Fusies in de Belgische Banksector: een nieuw-industrieel-economische benadering

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2001-2002

Fusies in de Belgische Banksector: een nieuw-industrieel-economische benadering

Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van: licentiaat in de economische wetenschappen Tom De Meyer onder leiding van Prof. Dr. R. Vander Vennet

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2001-2002

Fusies in de Belgische Banksector: een nieuw-industrieel-economische benadering

Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van: licentiaat in de economische wetenschappen Tom De Meyer onder leiding van Prof. Dr. R. Vander Vennet

Ondergetekende Tom De Meyer bevestigt hierbij dat onderhavige scriptie mag worden geraadpleegd en vrij mag worden gefotokopieerd. Bij het citeren moet steeds de titel en de auteur van de scriptie worden vermeld.

I

Voorwoord Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar mijn promotor Prof. Dr. R. Vander Vennet voor zijn constructieve bijdragen en kritische opmerkingen.

Ook Prof. J. Bouckaert wens ik te bedanken voor hulp bij het uitwerken van het onderwerp en de titel.

De Commissie voor het Bank- en Financiewezen, de Belgische Vereniging van Banken, de Fortis Bank en de Artesia Bank ben ik dankbaar voor hun bereidwillige medewerking en het verschaffen van documentatie.

Ten slotte wens ik nog mijn ouders te danken.

II

Inhoudsopgave

I.

INLEIDING.............................................................................................................................. 1 1.

D E GLOBALE FUSIEGOLF VAN DE JAREN ’90................................................................................. 4 1.1 De Globale Patronen.......................................................................................................... 4 1.2 De Regionale Verschillen ................................................................................................... 4 2. D E S ITUATIE IN B ELGIË............................................................................................................ 5 2.1 De Evolutie van de Belgische Banksector............................................................................ 5 2.2 De Ontstaansgeschiedenis van de Vijf Grootste Bankgroepen.............................................. 6 2.3 Chronologisch Overzicht van de Belangrijkste Fusies........................................................... 7 2.4 Verschillen Tussen de Fusies ............................................................................................. 8 II.

VERKLARINGEN VOOR FUSIES ............................................................................................ 9 1.

MOTIEVEN VOOR F USIES ......................................................................................................... 9 1.1 Nutsmaximalisatie van Managers........................................................................................ 9 1.2 Hubris ............................................................................................................................... 9 1.3 Synergie.......................................................................................................................... 10 1.4 Diversificatie.................................................................................................................... 10 1.5 Marktmacht ..................................................................................................................... 11 2. OMGEVINGSFACTOREN DIE DE CONSOLIDATIE B EVORDEREN....................................................... 11 2.1 Deregulering.................................................................................................................... 11 2.2 Technologie..................................................................................................................... 11 2.3 Globalisering ................................................................................................................... 12 2.4 Druk van Aandeelhouders ................................................................................................ 12 2.5 De Euro........................................................................................................................... 13 3. OMGEVINGSFACTOREN DIE DE CONSOLIDATIE A FREMMEN .......................................................... 13 3.1 Regulering en Culturele Verschillen................................................................................... 13 III. 1.

DE NIEUW-INDUSTRIEEL-ECONOMISCHE BENADERING ............................................... 14 MARKTMACHTTHEORIEËN ...................................................................................................... 14 1.1 De Structure-Conduct-Performance-Hypothese ................................................................. 14 1.2 De Oorzaken van Marktmacht .......................................................................................... 14 1.2.1 De Structuur...................................................................................................................................................... 15 1.2.2 Het Gedrag........................................................................................................................................................ 15 1.2.3 De Prestaties .................................................................................................................................................... 16 1.2.4 Toetredingsbarrières ....................................................................................................................................... 16 1.2.5 Contesteerbare Markten ................................................................................................................................. 17

1.3 De Relative-Market-Power-Hypothese............................................................................... 18 1.4 De Quiet-Life-Hypothese.................................................................................................. 18 2. D E EFFICIËNTIEHYPOTHESEN ................................................................................................. 19 2.1 Schaalvoordelen.............................................................................................................. 19 2.2 Scopevoordelen............................................................................................................... 21 2.3 X-efficiëntie ..................................................................................................................... 21 3. MAATSTAVEN VOOR DE C ONCENTRATIE ................................................................................... 22 4. MAATSTAVEN VOOR DE W INSTGEVENDHEID.............................................................................. 24 4.1 De Lerner-Index............................................................................................................... 25 4.2 De Price-Cost Marge........................................................................................................ 25 4.3 Boekhoudkundige Winstmaatstaven.................................................................................. 26 4.4 Maatstaven Gebaseerd op de Marktwaarde....................................................................... 27

III

IV.

DE EFFICIËNTIE VAN DE BELGISCHE BANKSECTOR..................................................... 28

1.

D E SCHAALEFFICIËNTIE......................................................................................................... 29 1.1 De Translog Kostenfunctie ............................................................................................... 30 2. D E SCOPE- EFFICIËNTIE ......................................................................................................... 32 2.1 Expansion Path Subadditivity ........................................................................................... 33 3. X- EFFICIËNTIE...................................................................................................................... 33 3.1 De Efficiënte Grens Benadering........................................................................................ 34 3.2 De Data Envelopment Analyse ......................................................................................... 34 3.3 De Thick Frontier Approach.............................................................................................. 35 3.4 De Distribution Free Approach.......................................................................................... 36 3.5 De Definitie van Output .................................................................................................... 37 4. R ESULTATEN VOOR EUROPA EN B ELGIË................................................................................... 37 4.1 Ratioanalyse ................................................................................................................... 37 4.2 De Translog Kostenfunctie ............................................................................................... 47 4.3 Expansion Path Subadditivity ........................................................................................... 49 4.4 Studies op Basis van de Constructie van een Efficiënte Grens............................................ 50 4.4.1 Efficient Frontier Analysis ............................................................................................................................... 50 4.4.2 Data Envelopment Analysis ........................................................................................................................... 55 4.4.3 Thick Frontier Approach.................................................................................................................................. 56 4.4.4 Distribution Free Approach............................................................................................................................. 59 4.4.5 Samenvatting.................................................................................................................................................... 61

5. V.

CONCLUSIES VOOR B ELGIË.................................................................................................... 61 DE MARKTMACHT VAN DE BELGISCHE BANKEN.............................................................. 63

1. 2.

RATIOANALYSE.................................................................................................................... 63 R EGRESSIEANALYSE............................................................................................................. 67 2.1 Winstgevendheid-Concentratie ......................................................................................... 67 2.2 Prijs-Concentratie ............................................................................................................ 71 2.3 Eigen Econometrische Analyse......................................................................................... 74 2.3.1 Het Niveau van de Rentespread ................................................................................................................... 74 2.3.2 De Symmetrische Aanpassing van de Rentespread.................................................................................. 78 2.3.3 De Asymmetrische Aanpassing van de Rentespread................................................................................ 80

3.

N IET -S TRUCTURELE M ODELLEN ............................................................................................. 82 3.1 Het Panzar-Rosse-Model ................................................................................................. 82 3.2 Het Bresnahan-Model ...................................................................................................... 87 4. CONCLUSIES VOOR B ELGIË.................................................................................................... 89 VI.

ALGEMENE CONCLUSI E.................................................................................................. 91

LIJST VAN DE GERAADPLEEGDE WERKEN ............................................................................. 98

IV

Lijst van de Tabellen en Figuren

TABEL 1.1: EVOLUTIE VAN HET AANTAL IN B ELGIË G EVESTIGDE BANKEN................................................... 5 TABEL 1.2: TOP VAN DE IN B ELGIË G EVESTIGDE BANKEN (B ALANSTOTAAL IN MILJARD EUR)........................ 5 TABEL 1.3: FUSIES EN OVERNAMES IN B ELGIË ...................................................................................... 7 TABEL 4.1: DE R ESULTATEN VAN DE V ERSCHILLENDE STUDIES VOOR B ELGIË.......................................... 61 TABEL 5.1: REGRESSIERESULTATEN M.B.T. HET N IVEAU VAN DE S PREAD................................................ 76 TABEL 5.2: VOOROPGESTELDE EFFECTEN VAN W IJZIGINGEN IN DE C ENTRALE-B ANKRENTE....................... 78 TABEL 5.3: REGRESSIERESULTATEN M.B.T. DE W IJZIGINGEN VAN DE S PREAD.......................................... 79 TABEL 5.4: REGRESSIERESULTATEN BIJ EEN S TIJGING VAN DE C ENTRALE-B ANKRENTE............................. 80 TABEL 5.5: REGRESSIERESULTATEN BIJ EEN DALING VAN DE C ENTRALE-B ANKRENTE ............................... 81

FIGUUR 1.1: DE R ELATIE CONCENTRATIE (HHI, LINKERAS) – WINSTGEVENDHEID (ROE, %)....................... 1 FIGUUR 1.2: SCHEMATISCH OVERZICHT VAN DEZE S CRIPTIE ................................................................... 3 FIGUUR 3.1: DE LANGE-TERMIJN G EMIDDELDE-K OSTENCURVE............................................................. 20 FIGUUR 3.2: HERFINDAHL -INDEX VANAF 1995 .................................................................................... 24 FIGUUR 4.1: DE G EMIDDELDE SCHAAL VAN DE B ELGISCHE BANKSECTOR ( MILJARD EUR) ......................... 39 FIGUUR 4.2: WERKINGSKOSTEN/BALANSTOTAAL OP G ECONSOLIDEERDE BASIS (%)................................. 40 FIGUUR 4.3: PERSONEELSKOSTEN/BALANSTOTAAL OP G ECONSOLIDEERDE BASIS (%).............................. 41 FIGUUR 4.4: PERSONEELSKOSTEN/VORDERINGEN OP CLIËNTEN OP G ECONSOLIDEERDE BASIS (%)............ 42 FIGUUR 4.5: DE COST/INCOME RATIO (%) ......................................................................................... 43 FIGUUR 4.6: HET AANTAL BANKKANTOREN IN B ELGIË .......................................................................... 44 FIGUUR 4.7: RETURN O N AVERAGE ASSETS (%) (E NKEL BANKEN NAAR BELGISCH R ECHT )....................... 44 FIGUUR 4.8: RETURN O N AVERAGE EQUITY (%) (E NKEL BANKEN NAAR BELGISCH R ECHT)........................ 45 FIGUUR 4.9: DE INTRESTMARGE (R ENTERESULTAAT/BALANSTOTAAL) (%).............................................. 47 FIGUUR 5.1: DE L ERNER-I NDEX VOOR PARTICULIERE HYPOTHECAIRE L ENINGEN ..................................... 64 FIGUUR 5.2: DE L ERNER-I NDEX VOOR KORTE-TERMIJN B EDRIJFSKREDIETEN .......................................... 65 FIGUUR 5.3: DE L ERNER-I NDEX VOOR LANGE-TERMIJN B EDRIJFSKREDIETEN........................................... 66 FIGUUR 5.4 HET R ESIDU VAN DE R EGRESSIE M.B.T. HYPOTHEEKLENINGEN............................................. 75 FIGUUR 5.5: DE R ELATIE S PAARRENTE – CENTRALE-B ANKRENTE ......................................................... 77 FIGUUR 5.6: DE R ELATIE LT-B EDRIJFSRENTE – CENTRALE-B ANKRENTE................................................. 78 FIGUUR 5.6: DE H-WAARDE VOOR B ELGIË VOOR 1995-2000 ................................................................ 86 FIGUUR 6.1: SCHEMATISCHE SAMENVATTING VAN DEZE S CRIPTIE.......................................................... 96

V

I.

