel d e rift, k o m e n veel v u l k a n e n voor; a a n d e e q u a t o r liggen e n k e l e v a n d e g r o o t s t e v u l k a n i s c h e m a s s i e v e n v a n d e w e r e l d . Bij d e v u l k a nen v a n d e A f r i k a a n s e Rift zijn e n k e l e z e e r bijzondere, z o a l s d e O l D o i n y o L e n g a i in het n o o r d e n v a n T a n z a n i ë , d i e kalk e n s o d a uitbraakt. Het g e b i e d rond d e z e v u l k a a n met zijn s o d a m e r e n met hun kleurrijke a l g e n m a s s a ' s e n f a n t a s t i s c h e evaporiet-formaties behoort, met het g e b i e d v a n Afar e n Isas, e e n stuk o c e a a n b o d e m dat b o v e n water ligt, tot d e g e o l o g i s c h m e e s t f a s c i n e r e n d e g e b i e d e n o p aarde, w a a r f a n t a s t i s c h e l a n d s c h a p p e n te z i e n zijn. Literatuur D i x o n , J . E . e n A . H . F . R o b e r t s o n , e d . , 1984. T h e G e o l o g i c a l Evolution of the E a s t e r n M e d i t e r r a n e a n . B l a c k w e l l S c i e n t . P u b l . , Oxford.
Afb. 3-11.
Tekeningen en foto: W.C.P. de Vries.