Inleiding Gedurende de jaren ’90 werd de financiële wereld gekenmerkt door fundamentele veranderingen. Talrijke fusies en overnames hervormden het banklandschap. Ook België kende deze evolutie en een aantal belangrijke fusies beheersten wekenlang de pers. Zo herinnert iedereen zich nog wel de strijd tussen Fortis en ABN-Amro om de overname van de Generale Bank. Deze tendens roept voor de financiële toezichthouders en voor de overheid enkele vragen op over de wenselijkheid van alsmaar grotere financiële instellingen. Zo moet men beoordelen of de fusies voordelig waren voor de bank zelf, voor haar klanten en voor de maatschappij als geheel.

Al in de jaren ’50 kwam men tot de vaststelling dat een hogere mate van concentratie in een sector dikwijls gepaard ging met een hogere winstgevendheid. Deze relatie bleek vrij constant voor verschillende landen en doorheen de tijd. Ook voor de Belgische banksector zien we deze evolutie in de jaren ’90 in figuur 1.1. De concentratie steeg continu door de fusieactiviteit, en ook de winstgevendheid, gemeten aan de hand van de return on equity, vertoonde een stijgende tendens.

Figuur 1.1: De Relatie Concentratie (HHI, linkeras) – Winstgevendheid (ROE, %)

2000

16

1800

14

1600 12 1400 10 1200 8

1000 800

6 95

96

97 HHI

Bron: jaarverslagen CBF en BVB

98 ROE

99

00

Hoofdstuk 1: Inleiding

2

In de literatuur werden twee tegenstrijdige theorieën ontwikkeld om dit empirisch verband te verklaren. De eerste theorie, de Structure-Conduct-Performance-hypothese, stelt dat een hogere concentratie leidt tot mogelijke samenwerking tussen bedrijven en zodoende ook kan leiden tot hogere prijzen en monopolie- of oligopoliewinsten voor de banken. De effecten van de gestegen concentratie zijn volgens deze theorie dan ook nefast voor de maatschappij.

De Efficient-Structure-hypothese daarentegen stelt dat de hogere winstgevendheid van de banken het gevolg kan zijn van een gestegen efficiëntie. Een verdere veronderstelling is dat deze gestegen efficiëntie leidt tot overnames van de minder efficiënte banken door de meer efficiënte of dat de minder efficiënte banken uit de markt verdwijnen doordat ze niet meer competitief zijn. Beide gevolgen leiden tot een sterkere concentratie van de banksector. We merken duidelijk dat de twee theorieën een verschillende oorzaak-gevolg relatie vooropstellen.

Het opzet van deze thesis is het onderzoek naar de doorslaggevende motieven voor de fusiegolf in de jaren ’90 en naar de mogelijke effecten ervan. Daarvoor worden de mogelijke efficiëntiewinsten onderzocht die fusies kunnen genereren en wordt nagegaan of deze potentiële winsten ook werden gerealiseerd. Daartegenover wordt de mogelijkheid van hogere prijzen (voor leningen en deposito’s) voor de consumenten afgewogen. Dit laatste zou immers wijzen op de aanwezigheid van samenwerking (van impliciete collusie tot regelrechte prijsafspraken) in de banksector. Als dit laatste een van de motieven was voor de fusiegolf, had de overheid de fusies misschien moeten tegenhouden of moet er nu tegen opgetreden worden.

In het volgende hoofdstuk wordt eerst dieper ingegaan op enkele mogelijke, algemene oorzaken voor fusies. De klemtoon ligt daarbij vooral op institutionele en technologische veranderingen. Deze oorzaken hebben echter weinig te maken met industriële economie en worden hier ook enkel aangehaald als mogelijke additionele redenen voor fusies.

In het derde hoofdstuk worden zowel de Structure-Conduct-Performance-hypothese als de Efficient-Structure-hypothese in meer detail besproken. Ook worden een aantal belangrijke maatstaven van concentratie en winstgevendheid besproken die in tal van studies worden gebruikt.

Het onderzoek naar de efficiëntiewinsten gebeurt in hoofdstuk 4 en de mogelijke aanwezigheid van marktmacht wordt in hoofdstuk 5 besproken. Tot slot worden de belangrijkste conclusies in hoofdstuk 6 nog eens op een rijtje gezet.

Figuur 1.2 vat de verschillende delen van deze scriptie schematisch samen.


3

Figuur 1.2: Schematisch Overzicht van deze Scriptie

Hoofdstuk 1

Hoofdstuk 2

Niet-industrieeleconomische verklaringen

De tendenzen in België

Bank Fusies

Hoe beïnvloeden fusies de efficiëntie van banken?

Hoe beïnvloeden fusies de marktmacht van banken?

•

Zijn er schaalvoordelen te behalen?

•

Volgt er een beter beleid na de fusie?

Efficient-Structure

•

Welke gevolgen hebben de fusies op het gedrag van de banken?

•

Wat zijn de gevolgen voor de consumenten en de bedrijven?

Structure-Conduct-Performance Theorie

Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 3

In de rest van dit deel wordt de algemene evolutie van de Belgische bankmarkt besproken en worden parallellen getrokken met de andere Europese landen en met de Verenigde Staten. Ook wordt een overzicht geboden van de belangrijkste fusies waarbij Belgische banken betrokken waren. Speciale aandacht gaat daarbij uit naar de totstandkoming van de grootste vijf bankgroepen in België aangezien zij in grote mate de Belgische markt domineren.


4

1. De globale fusiegolf van de jaren ’90 In dit deel wordt begonnen met de globale patronen waaraan de recente bankfusies voldoen te bespreken. Daarna wordt ingegaan op de verschillen die we tussen verschillende landen kunnen waarnemen. Een belangrijke studie met betrekking tot deze materie werd geleverd door “The Group of Ten” (2001). Deze groep verzamelt naast de 11 leden van de G10 ook Spanje en Australië. Hun rapport werd ook door de BIS en de OESO overgenomen. Ook de ECB (2000) heeft de fusiegolf binnen Europa onderzocht.

1.1 De Globale Patronen •

Er was een hoge graad van fusie- en overnameactiviteit in de jaren ’90 waarbij er een versnelling optrad in de drie laatste jaren van het decennium. Daardoor zijn een aantal erg grote en complexe financiële instellingen gecreëerd.

•

De grensoverschrijdende fusies waren minder frequent. De ECB (2000) rapporteert dat 80 procent van de fusies in de EU binnenlandse fusies zijn. Bovendien zouden de grensoverschrijdende fusies vooral gebeuren met landen van buiten de Europese Unie.

•

Het aantal banken daalde in nagenoeg alle landen terwijl de concentratie navenant steeg. In een aantal landen zoals Duitsland en de Verenigde Staten is de sector echter nog sterk ongeconcentreerd terwijl in andere landen, zoals België, de concentratie erg hoog is.

•

De fusies leidden in Europa vooral tot de vorming van nationale financiële conglomeraten, die verschillende diensten bundelen zoals verzekeringen of asset management. Dergelijke consolidatie werd volgens de ECB (2000) vooral gedreven door de banken.

1.2 De Regionale Verschillen •

Het algemeen niveau van de fusieactiviteit ten opzichte van het BBP varieert tussen de verschillende landen, van relatief hoge niveaus in België, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, tot relatief lage niveaus in Duitsland, Canada en Japan.

•

Bij een opdeling naar het aantal en de grootte van de fusies was er relatief weinig activiteit in Frankrijk, Nederland en Zwitserland terwijl Japan een sterke versnelling vertoonde naar het einde van het decennium. Bij fusies van gemiddelde waarde toonden vooral België en Zwitserland een sterke groei op het einde van het decennium. De ECB (2000) stelt dat vooral kleine financiële instellingen verdwijnen. Dit wordt geweten aan de eliminatie van overcapaciteit.

•

Door een aantal institutionele beperkingen was de grensoverschrijdende fusieactiviteit in de Verenigde Staten en Japan beperkt, terwijl België veel sterker betrokken was bij dergelijke fusies.


5

2. De Situatie in België 2.1 De Evolutie van de Belgische Banksector Specifiek voor België geeft de Belgische vereniging van banken een gedetailleerd overzicht van de evolutie van de structuur in de banksector. De volgende tabel schetst het aantal banken in België in de periode 1985-2000. Er werd een opdeling gemaakt naar Belgisch en buitenlands recht om de mate van grensoverschrijdende overnames te expliciteren.

Tabel 1.1: Evolutie van het Aantal in België Gevestigde Banken Einde Periode

Banken naar Belgisch Recht

Belgische Buitenlandse Meerderheid Meerderheid 12.1985 100 36 12.1990 85 37 12.1995 66 38 12.1999 47 28 12.2000 44 28 Bron: Belgische Vereniging van Banken

Totaal 136 122 104 75 72

Banken naar Buitenlands Recht EU Overige Totaal 14 20 24 30 34

14 15 16 14 13

Totaal

28 35 40 44 47

164 157 144 119 119

We zien dat het totaal aantal banken in België gedaald is van 164 in 1985 tot 119 in 2000. Vooral tussen 1995 en 1999 valt een sterkere daling op. Dit is een eerste aanwijzing dat in de tweede helft van de jaren ’90 de fusieactiviteit versnelde. We zien dat het aantal banken naar buitenlands recht steeg en dat deze verschuiving vooral binnen de EU bleef. Dit kan erop wijzen dat een aantal binnenlandse banken zijn overgenomen door Europese banken hetgeen hun statuut wijzigde van Belgisch recht naar buitenlands recht. Het aantal banken naar binnenlands recht daalde gestaag en het aantal met een Belgische meerderheid is op 15 jaar tijd meer dan gehalveerd. Deze trend heeft zich vertaald in het ontstaan van vijf grote bankgroepen in België. De Belgische vereniging van banken geeft op basis van het balanstotaal van 1999 de rangschikking van deze groepen. Tabel 1.2 neemt deze rangschikking over.

Tabel 1.2: Top van de in België Gevestigde Banken (Balanstotaal in miljard EUR) Plaats 1999 1 2 (3,5)

Plaats 1998 1,5 3,7

Plaats 1997 1,5 4,8

Naam en eventuele overgenomen instellingen

Fortis Bank Fusie van Dexia Bank België en Artesia Bank Dexia Bank België Artesia Bank 3 2 2,7,14,33 KBC Bank 4 4 3 Bank Brussel Lambert 5(10,13) 9,14 15,17 Axa Bank Belgium Spaarbank Anhyp Ippa Bank Bron: Belgische Vereniging van Banken

BalansTotaal 340,466 (212,846) 126,130 86,716 146,534 108,092 (16,418) 8,971 7,447


6

2.2 De Ontstaansgeschiedenis van de Vijf Grootste Bankgroepen We zullen hier ook dieper ingaan op de ontstaansgeschiedenis van deze vijf groepen aangezien zij veruit de belangrijkste banken in België vormen. We zien dat de vijfde groep, de AXA bank, in feite vrij klein is ten opzichte van de 4 grootste bankgroepen. We zouden dus kunnen concluderen dat de Belgische markt gedomineerd wordt door 4 banken.

Fortis Bank In

1993

nam

de

van

oorsprong

Nederlandse

verzekeringsgroep

Fortis

een

meerderheidsparticipatie in ASLK, een banken verzekeringsmaatschappij gecontroleerd door de Belgische overheid. Via de ASLK heeft Fortis in 1995 de NMKN overgenomen en in 1997 waren beide banken volledig geïntegreerd. De Generale bank werd in 1998 nagenoeg volledig overgenomen en in 1999 was de fusie tussen de ASLK en de Generale bank een feit. In september 2000 werd eveneens Belgolaise, een bank die vooral op de Afrikaanse markten actief is, overgenomen. Door deze opeenvolging van overnames werd Fortis de grootste bank en verzekeraar in de Benelux. Het totaal actief van de groep bedraagt meer dan 340 miljard euro en het Fortis aandeel heeft het grootste gewicht in de Bel 20.

Dexia Bank België De groep Dexia is ontstaan in 1996 door een samengaan van het Gemeentekrediet met Crédit Locale de France. In 1999 verwierf de groep de volledige controle over de Banque Internationale de Luxembourg. In maart 2001 kwam het dan tot een akkoord tussen Dexia en Arcofin (de hoofdaandeelhouder van Artesia) over een inbreng van Artesia in Dexia. Dit maakt van Dexia de tweede bankgroep in België.

KBC bank Op 30 januari 1998 werd de intentieverklaring tot de oprichting van de KBC groep officieel bekend gemaakt. De constructie bestond uit een fusie van drie belangrijke spelers op de Belgische financiële markt. Het ging daarbij formeel om een fusie tussen gelijken (wel dient opgemerkt dat ook de Bank van Roeselaere werd overgenomen en in de nieuwe groep gebracht). De Kredietbank en de Cera-bank vormden de bankpoot van de groep terwijl ABB voor de verzekeringskant instond. Zo vormen zij de grootste Belgische groep die niet onder buitenlandse (mede)controle staat. Na de fusie in 1998 is de KBC vooral op zoek naar buitenlandse expansie (vooral naar Centraal en Oost-Europa) met bijvoorbeeld overnames van Tsjechische, Poolse en Hongaarse banken.

BBL De BBL is in 1997 overgenomen door het Nederlandse ING. Pas in 2002 zal deze overname resulteren in een naamswijziging van BBL. In de tussenperiode was er weinig sprake van een echte fusie.


7

AXA Bank Belgium De AXA bank werd pas in 2000 gecreëerd als gevolg van de fusie tussen AXA Belgium en Royale Belge. Deze twee instellingen zijn voornamelijk verzekeraars, maar doordat in 2000 eveneens Anhyp werd overgenomen en de Ippabank reeds in 1986 in handen was gekomen van Royale Belge, was de uitbouw van een bankpoot een evidente zaak.

2.3 Chronologisch Overzicht van de Belangrijkste Fusies Hieronder zullen de belangrijkste fusies van de laatste jaren nog eens op een rijtje gezet worden. In tabel 1.3 worden enkel de fusies of overnames tussen verschillende banken opgenomen. Bij de totstandkoming van de grootste groepen werden immers heel wat bankdochters opgeslorpt door de nieuwe groep. Deze worden niet opgenomen.

Tabel 1.3: Fusies en Overnames in België Datum 2001 Oktober 2001 Juli 2001 Juni 2001 Maart 2001 Februari

Fusie/Overname/Samenwerking Overname Bank de Maertelaere door de Société Générale Overname Bank Nagelmackers door Delta Lloyd Fusie Bank van Limburg en Bankunie tot Lloyds Bank Inbreng Artesia in Dexia (op 3 juli 2001 afgerond) Fusie Dipo, De Vaderlandsche Spaarbank en SFEB-Record Bank (allen behorende tot de BBL-Ing-groep) tot Record Bank

2000 2000 September 2000 Februari 2000 Januari

Overname HBK Spaarbank door MercatorNoordstar Overname Mauretus Spaarbank door OMOB Overname Beroepskrediet door Crédit Mutuel du Nord Fusie ANHYP en IPPA tot AXA Bank

1999 September 1999 September 1999 Juni 1999 Juni 1999 Februari

Openbaar bod Artesia op VDK Reorganisatie groep Dexia → geïntegreerde bank Fusie ASLK-Bank en Generale Bank tot Fortis Bank KBC neemt meerderheidsparticipatie van 87% in Diamantbank Overname Crédit Lyonnais Belgium door Deutsche Bank

1998 November 1998 Oktober 1998 mei-juni 1998 1998 januari

Fusie Royale Belge – AXA Belgium Overname Private Kas Bank door BBL Overname Generale Bank door Fortis Overname Europabank door De Achmea-groep (Nederland) Fusie KB, Cera en ABB

1997 December 1997 September

Overname BBL door ING (Nederland) Overname Paribas Bank Belgium door Bacob Bank leidt tot de nieuwe naam Artesia Bank Overname Mees Pierson (Nederland) door de Fortis groep

1997 1996 Oktober 1995 1993

Antwerpse

Samenwerking Gemeentekrediet van België en Crédit Locale de France leidt tot het nieuwe Dexia Overname NMKN door Fortis/ASLK Overname ASLK-CGER door Fortis

Bron: Belgische Vereniging van Banken, jaarverslagen Commissie voor Bank- en Financiewezen, jaarverslagen en websites van de respectieve banken


8

2.4 Verschillen Tussen de Fusies Uit dit overzicht blijkt opnieuw dat er heel wat fusieactiviteit is geweest de afgelopen jaren. Nochtans is het algemene beeld genuanceerder. Er zijn namelijk heel wat onderlinge verschillen bij de totstandkoming van de fusies en de sociale gevolgen die ze met zich mee brachten. In een interview met de Financieel Economische Tijd geven de mensen die bevoegd waren voor de fusies bij de drie grootste Belgische banken (Fortis, Dexia en KBC) meer uitleg bij de oorzaken en de motieven voor de fusie.

De fusie van de KBC werd een jaar lang voorbereid zodat men meteen duidelijkheid kon scheppen voor het personeel. Dit zorgde ervoor dat het fusieproces gepaard ging met sociale vrede. Bij de fusie tussen de Generale Bank en Fortis was dit veel minder het geval aangezien de beslissing tot fusie vlug moest genomen worden en ook direct publiek werd door de strijd met ABN-Amro. Deze fusie bracht bijgevolg wel sociale onrust en ook de overname van Artesia door Dexia werd niet door al het personeel op gejuich onthaald. Deze evolutie leidde tot sterk verschillende bedrijfsculturen. KBC kon van bij de start een homogene cultuur aannemen omdat ze het gevolg was van een fusie tussen twee Vlaamse banken met een zelfde achtergrond. Bij Fortis echter moesten sterk uiteenlopende culturen met elkaar verzoend worden.

Een belangrijke factor was de implementatie van een gemeenschappelijk informaticaplatform. Terwijl men bij Fortis koos voor een volledig nieuwe standaard, opteerde Dexia voor een aanpassing van Artesia aan het Dexia-systeem en bewandelde KBC een tussenweg.

Ook de doelstellingen van de fusie verschilden. Zowel KBC als Fortis haalden onder andere een basis om te groeien in het buitenland aan als motief. Specialisatie en synergieën zouden eveneens belangrijk zijn. Ook blijkt dat alle drie de banken hun positie als marktleider (weliswaar in verschillende marktsegmenten) veilig wilden stellen. Enkel Dexia vermeldt expliciet een verdubbeling van de winst per aandeel als doelstelling.

II.

Verklaringen voor Fusies In de literatuur worden talrijke motieven voor fusies vooropgesteld. In dit deel wordt een beknopt overzicht gegeven van deze motieven en wordt hun empirische relevantie kort uiteengezet. Deze verklaringen vormen alternatieven voor de Structure-Conduct-Performance en de Efficient-Structure-hypothese zodat we bij het onderzoek van deze twee hypothesen moeten voor ogen houden dat zij niet de enige doorslaggevende verklaringen voor fusies zijn. Naast de echte motieven voor fusies worden ook omgevingsfactoren onderscheiden die de vorm en de snelheid van de consolidatie bepalen. Deze zullen eveneens worden besproken.

1. Motieven voor Fusies 1.1 Nutsmaximalisatie van Managers Deze theorie stelt dat niet altijd de creatie van aandeelhouderswaarde vooropstaat, maar dat managers hun eigen motieven nastreven. Deze motieven slaan onder andere op de remuneratie en jobzekerheid van de managers en de reikwijdte van hun controle. Een veel gebruikt voorbeeld hiervoor is het hogere prestige dat een grotere instelling met zich brengt. Als dit een doorslaggevend motief is bij fusies, leidt dit niet noodzakelijk tot waardecreatie. Het leidt eerder tot een verschuiving van waarde van de aandeelhouders van de overnemende bank naar de aandeelhouders van de overgenomen bank. Ely en Song (2000) bestuderen de prestaties en de kenmerken van het eigenaarschap van banken die erg actief waren inzake fusies. Ze gaan na of de “wealth maximization”-hypothese of de “incentive conflict”-hypothese opgaat. De eerste hypothese stelt dat de efficiëntere banken de minder efficiënte overnemen en zo waarde creëren voor hun aandeelhouders. De tweede hypothese veronderstelt dat managers hun eigen belang nastreven. Hun bevindingen zijn dat de “wealth maximization”hypothese doorslaggevend is als het gaat om een eenmalige, grote fusie. De “incentive conflict”-hypothese zou belangrijker zijn als het gaat om een groot aantal kleine fusies of overnames.

1.2 Hubris Hierbij veronderstellen managers dat ze “koopjes” kunnen ontdekken in de markt. Zij gaan ervan uit dat hun evaluatie van mogelijke overnamedoelwitten correct is en bovendien beter is dan deze van de markt. Als een fusie geschiedt vanuit dit perspectief leidt dit opnieuw tot een waardetransfer van de aandeelhouders van de overnemer naar die van de overgenomen bank en dus niet tot een creatie van waarde. Deze hypothese testen los van de vorige is moeilijk aangezien ze beiden leiden tot dezelfde conclusies. Siems (1996) tracht op basis van een event studie het belang van de verschillende aangehaalde motieven te bepalen. Hij vindt

Hoofdstuk 2: Verklaringen voor Fusies

10

positieve abnormale returns voor de overgenomen banken en negatieve abnormale returns voor de verwervende banken. Het feit dat blijkbaar te veel wordt betaald om een andere bank over te nemen, zou erop kunnen wijzen dat managers inderdaad vooral hun eigen nut maximaliseren, of dat de “hubris”-hypothese opgaat.

1.3 Synergie Kostenreducties worden als een van de belangrijkste oorzaken aanzien voor fusies. Deze theorie stelt dat overnemende banken, via schaal- of scope-economieën en door overbodige kosten te schrappen, een meerwaarde kunnen creëren voor hun aandeelhouders. We kunnen deze voordelen dus toeschrijven aan een verhoging van de efficiëntie van de sector. Zowel de overnemer als de overgenomen bank zouden in deze optiek baat kunnen hebben bij een fusie. De empirie omtrent deze theorie wijst echter op beperkte effecten, al lijken er recent veranderingen op dit gebied te bemerken. Op basis van enquêtes bij managers van banken, besluit de ECB (2000) dat schaalvoordelen verbonden aan de kosten een belangrijke oorzaak vormen om tot een binnenlandse fusie over te gaan, terwijl financiële conglomeraties vooral gevormd zouden worden om scopevoordelen uit te buiten. Een aantal andere mogelijkheden tot synergie worden opgesomd door Molyneux et al. (1996). Zo zouden grotere banken in staat zijn meer leverage te creëren en dus meer leningen aan te gaan voor een zelfde hoeveelheid eigen vermogen. Bovendien zouden grotere banken zich tegen lagere kosten kunnen financieren. Dit zou bijdragen tot de potentiële schaalvoordelen die door de industrie als reëel worden beschouwd, maar die in empirisch onderzoek zelden worden meegerekend. Daarom besluit de ECB (2000) dat de verwachtingen over schaalvoordelen sterk verschillen tussen de sector en de onderzoekers. Hoofdstuk 4 zal de empirische literatuur omtrent dit motief in detail bespreken voor Europa.

1.4 Diversificatie De “diversificatie”-hypothese stelt dat een grotere bank, die verschillende diensten aanbiedt, winsten kan boeken doordat het risico beter kan gediversifieerd worden. Dit kan volgens Dermine (1999) op twee manieren: namelijk door zich meer geografisch te spreiden en de risicovolle activa dus te verdelen over verschillende landen of sectoren of door een bredere waaier van diensten of producten aan te bieden om verschillende groepen van klanten te bereiken. Zowel de aandeelhouders van beide banken als de klanten zouden daarbij winsten kunnen boeken. De vraag is echter of deze winsten ook naar de klanten worden doorgerekend. Hughes et al. (1999) vinden een bewijs voor dit diversificatiemotief. Zowel de financiële prestaties als de zekerheid verbeteren significant door de consolidatie en deze verbeteringen zouden ook op de kapitaalmarkten geprijsd worden. Vooral expansies over de grenzen heen, zouden hierin slagen als daardoor het macro-economische risico, dus het landenrisico, daalt.


11

De ECB (2000) haalt wel nog aan dat tijdens het fusieproces en de integratie van de verschillende banken, het risico voor de bank kan verhogen. Dit risico stijgt met de complexiteit van de fusie.

1.5 Marktmacht De marktmachthypothese gaat ervan uit dat een bank door overnames de competitie kan verminderen en daardoor haar mogelijkheid om hogere prijzen te zetten kan verhogen. Dit resulteert in negatieve effecten voor de consumenten, maar verhoogt de waarde voor de aandeelhouders van beide banken. Siems (1996) vindt weinig bewijs voor dit motief en stelt dat mogelijke kostenverminderingen en synergiewinsten een veel betere verklaring bieden voor hogere winsten na fusies dan een stijging van de marktmacht. Hoofdstuk 5 behandelt deze hypothese in detail.

2. Omgevingsfactoren die de Consolidatie Bevorderen 2.1 Deregulering Een belangrijke factor in de recente fusiegolf is de wereldwijde deregulering. Lewis en Pescetto (1996) beschrijven dit dereguleringsproces. In de Verenigde Staten is vooral de Glass Steagall Act bekend. Deze houdt de afschaffing van “branching” restricties in zodat geografische expansie mogelijk is. In de Europese Unie heeft de “Second Banking Coordination Directive” in 1992 een aantal institutionele barrières opgeheven. Berger et al. (1999) stellen dat deze deregulering, samen met de technologische vooruitgang, een belangrijke oorzaak is voor de versnelling van het consolidatieproces in de jaren ’90. In de EU zijn de laatste jaren ook heel wat staatsbanken geprivatiseerd en de staatsinmenging in de banksector is over het algemeen gedaald. Deze was groot omdat vooral de nadruk werd gelegd op de stabiliteit van het banksysteem eerder dan op de efficiëntie. Ook de reeds eerder vermelde studie van de Group of Ten (2001) duidt op basis van een uitgebreide enquête dit argument aan als een belangrijke stimulans voor de consolidatie.

2.2 Technologie Vooruitgang

in

de

technologie

zorgt

voor

creatieve

incentives.

Verbeteringen

in

communicatietechnologie en de ermee gepaard gaande dalende kosten laten toe dat informatie snel doorgestuurd wordt, zelfs binnen een geografisch sterk verspreide organisatie. Bovendien leiden deze gedaalde communicatiekosten tot verhoogde competitie doordat de typische bank-klant-relatie vervaagt. De klanten kunnen immers makkelijker prijzen vergelijken en de verschillende diensten bij aparte instellingen aankopen. Aan de andere kant zorgt de verbeterde technologie er eveneens voor dat de scheidingslijn tussen verscheidene financiële


12

diensten is vervaagd. Deze gestegen overlapping zorgt ervoor dat instellingen fuseren om klanten one-stop-shopping aan te bieden en de bank-klant-relatie op die manier weer te versterken. Pulley et al. (1994) stellen bovendien dat klanten niet hoeven te betalen voor deze vorm van one-stop-banking. Dit zou de gehele samenleving dus ten goede komen. De technologische innovatie leidt eveneens tot een waaier van nieuwe producten en nieuwe kanalen waarlangs deze kunnen worden aangeboden. Berger et al. (1999) geven nieuwe soorten contracten op derivaten, off-balance sheet garanties, beter risicomanagement en een betere screening van de kredietwaardigheid van ondernemingen als voorbeelden hiervan. Consolidatie kan een manier zijn om zich ook in deze materie te bekwamen. Een tweede reden waarom de verbeterde informatietechnologie de consolidatie stuurt is de hoge vaste kost ervan. Deze zorgt ervoor dat banken deze kost willen spreiden over een zo groot mogelijk klantenbestand. De enquête van de Group of Ten (2001) stelt dat dit argument minder belangrijk is.

2.3 Globalisering De globalisering is een gevolg van de technische vooruitgang en de deregulering. Dermine (1999) onderscheidt vier gevolgen van de globalisering voor de banksector. Ten eerste werken de cliënten meer en meer op internationaal niveau, ten tweede ontstaan er nieuwe mogelijkheden in groeilanden, ten derde kunnen banken een optimale schaalgrootte bereiken door de deregulering en een laatste punt is de dreiging van intrede van buitenlandse banken op lokale markten. Volgens Moore en Siems (1998) is het vooral de noodzaak voor de banken om op hetzelfde niveau als hun klanten te werken dat de doorslag geeft. De banken worden dus gedwongen uiteenlopende diensten gezamenlijk aan te bieden aan de bedrijven. Het testen van deze hypothese is uiteraard moeilijk. Moore en Siems zien de technologische evolutie en de deregulering als de belangrijkste oorzaak voor de wereldwijde fusiegolf. Het is de globalisering die daarvan het gevolg is, die zorgt voor vervaging van tijdsgrenzen of geografische grenzen. Dit zou op haar beurt vooral grensoverschrijdende fusies in de hand werken.

2.4 Druk van Aandeelhouders Gestegen concurrentie zorgt voor lagere winstmarges zodat aandeelhouders een hogere performantie eisen. Belangrijk hierbij is dat volgens de studie van de Group of Ten (2001) de aandeelhouders het voorbije decennium meer macht hebben verkregen en dat verwacht wordt dat deze trend zich zal doorzetten. Deze factoren zorgen voor een grote druk op financiële instellingen om de winstgevendheid te verhogen. Consolidatie was in vele gevallen een aantrekkelijke manier om dit te bekomen.


13

2.5 De Euro De invoering van de euro vermindert het belang van de lokale bankmarkt in Europa. Dit kan vanaf 1999 een verdere grensoverschrijdende consolidatie bevorderen. Met die invoering, verdwijnen immers de comparatieve voordelen die lokale banken op de thuismarkt hadden via goedkope financiering bij de lokale centrale bank. De invoering van de euro heeft echter ook grote additionele kosten met zich mee gebracht. Kleinere instellingen die deze noodzakelijke systeemaanpassingen niet alleen konden dragen, konden dan ofwel gesloten ofwel overgenomen worden. Bovendien zorgt de invoering van de euro samen met de verbeterde technologie ook in de banksector voor een betere mogelijkheid tot prijsvergelijking over de grenzen heen. Verder zal volgens White (1998) de invoering van de euro niet enkel een direct effect hebben, maar ook een indirect. Hij verwacht dat de euro de integratie en de liquiditeit van de Europese financiële markten positief zal beïnvloeden. Dit kan de traditionele vorm van intermediatie (die heel belangrijk is in Europa) sterk onder druk zetten. Consolidatie kan dan een manier zijn om zich hiertegen in te dekken. Uiteraard heeft dit argument enkel betrekking op Europa. Ook is het onmogelijk nu reeds de exacte impact van de euro te meten. Wel kan verondersteld worden dat de veranderingen in de financiële markten, schaal- en scopevoordelen kunnen toelaten in Europa. Volgens de Group of Ten (2001) kunnen we de euro echter niet beschouwen als een directe aanleiding voor de fusies.

3. Omgevingsfactoren die de Consolidatie Afremmen 3.1 Regulering en Culturele Verschillen Deregulering was een van de oorzaken tot consolidatie. Toch blijven er een aantal regels bestaan zoals de competitiepolitiek en beperkingen omtrent buitenlands eigenaarschap. Zij beperken een nog intensere consolidatiegolf. Vooral dit argument is belangrijk als omgevingsfactor die de consolidatie afremt. Een belangrijke beperking aan de (vooral grensoverschrijdende) consolidatie, vormen culturele verschillen zoals verschillen in de bedrijfscultuur, in de taal en in de nationale klanten. Voorts kan er asymmetrische informatie heersen tussen de verschillende nationale markten. Dit kan op zijn beurt vijandige overnames ontmoedigen. Berger et al. (2001) wijzen op het belang van de afstand tussen landen, verschillen in taal en cultuur of impliciete regels tegen buitenlandse overnames als hinderpaal voor een eengemaakte markt voor banken. Vooral in Europa zouden deze hinderpalen fusies over de landsgrenzen heen belemmeren. Dit zijn immers factoren die de Second Banking Directive niet heeft kunnen opheffen. Deze factoren kunnen eveneens de efficiëntie van buitenlandse banken negatief beïnvloeden op lokale markten. Dit komt grensoverschrijdende uiteraard niet ten goede.

III.

De Nieuw-Industrieel-Economische Benadering In dit deel wordt ingegaan op de theoretische beschouwingen die de basis vormen voor de beoordeling van de competitie en de efficiëntie in een sector. Hierbij wordt aandacht besteed aan de effecten van concentratie op o.a. de winstgevendheid en de competitie. Een eerste inzicht in deze aspecten geven de tegenstrijdige structure-conduct-performance (SCP) en de efficient-structure-hypothesen (ES). Deze worden eerst besproken. Wanneer we de competitie, de marktmacht en de prestaties in een bepaalde markt willen bespreken en testen, hebben we uiteraard in de eerste plaats goede maatstaven nodig voor enerzijds de concentratie en anderzijds de winstgevendheid of het collusiegedrag. Deze maatstaven worden toegelicht in een volgend onderdeel.

1. Marktmachttheorieën Er zijn in wezen drie theorieën die de prestaties van bedrijven verklaren op basis van marktmacht. Het gaat daarbij om de meest bekende theorie: de structure-conductperformance-hypothese (SCP), de relative-market-power-hypothese (RMP) en de quiet-lifehypothese (QL). Eerst wordt de SCP-hypothese besproken, daarna wordt ingegaan op de oorzaken van marktmacht. Vervolgens worden de RMP- en de QL-hypothese in meer detail besproken. Deze theorieën steunen op dezelfde oorzaken van marktmacht, maar geven er een andere interpretatie aan.

1.1 De Structure-Conduct-Performance-Hypothese De Structure-Conduct-Performance-hypothese werd in de jaren 50 ontwikkeld om te analyseren hoe de structuur van een sector het gedrag en de prestaties van een onderneming beïnvloedt. Vooral Berger (1995) heeft deze hypothese naar de bankmarkt vertaald. Ook Punt en Van Rooij (1999) beschrijven de SCP-hypothese voor de banksector. Deze hypothese veronderstelt dat marktconcentratie de beste benadering is voor marktmacht omdat meer geconcentreerde markten grotere marktimperfecties (zoals collusie) vertonen. Die imperfecties kunnen we bestempelen als afwijkingen van perfecte competitie. Het zijn die imperfecties die het mogelijk maken dat de banken hun prijzen minder gunstig kunnen zetten voor de klanten. De veronderstelde marktmacht wordt dus door de hele sector misbruikt.

1.2 De Oorzaken van Marktmacht Hier wordt in de eerste plaats ingegaan op de drie onderdelen van de SCP-hypothese namelijk de structuur, het gedrag en de prestaties. Zowel Lipczynski en Wilson (2001) als Cabral (2000) bespreken deze drie onderdelen in detail. Verder worden ook mogelijke

Hoofdstuk 3: De Nieuw-Industrieel-Economische Benadering

15

toetredingsbarrières gedefinieerd, omdat deze belangrijk zijn voor de structuur van een markt. De tegenpool van die toetredingsbarrières, namelijk de theorie van de contesteerbare markten, wordt eveneens besproken.

1.2.1 De Structuur •

Concentratie: dit verwijst naar het aantal bedrijven in een markt en naar het marktaandeel dat de grootste bedrijven uit een industrietak bezitten.

•

Productdifferentiatie: deze factor slaat op de homogeniteit van producten geproduceerd door verschillende bedrijven. Als er geen differentiatie mogelijk is, heerst er perfecte competitie, is het product uniek, dan bestaat er een monopolie. Deze uitersten hebben uiteraard sterk verschillende effecten op de prestaties van een bedrijf.

•

Verticale integratie en diversificatie: bedrijven, die verschillende fasen van het productieproces beheersen, zullen een ander gedrag vertonen dan bedrijven die alle grondstoffen en arbeid op competitieve markten moeten bekomen. Een gediversifieerd bedrijf is beter ingedekt tegen risico en zal een ander gedrag vertonen dan een weinig gediversifieerd bedrijf.

1.2.2 Het Gedrag •

Prijsstrategie: deze variabele is duidelijk afhankelijk van de structuur van een sector. Zo zal in een zeer competitieve omgeving een individuele bank een prijs moeten aanrekenen die dichter bij de marginale kost ligt dan in een monopolistische omgeving. Bovendien kan in de laatste situatie een prijs gezet worden om zoveel mogelijk potentiële toetreders af te schrikken en is collusie gemakkelijker als er maar een beperkt aantal spelers op de markt zijn dan als er zeer veel marktpartijen zijn.

•

Bedrijfsstrategie: de strategie van een bedrijf wordt eveneens bepaald door de structuur. Zo kan een monopolistisch bedrijf veel aandacht besteden aan de winst of groei van het bedrijf, terwijl een bedrijf in een competitieve markt eerder een strategie moet ontwikkelen om een zo groot mogelijk klantenbestand te bereiken.

•

Marketing strategie: hieronder kunnen we productdifferentiatie vermelden. Dit is eveneens een factor die de structuur bepaalt, maar een bedrijf kan ervoor kiezen om verschillende diensten of producten aan te bieden. Op die manier zou men de prestaties kunnen verbeteren door een hogere winst te behalen.

•

Onderzoek en ontwikkeling: bedrijven in geconcentreerde markten kunnen misschien meer middelen besteden aan research om op die manier een competitief voordeel op te bouwen of te behouden. Als de verspreiding van nieuwe technologie beperkt is, kan dit eveneens een factor zijn die toetreding beïnvloedt en op die manier de structuur bepaalt.


16

1.2.3 De Prestaties De prestaties van bedrijven worden voornamelijk gemeten aan de hand van de winstgevendheid en de efficiëntie. Een belangrijke veronderstelling over de winstgevendheid is dat meer geconcentreerde markten leiden tot mogelijk collusief gedrag en bijgevolg hogere winsten. Dit is echter nefast voor de maatschappelijke efficiëntie en de controlerende overheid zou dus moeten ingrijpen. Een andere mogelijkheid is echter dat de efficiëntie stijgt bij meer geconcentreerde markten (of dat een hogere efficiëntie leidt tot meer concentratie) en hier zou concentratie juist moeten aangemoedigd worden. Het is uiteraard zo dat de relatie niet louter van de structuur over het gedrag naar de prestaties leidt. Zo kunnen de prestaties de structuur bepalen doordat bedrijven, die op een te kleine schaal opereren, niet rendabel zijn en uit de markt verdwijnen of doordat het gedrag van managers mede de structuur bepaalt.

1.2.4 Toetredingsbarrières De toetredingsbarrières bepalen voor een groot deel de structuur van een sector en het lijkt dan ook logisch dat we hier de verschillende soorten barrières definiëren. Lipczynski en Wilson (2001) onderscheiden twee brede categorieën, namelijk de barrières die ontstaan door de eigenschappen van de sector zelf (ook structurele, natuurlijke of exogene barrières genoemd) of de barrières, die worden opgeworpen door bestaande bedrijven (ook antitoetredingsstrategieën, artificiële of endogene barrières genoemd). In de banksector kunnen verschillende barrières voorkomen. Meestal zijn deze van wettelijke aard en velen zijn in belang afgenomen na de deregulering. De tweede Banking Coordination Directive zorgde er immers voor dat alle Europese banken overal binnen de EU mogen opereren en dat ze een brede waaier van diensten mogen aanbieden. Toch blijven er een aantal barrières bestaan zoals: beperkingen op het aantal kantoren of op de overname van andere banken, kapitaalvereisten en beperkingen op het aantal diensten dat mag worden aangeboden zoals een verbod op bankassurance. •

Structurele Barrières

Onder de structurele barrières is een verdere opdeling mogelijk naar wettelijke, geografische en Bain-barrières. De wettelijke barrières hebben betrekking op toetredingsbeperkingen opgelegd door de overheid zoals: registratie- en certificeringverplichtingen, bij wet opgelegde monopolies, patenten, arbeidswetgeving, tarieven of belastingsstelsels. De geografische barrières hebben verschillende oorzaken zoals: fysieke barrières (afstand, grenscontroles) die de wachttijden voor levering vergroten of hoge kosten met zich mee brengen; tarieven, invoerbeperkingen of subsidies voor lokale bedrijven; technische barrières zoals specifieke standaarden, arbeidsmarktregulering en andere culturele verschillen en fiscale verschillen. De drie Bain-barrières werden reeds in 1956 door Bain vooropgesteld. Het gaat om schaalvoordelen (dit wordt in het volgende deel besproken), de absolute kostenvoordelen en de productdifferentiatie. Als een bedrijf absolute kostenvoordelen heeft, betekent dit dat een intreder altijd hogere lange-termijn-gemiddelde-kosten zal hebben dan het bestaande bedrijf.


17

Intreden zal bijgevolg nooit winstgevend zijn. Productdifferentiatie kan eveneens een barrière zijn als het leidt tot een verhoogde klantentrouw. Het kan echter ook intrede stimuleren door hogere winstverwachtingen voor de intreders. We kunnen besluiten dat differentiatie enkel een barrière inhoudt als de kost ervan hoger is voor een intreder dan voor een bestaand bedrijf. •

Anti-toetredingsgedrag

Er zijn een aantal strategieën die een bestaand bedrijf kan aannemen. Gabszewicz (1999) bespreekt een groot aantal van deze strategieën. Hier worden er enkele overgenomen. Zo houdt de limit-pricing-strategie in dat het bestaand bedrijf de hoogste prijs zet die intrede niet winstgevend maakt. Deze prijs is afhankelijk van de kosten van de intreder, de marktvraag en het marktaandeel dat de intreder denkt te kunnen bereiken. Een andere mogelijkheid is predatory-pricing. Dit is een na-toetreding-strategie die bepaalt dat het bestaande bedrijf na toetreding haar prijs verlaagt tot onder de marginale kost. Dit betekent dat het bestaande bedrijf verzaakt aan winst op korte termijn, maar doordat het de intreder uit de markt dwingt kan het op lange termijn weer monopoliewinsten boeken. Een laatste mogelijkheid bestaat in het toekennen van kortingen aan trouwe klanten of de weigering om te leveren aan rivalen. Deze vormen zijn er op gericht de rivalen geen marktaandeel te laten innemen.

1.2.5 Contesteerbare Markten Marktmacht ontstaat door het bestaan van toetredingsbarrières of door gedrag van bestaande bedrijven dat erop gericht is intreders uit de markt te houden. Een andere mogelijkheid is de contesteerbare-markten-hypothese. Het gaat daarbij eerder om potentiële competitie dan echte competitie. Contesteerbare markten zijn markten waarbij de druk van potentiële toetreders het gebruik van de marktmacht van de gevestigde bedrijven verhindert. Een dergelijke markt impliceert de afwezigheid van significante barrières en strategisch gedrag. Als een nieuw bedrijf gemakkelijk over de bestaande technologie kan beschikken en er is vrije 1

toe- en uittreding , dan is een markt perfect contesteerbaar. Een mogelijke toetreder zal besluiten toe te treden als hij een klantenpotentieel denkt te hebben en als hij dat potentieel vlug genoeg kan bereiken (voor de gevestigde waarden hem via strategisch gedrag uit de markt dwingen). Zo zou hij een winst kunnen realiseren. De theorie van contesteerbare markten werd vooropgesteld voor de luchtvaartindustrie, maar o.a. Molyneux (1999) past ze toe op de Europese banksector na de invoering van de EMU. Voor de banksector lijkt de technologische innovatie de barrières effectief verkleind te hebben en met het ontstaan van allerlei nieuwe producten, die aan minder regulering zijn gebonden, kan een bepaald deel van de theorie verantwoord worden. Voor België is het maar de vraag of een bank vlug genoeg kan opgezet worden en een klantenbestand vlug genoeg kan opgebouwd worden zonder over een kantorennet te beschikken. De veronderstelde afwezigheid van dergelijke sunk kosten is een van de grootste punten van kritiek op deze


18

theorie. We kunnen de theorie dan ook enkel beschouwen als een mogelijke factor die, in de toekomst, de competitie kan verhogen. Molyneux (1999) haalt een aantal factoren aan die de marktmacht van de Europese banken misschien hebben doen dalen. Ten eerste hebben de banken de laatste jaren heel wat marktaandeel van deposito’s en leningen verloren aan institutionele investeerders en grote cliënten. De opkomst van mutual funds en pensioenfondsen en van internetbankieren hebben deze tendens nog versterkt. Ook grote bedrijven met een significante merknaam (zoals grote distributieketens) lijken een deel van de bankactiviteit over te kunnen nemen door zelf leningen en consumentenkredieten toe te kennen aan hun klanten. Wel stellen Berger et al. (2001) dat er met name in Europa nog heel wat barrières zijn voor intrede van buitenlandse spelers op lokale bankmarkten. Het gaat daarbij voornamelijk om de culturele en taalbarrières die in het vorige hoofdstuk werden behandeld. Deze zouden de contesteerbaarheid van de Europese markten natuurlijk verminderen.

1.3 De Relative-Market-Power-Hypothese De relatieve-marktmachthypothese stelt dat enkel bedrijven met grote marktaandelen hun prijzen kunnen zetten en dus overwinsten boeken. Deze grote bedrijven kunnen hun prijzen zetten door aan productdifferentiatie te doen, hetgeen voor kleine banken veel moeilijker is. Kleinere bedrijven gedragen zich als perfecte concurrenten. Volgens deze theorie is het bedrijfsspecifiek marktaandeel dus een betere benadering voor marktmacht. Onder andere Berger (1995) testte deze theorie samen met de SCP theorie. Hierop wordt in hoofdstuk 5 dieper ingegaan.

1.4 De Quiet-Life-Hypothese De quiet-life-hypothese stelt dat bedrijven die over marktmacht beschikken misschien minder moeite zullen doen om een maximale operationele efficiëntie na te streven. Zo kan het dus voorkomen dat bedrijven meer opbrengsten halen door hun markmacht, maar dat ze door hogere inefficiëntie geen hogere winstgevendheid bereiken. Deze theorie kan dus worden ingeroepen als er geen verband wordt gevonden tussen concentratie en de winstgevendheid. Berger en Hannan (1998) geven vier mogelijke oorzaken voor dit quiet-life-effect: •

Als de marktmacht leidt tot prijszettinggedrag, en dus tot prijzen die boven het competitief niveau liggen, kan een deel van die winst gebruikt worden om een quiet-life af te dwingen, waarbij de kosten minder onder controle moeten gehouden worden. De hogere prijzen vormen dan een buffer die een lagere efficiëntie toelaten en toch een positieve winst voor de aandeelhouders garanderen.

1

Onder vrije uittreding wordt verstaan dat de initiële kosten, die gemaakt werden voor de intrede worden gerecupereerd bij uittrede.


•

Marktmacht

kan

managers

toelaten

andere

19

doelen

na

te

streven

dan

louter

winstmaximalisatie zoals bijvoorbeeld een te groot personeelsbestand, of een te hoge risicoreductie voor de maximalisatie van de aandeelhouderswaarde. •

Er kunnen uitgaven gedaan worden om marktmacht te verkrijgen of te behouden. Hier worden dikwijls kosten voor lobbying onder verstaan.

•

Bij marktmacht kan het signaal ontbreken dat men een te hoge inefficiëntie heeft. Hierdoor kunnen inefficiënte activiteiten blijven bestaan, zelfs als winstmaximalisatie de enige doelstelling is.

2. De Efficiëntiehypothesen De efficient-structure-hypothese, die voor het eerst in de jaren 70 werd gepropageerd, vormt een alternatief voor de SCP-hypothese. Ze stelt dat verschillen in efficiëntie aanleiding geven tot verschillen in winstgevendheid en tot ongelijke marktaandelen en een hoge mate van concentratie. Dit alternatief wordt dikwijls samen met de SCP-hypothese getest, daar wordt later dieper op ingegaan. In dit deel worden de verschillende factoren, die de efficiëntie van een bank uitmaken, besproken zoals ook Molyneux et al. (1996) en Goddard et al. (2001) dat doen. Een eerste onderscheid moet gemaakt worden tussen schaalvoordelen, scopevoordelen en x-efficiëntie. We zullen deze apart beschrijven.

2.1 Schaalvoordelen Schaalvoordelen slaan op de optimale schaalgrootte waarop een bepaald product het best kan geproduceerd worden. Deze optimale schaal wordt bepaald door de vorm van de langetermijn-gemiddelde-kostencurve. Deze curve geeft de gemiddelde kost weer per eenheid product bij verschillende productiehoeveelheden. De lange termijn wijst op de veronderstelling dat alle mogelijke inputs variabel zijn en dat men dus een optimaal niveau van personeel en kapitaal kan combineren. Een bank kan dan schaalvoordelen creëren als het nog niet het minimum van de gemiddelde kostencurve heeft bereikt. Een relatief gemakkelijke manier om de schaal te vergroten is een fusie aangaan met een andere bank. Als een fusie op deze manier de productie van de producten die een bank aanbiedt efficiënter maakt, is dit uiteraard voordelig voor de maatschappij. Zo kan er een hogere winst gerealiseerd worden zonder dat de cliënten meer wordt aangerekend, of kan er zelfs een prijsdaling optreden. Verschillende mogelijkheden van gemiddelde kostencurves kunnen zich voordoen. Figuur 3.1 stelt twee mogelijkheden voor. De meest gebruikte kostencurve is de U-vormige curve uit deel a, een andere mogelijkheid daarentegen is de L-vormige curve uit deel b, een derde mogelijkheid vormt een continu dalende kostencurve.


20

De vorm van de curve is belangrijk voor het bepalen van de minimale efficiënte schaal. Die minimale efficiënte schaal wordt gedefinieerd als het productieniveau waarbij de gemiddelde kost voor het eerst geminimaliseerd wordt. Bij een U-vormige curve wordt dit punt dus bereikt in het minimum van de curve, bij een L-vormige curve wordt de minimale gemiddelde kost bereikt op het hoekpunt. Als de minimale efficiënte schaal laag is in vergelijking met de totale markt voor het product, zal het aantal banken en toetreders groot zijn en zal bijgevolg ook de competitie groot zijn. Deze situatie kunnen we omschrijven als een markt met lage toetredingsbarrières. In het omgekeerde geval is een situatie met slechts een aantal spelers op de markt te verkiezen boven veel kleine ondernemingen. Als de Belgische bankmarkt dus gekenmerkt wordt door een hoge minimale efficiënte schaal, dan kunnen we de recente fusies toejuichen vanuit efficiëntieoogpunt.

Figuur 3.1: De Lange-Termijn Gemiddelde-Kostencurve

Het is duidelijk dat de vorm van de gemiddelde kostencurve heel belangrijk is. Veel onderzoek is dan ook al gebeurd naar deze vorm en er zijn al verschillende factoren vooropgesteld die door de vorm bepaald worden. Zo zijn de prijzen in grote mate afhankelijk van de kosten en, zoals reeds vermeld, vormen de gemiddelde kosten een mogelijke toetredingsbarrière. Het is eveneens een factor die de structuur van een sector mee bepaalt en de groei van bedrijven beïnvloedt. Dit laatste is het geval als men via groei de gemiddelde kosten kan laten dalen. Ook de regulerende overheid zal kennis van de gemiddelde kosten nodig hebben om op het juiste moment te kunnen optreden. Verschillende oorzaken kunnen aan de basis liggen van schaalvoordelen. Ten eerste kunnen bestaande bedrijven een te grote capaciteit van bepaalde inputs hebben zodat een stijgende


21

output niet resulteert in een even grote stijging van de inputs. Dit kan het gevolg zijn van het in de praktijk niet bestaan van perfect deelbare inputs of goederen. Een tweede oorzaak kan zijn dat binnen een grote bank bepaalde personeelsleden en toestellen kunnen gespecialiseerd worden, daar waar bij een kleine bank geen specialisatie mogelijk is. Molyneux et al. (1996) geven telmachines als voorbeeld. Bij een kleine bank moeten die misschien zowel geld als cheques en jaarrekeningen sorteren, terwijl ze bij een grote bank louter worden ingezet om geld te tellen. Voorts stelt de wet van grote aantallen dat grote banken proportioneel minder cash moeten aanhouden en daar dus proportioneel lagere kosten voor dienen te maken.

2.2 Scopevoordelen Scopevoordelen betekenen dat een geïntegreerd bedrijf dat meerdere uiteenlopende diensten aanbiedt lagere kosten kan bereiken dan verschillende gespecialiseerde bedrijven. Dit moet onderscheiden worden van schaalvoordelen die een verlaging van de kosten impliceren bij het aanbieden van slechts één product. Twee soorten scopevoordelen kunnen onderscheiden worden, namelijk interne scopevoordelen van bedrijven door gezamenlijke productie of marketing en scopevoordelen voor klanten door gezamenlijke consumptie, ook one-stopshopping genoemd. Het laatste kan voordelig zijn voor klanten vanwege tijdswinst of lagere zoekkosten. Deze scopevoordelen zijn belangrijk omdat er in de realiteit vrijwel geen bedrijven zijn die slechts een product maken of aanbieden. Formeel kunnen we scopevoordelen voorstellen als:

TK(Q1+Q2) < TK(Q1) + TK(Q2),

waarbij Q1 en Q2 de productiehoeveelheden zijn van twee goederen en TK de totale kosten voorstellen. Als er scopevoordelen te behalen zijn kunnen fusies deze voordelen misschien bevorderen.

Dit

zou

een

oorzaak

kunnen

zijn

van

het

ontstaan

van

de

bankverzekeringsgroepen, die we vandaag de dag in België overal waarnemen. Een aantal oorzaken kunnen aan de basis liggen van scopevoordelen. Men kan kosten besparen of ontvangsten verhogen door gezamenlijk producten aan te bieden die resulteren in eenvoudigere informatieverzameling, een spreiding van de vaste kosten of risicoreductie. De eenvoudigere informatieverzameling bekomt men doordat klanten op verschillende manieren met de bank in aanraking komen. Zo kan de bank reeds informatie hebben over de deposito’s van de klant wanneer die een leningaanvraag doet.

2.3 X-efficiëntie X-efficiëntie kunnen we definiëren als het vermogen om bij gegeven prijzen de gepaste inputs te combineren om een optimale output te bekomen. Men onderscheidt daarbij twee vormen van x-efficiëntie, namelijk de allocatieve efficiëntie en de technische efficiëntie. Bij de


22

technische efficiëntie ligt de nadruk op optimalisering van de inputs en men benadert de efficiëntie dan ook louter in functie van de kosten. Bij de allocatieve efficiëntie is het actieterrein van de bank echter groter doordat het zijn productie kan afstellen op de prijzen. Zo kunnen we hier een x-inefficiënte bank definiëren als een bank die te veel produceert van een goedkope dienst en te weinig van een duur geprijsde dienst. In dit geval zouden we kunnen besluiten dat een bank wel technisch efficiënt is, namelijk de juiste inputs combineert om haar output te produceren, maar niet allocatief efficiënt is. Technische efficiëntie slaat dan ook op de productiviteit van de inputs, terwijl de allocatieve efficiëntie handelt over de optimale output. Dit valt samen met het onderscheid dat dikwijls wordt gemaakt tussen kostenefficiëntie en winstefficiëntie, waarbij de winst slaat op het hele productieproces en de kosten enkel op de inputs. Naar deze vorm van efficiëntie wordt ook dikwijls verwezen als managersefficiëntie omdat de beslissing over de combinatie van inputs en de combinatie van outputs door een manager wordt gemaakt.

3. Maatstaven voor de Concentratie De concentratiegraad meet het percentage van het marktaandeel dat de grootste m banken in de sector bezitten. In formulevorm geeft dit het volgende:

CR m = s 1 + s 2 + s 3 + ... ... + sm ,

waarbij si het marktaandeel van de i

de

bank voorstelt.

Als de concentratiegraad dicht bij nul ligt, betekent dit een extreem competitieve sector. Aangezien de grootste m bedrijven geen significant marktaandeel bezitten. Een markt wordt als competitief beschouwd tot een waarde van 40% voor de CR4. Als de CR1 ratio daarentegen een waarde van 90% overschrijdt, dus als een bedrijf meer dan 90% van de markt in handen heeft, spreekt men van een monopolie. Deze methode heeft als grootste beperking dat ze geen rekening houdt met de marktaandelen van alle bedrijven in een sector en dus slechts een beperkt beeld weergeeft.

De Herfindahl-Hirschman-Index verhelpt dit euvel door de marktaandelen van alle bedrijven op te nemen en deze te kwadrateren teneinde meer gewicht op de grote ondernemingen te 2

plaatsen .

Als er n bedrijven zijn in een sector kunnen we dan ook de HHI als volgt weergeven:

2

De Hannah en Kay Index is een alternatief voor de HHI. Zij stellen dat men verschillend gewicht kan geven aan de grootste bedrijven door in plaats van een kwadraat een waarde tussen 0.6 en 2.5 te nemen. Hoe groter de waarde hoe meer belang men hecht aan de grote bedrijven.


2

2

2

23

2

HHI = s1 + s 2 + s3 + ... ... + sn ,

waarbij si opnieuw het marktaandeel van de i

de

bank voorstelt.

Het belangrijkste onderscheid tussen de CR en de HHI is dus dat de HHI een beroep doet op de marktaandelen van alle bedrijven in een sector terwijl de CR slechts op een beperkt aantal bedrijven slaat. Hieruit vloeit voort dat het belangrijkste voordeel van de CR zijn eenvoud is, terwijl de HHI een vollediger beeld geeft, maar moeilijker te construeren is. In tegenstelling tot de CR zal de HHI veranderen wanneer er verschuivingen zijn van marktaandeel tussen de grootste bedrijven. De minimumwaarde van de HHI ligt dicht bij nul (de situatie van perfecte competitie waarbij een groot aantal bedrijven nagenoeg geen marktaandeel hebben) terwijl het maximum op 10.000 ligt (namelijk wanneer 1 bedrijf 100% van de markt beheerst).

Het is op basis van de HH-index dat de Amerikaanse regulerende instelling fusies beoordeelt. De Europese commissie gebruikt de volgende regels echter niet. Cetorelli (1999) beschrijft de kritische waarden die men onderscheidt. Een markt met een postfusie HHI-waarde van minder dan 1.000 wordt als competitief aanzien en zo’n fusie zal niet vlug gecontesteerd worden. Een HHI tussen 1.000 en 1.800 vertegenwoordigt een matig geconcentreerde markt. Een fusie binnen een dergelijke markt zal waarschijnlijk aan een grondig onderzoek worden onderworpen. Een fusie die de HHI met meer dan 100 verhoogt binnen een markt met een HHI boven 1.800, wat als een sterk geconcentreerde markt wordt aanzien, zal hoogst waarschijnlijk worden verboden. Een fusie die de HHI met meer dan 200 verhoogt in een markt met een HHI van minder dan 1.800 zal waarschijnlijk ook worden aangevochten. Veel hangt natuurlijk af van de markt waarbinnen men zich bevindt. Niet alle sectoren zullen op dezelfde manier worden benaderd. De mate waarin een fusie de HHI verhoogt kan men berekenen als 2s 1s 2 aangezien vroeger de HHI berekend werd met de som van de kwadraten van deze marktaandelen en men nu moet werken met het kwadraat van de som van deze 2

2

2

2

marktaandelen. Dus vroeger had men (s 1) + (s 2) terwijl men nu (s 1) + 2s 1s 2 + (s 2) heeft, m.a.w. 2s 1s 2 is er bijgekomen.

De waarden 1.800 en 200 worden ontleend aan de assumptie dat alle bedrijven zich als cournot-oligopolisten

gedragen.

Een

cournot-bedrijf

maakt

de

weinig

plausibele

veronderstelling dat alle andere bedrijven niet reageren op een wijziging van haar gedrag. Volgens Cetorelli (1999) is het dan ook gevaarlijk om zich louter op deze maatstaven te baseren maar ze geven wel een eerste beeld.

Veelal worden marktaandelen gebaseerd op totale activa of beurskapitalisatie, maar bij de beoordeling van de banksector kunnen we soms beter een opdeling maken naar het aandeel van de totale deposito’s van een bank en het aandeel van de totale leningen in de sector.


24

In haar economisch verslag van 2001 geeft de Commissie voor het Bank en Financiewezen een overzicht van de HHI-waarden voor deze drie verschillende maatstaven. Dit is figuur 3.2. We zien dat qua totaal actief de HHI in 1999 iets hoger was dan 1.800. Aangezien het op basis van deze maatstaf is dat de meeste fusies worden beoordeeld, zijn er toen nog geen fusies verboden. We zien echter dat de markten voor deposito’s en leningen wel boven de 1.800 komen, zodat er op deze markten wel sprake is van hoge concentratie. Aangezien dit de belangrijkste taken van de Belgische banken zijn voor de consumenten, zou men zich toch vragen kunnen stellen bij de fusiegolf. In 2000 zien we dat de sterke stijging beëindigd lijkt, hetgeen het gevolg lijkt te zijn van het stilvallen van de fusieactiviteit. In 2000 overschreed de HHI voor de drie maatstaven ruimschoots 1.800. In de Verenigde Staten zou een dergelijke concentratie sterk gecontesteerd worden. Bovendien is bij deze berekening de fusie tussen Dexia en Artesia nog niet opgenomen zodat de werkelijke waarden nog hoger zullen liggen. Het is dus ook maar de vraag of er geen anti-competitieve effecten uitgaan van de zeer hoge concentratie van de Belgische banksector. Dit wordt onderzocht in hoofdstuk 5.

Figuur 3.2: Herfindahl-Index vanaf 1995 2200

Herfindahl-index

2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 1995

1996

Vorderingen op cliënten

1997 Totaal actief

1998

1999

2000

Schulden tegenover cliënten

Bron: CBF: economisch verslag 2001, p. 8.

4. Maatstaven voor de Winstgevendheid Het grootste probleem dat onderzoekers van de competitieve omstandigheden in een sector moeten overwinnen is hoe men de prestaties van een onderneming meet. Meestal gebruikt men de winst om de prestaties van een onderneming te evalueren. Men creëert zo echter een nieuw probleem, namelijk de definitie van economische winstgevendheid. Verschillende maatstaven zijn vooropgesteld.


25

4.1 De Lerner-Index Monopoliemacht kunnen we definiëren als de mogelijkheid om de prijzen boven de marginale kosten te zetten. Deze definitie leidde tot de Lerner-index (L):

L=

P − MC . P

Hierbij staan P voor de prijs en MC voor de marginale kosten. L neemt dus een waarde tussen 0 en 1 aan. Hoe dichter de waarde bij 0 ligt hoe competitiever de markt is, aangezien alle bedrijven een gelijke grootte hebben en de prijs dus gelijk is aan de marginale kost. Een waarde hoger dan nul wijst dus op een element van marktmacht aangezien bedrijven hun prijs hoger dan marginale kosten kunnen zetten. Het grote nadeel bij deze methode is uiteraard de bepaling van de marginale kosten, die door geen enkel bedrijf worden gerapporteerd. In de analyse van de banksector gebruikt men doorgaans de centrale-bankrente als benadering voor de marginale kost, omdat men er van uit gaat dat banken zich tegen deze rente moeten financieren om een extra lening toe te kennen.

Lipczynski en Wilson (2001) onderscheiden in hun handboek van industriële organisatie naast de Lerner-index nog 3 andere types van maatstaven:

4.2 De Price-Cost Marge Deze maatstaf is een alternatieve versie van de Lerner-index waarbij men de marginale kost vervangt door de gemiddelde kost. Formeel wordt deze marge als volgt afgeleid:

P.Q − AC.Q , P.Q P − AC PCM = , P PCM =

met AC als de gemiddelde kost en Q als de hoeveelheid. Als de gemiddelde kosten van een bedrijf constant zijn dan is deze marge gelijk aan de Lerner-index. Het is dus met andere woorden een benadering van de Lerner-index. Als de gemiddelde kosten groter of kleiner zijn dan de marginale kosten, dan wordt de Lerner-index respectievelijk over- of onderschat.


26

4.3 Boekhoudkundige Winstmaatstaven Boekhoudkundige maatstaven worden frequent gerapporteerd in de jaarverslagen en zijn dan ook gemakkelijk toegankelijk. Dit verklaart waarom zij dikwijls worden gebruikt bij analyses van marktgedrag. We kunnen drie verschillende ratio’s gebruiken. De boekhoudkundige winst op kapitaal (ROA), de winst op eigen vermogen (ROE) en de winst op finale verkopen:

ROA =

Boekhoudkundige winst + Intrestbetalingen , Totale activa

ROE =

Boekhoudkundige winst , Boekwaardevan aandelenkapitaal

ROS =

Boekhoudkundige winst . Verkoopsopbrengst

Deze maatstaven hebben ook een aantal nadelen. Zo kan het moeilijk zijn om de activa te onderscheiden en te waarderen van de nieuwe, gefuseerde onderneming. Dit kan leiden tot een neerwaartse vertekening van de ROA als de overnemer teveel betaalt voor de activa van de overgenomene. Die hogere prijs kan het gevolg zijn van de vooruitzichten van marktmacht. Ook inflatie kan er voor zorgen dat er vertekening kan optreden aangezien men historische kosten gebruikt voor evaluaties.

Een andere mogelijk probleem voor de vergelijking van bedrijven vormen verschillende methodes van afschrijvingen die tot verschillende waarderingen van het kapitaal kunnen leiden. Bovendien kan het eigen vermogen of het totaal actief sterk schommelen tijdens het jaar. Als dit het geval is, is het gevaarlijk zich enkel te baseren op jaarlijkse cijfers voor deze maatstaven. Verscheidene auteurs berekenen dan ook eerder de opbrengst op het gemiddeld eigen vermogen of het gemiddeld actief. Deze maatstaven kan men construeren als men over kwartaalgegevens beschikt. Helaas rapporteren slechts een aantal grote banken (en dan nog maar sinds kort) op kwartaalbasis zodat dit voor de Belgische banksector moeilijk ligt. Een laatste bedenking bij deze maatstaven is dat ze enkel de boekhoudkundige rendementsgraad weergeven, terwijl we eigenlijk op zoek zijn naar de economische rendementsgraad. Een andere mogelijke maatstaf is dan ook het gemiddelde van de interne rendementsgraden van de afzonderlijke investeringsprojecten. Als een bedrijf constant een rendement kan behalen boven de kapitaalkost dan zou dit wijzen op marktmacht. Deze maatstaf is echter moeilijk te construeren en bovendien blijkt er een hoge correlatie te bestaan tussen de interne rendementsgraad en de boekhoudkundige ratio’s. Daaruit kunnen we besluiten dat de ratio’s wel degelijk een goed inzicht geven in de economische rendementsgraad.


27

4.4 Maatstaven Gebaseerd op de Marktwaarde De meest gekende maatstaf gebaseerd op de marktwaarde is Tobin’s q. Deze maatstaf werd opgesteld om investeringsbeslissingen te nemen. De maatstaf wordt gedefinieerd als de marktwaarde van de onderneming ten opzichte van de vervangingskost van de onderneming, met andere woorden de boekwaarde:

q=

Marktwaardeaandelenkapitaal + waarde uitstaande schuld . Vervangingskost van de t otale activa

In een competitieve omgeving zou deze ratio ongeveer gelijk moeten zijn aan 1. Dit betekent immers dat de marktwaarde van het bedrijf ongeveer gelijk is aan het kapitaal dat het bedrijf heeft. Het gebruik van deze maatstaf voor België is moeilijk doordat slechts een aantal banken beursgenoteerd zijn en als ze toch genoteerd zijn dan is dat meestal slechts vrij recent.

IV.

De Efficiëntie van de Belgische Banksector Verschillende methodes werden in de loop der jaren ontwikkeld om de efficiëntie van de banksector te onderzoeken. De oudste methode was de constructie van bepaalde ratio’s en de vergelijking van deze ratio’s tussen verschillende landen of doorheen de tijd. Deze methode wordt hier voor België toegepast, gebaseerd op een paper van Rhoades (1998). Deze methode is relatief eenvoudig, maar kent een aantal beperkingen. Het belangrijkste nadeel is het simplistische en eenzijdige karakter van de meeste ratio’s. Toch lijkt het interessant om de evolutie van deze ratio’s te bestuderen voor België als afzonderlijke entiteit. Door een gebrek aan data zijn heel wat gecompliceerde modellen voor België afzonderlijk immers niet toe te passen. Bovendien hebben de meeste studies slechts betrekking op een periode tot 1997, hetgeen een te korte periode is om conclusies te trekken over de fusiegolf. De constructie van ratio’s laat ons toe om deze periode te verlengen.

Enkele geavanceerde technieken werden opgesteld als reactie op de te eenzijdige ratiomethode. Hier worden deze methodes besproken volgens het deelgebied waarvoor ze worden ingezet, namelijk de schaal-, scope- of x-efficiëntie. Aangezien deze methodes werden ontwikkeld met behulp van data over de Verenigde Staten, worden bij elke methode ook enkele relevante Amerikaanse studies en resultaten besproken. Het opzet van dit deel is echter niet een uitvoerige bespreking van alle studies die al zijn gevoerd naar de efficiëntie van banken. Hiervoor verwijzen we naar de overzichtspaper van Berger et al. (1999). Verderop in dit deel worden wel een aantal studies besproken die aan de hand van deze methodes de Europese banksector hebben doorgelicht (op voorwaarde dat ook resultaten voor België afzonderlijk beschikbaar zijn). Uit deze resultaten worden dan de relevante conclusies getrokken voor de Belgische markt.

In dit hoofdstuk zullen we met andere woorden trachten conclusies te trekken over de recente evolutie in de Belgische banksector aan de hand van vlug beschikbare ratio’s. Daarna worden deze conclusies vergeleken met de resultaten van meer geavanceerde studies. In de literatuur wordt dikwijls verwezen naar de beperktheid van het onderzoek naar de Europese bankmarkt. Toch werden nagenoeg alle geavanceerde technieken al toegepast op Europa, zodat we een vrij volledig beeld kunnen krijgen.

Naast de drie categorieën van efficiëntie wordt dikwijls nog een onderscheid gemaakt tussen kostenefficiëntie en opbrengstefficiëntie. Als beiden gecombineerd worden bekomen we de winstefficiëntie. De kostenefficiëntie heeft betrekking op de manier waarop de inputs van de bank gecombineerd worden. De opbrengstefficiëntie slaat op de vraag wat de beste combinatie van outputs is om de hoogst mogelijke opbrengst te bekomen. De winstefficiëntie combineert deze twee zienswijzen en stelt dat de inputs efficiënt moeten worden aangewend

Hoofdstuk 4: De Efficiëntie van de Belgische Banksector

29

om de juiste combinatie van outputs te bekomen. Traditioneel ontwerpt men testen die specifiek de kostenefficiëntie nagaan en testen die de winstefficiëntie onderzoeken. De oudste en nog steeds meest gebruikte methoden trachten de kostenefficiëntie op te sporen. Het is pas sinds Berger et al. (1993) dat ook de winstefficiëntie in belangrijke mate wordt onderzocht. Deze opdeling wordt hier ook gemaakt bij de bespreking van de drie mogelijke efficiëntieposten. Vooral bij het onderzoek naar de x-efficiëntie is deze opdeling cruciaal. We kunnen echter stellen dat het meeste onderzoek zich richt op de kostenefficiëntie, vooral in Europa, hetgeen uiteraard een nadeel is. Dit moeten we dan ook voor ogen houden bij de interpretatie van de resultaten.

Een ander onderscheid dat dikwijls wordt gemaakt, is de opdeling naar de grootte van fusies of van de fuserende partners. Zo testen sommige onderzoekers enkel megafusies (met name een fusie van 2 banken met een balanstotaal van elk minimum 5 miljard euro). Anderen testen effecten bij fusies tussen banken van dezelfde grootte versus overnames van kleine banken door grote.

Een laatste verschil dat aangehaald wordt in het overzicht van Berger et al. (1999) betreft statische en dynamische studies. De dynamische studies houden expliciet rekening met fusies en overnames. Dit gebeurt door het gedrag of de prestaties van gefuseerde banken te vergelijken voor en na de fusie of met een groep van niet-gefuseerde banken. Statische studies verwaarlozen dit aspect en bestuderen eerder de gevolgen van de grootte van banken of maken vergelijkingen tussen landen op bepaalde tijdstippen. Hoewel deze studies niet bedoeld zijn om fusies te analyseren kunnen we er toch enkele conclusies uit trekken. Aan de hand van een statische analyse van de minimale vereiste schaal kunnen we bijvoorbeeld conclusies trekken voor een fusie die de schaal vergroot.

Zoals gezegd wordt in dit hoofdstuk eerst ingegaan op de drie vormen van efficiëntie en hoe men deze vormen tracht op te sporen. In een volgend deel wordt aan de hand van de ratio’s een eerste doorlichting van de banksector in België gemaakt. Vervolgens worden een aantal studies besproken die de Belgische banksector vergelijken met andere Europese landen of die een dynamische analyse uitvoeren van de Europese bankfusies. Ten slotte worden, op basis van een samenvattende tabel, enkele conclusies gevormd over de efficiëntie van de Belgische banksector.

1. De Schaalefficiëntie Het vroegste onderzoek naar de efficiëntie van de banksector gebeurde met betrekking tot de schaalefficiëntie. De schaalefficiëntie slaat op het voordeel dat men creëert door op een grotere schaal te werken en dus op de toegang die men heeft tot grotere markten voor


30

deposito’s en leningen. Als de assumptie van exogene output en prijzen wordt weggelaten (dus als men de winstefficiëntie beschouwt), kan schaalvoordeel wijzen op een meer dan verdubbeling van de winst als de output verdubbelt.

De eerste testen die werden uitgevoerd, gebeurden voornamelijk op basis van de CobbDouglas productiefunctie. Voor elke bankdienst werden afzonderlijke kostenfuncties geschat, waarbij men er dus vanuit ging dat de totale productiefunctie van banken kon worden opgesplitst in afzonderlijke en onafhankelijke activiteiten. Men sluit daarbij kostencomplementariteit uit en ook U-vormige gemiddelde kostencurves worden door deze methode uitgesloten. De veronderstellingen die men voor deze methode moest maken bleken te restrictief en men schakelde dan ook over naar meer flexibele functionele vormen. De translog functionele vorm, die begin jaren ’80 werd ontwikkeld, werd nadien door de meeste auteurs overgenomen. Daarom zal deze methode hier verder uitgediept worden.

1.1 De Translog Kostenfunctie Van Rooij (1997,1999) geeft een theoretische beschrijving van de translog kostenfunctie. Men vertrekt daarbij van een productiefunctie die de maximaal haalbare output meet als functie van een aantal inputs, dus:

Q = f ( X1 , X 2 ) waarbij Q de bankoutput en X een input voorstelt.

Deze productiefunctie kan bijvoorbeeld een Cobb-Douglas of een CES functie zijn. Uit de minimalisatie van de totale kosten kan men dan de totale minimale kosten functie afleiden, dit is een functie van de inputprijzen en van de outputhoeveelheid dus

TC ( Q , P1 , P2 ) waarbij P de

prijs voorstelt. Dikwijls wordt de translog kostenfunctie geschat die deze vorm aanneemt:

n

m

i =1

j =1

n

m

ln TC = α0 + ∑ βi ln Pi + ∑ γ j ln Q j + ∑∑ δ ij ln Pi ln Q j n

n

i=1 j=1

m

m

+∑ ∑ βij ln Pi ln Pj + ∑∑ γ ij ln Qi ln Q j + ε . i=1 j =1

i =1 j =1

Qj en Pi stellen respectievelijk m bankoutputs en n inputprijzen voor. De totale kosten worden daarbij meestal gedefinieerd als enerzijds de werkingskosten of anderzijds als de totale kosten inclusief de kosten voor deposito’s en interbancaire fondsen. Het verschil komt tot uiting door twee verschillende visies op de output van banken (zie punt 3.5).

De aldus gedefinieerde translog functie kan gezien worden als een tweede-ordebenadering van een willekeurige kostenfunctie die de productiestructuur van de bank weergeeft. Het is met andere woorden een lokaal extremum in een bepaald punt. Weg van dat punt kan de benadering minder goed de realiteit weerspiegelen. Bovendien is de functie niet in staat te werken met outputs die gelijk zijn aan nul. Twee oplossingen gebruikt men daarvoor: namelijk


31

data met nuloutputs gewoon weglaten, of gebruik maken van Box-Cox transformaties gj(.) voor de outputvariabelen. Deze zien er als volgt uit:

( Qλj j −1)/ λ j als λj ≠ 0 g j ( Qj ) =  als λj = 0 ln Q j Hierbij is echter gebleken dat de λi’s dikwijls heel dicht bij nul liggen zodat men opnieuw problemen kent om een eindige waarde te bekomen als de outputs nul zijn. Een laatste beperking van de translog methode is dat vele vergelijkingen gelijktijdig moeten worden geschat zodat men een probleem van multicollineariteit zou kunnen krijgen. Door deze gebreken werden meer flexibele specificaties als alternatief vooropgesteld, zoals de minflex Laurent translog kostenfunctie en de Fourier flexibele functionele vorm. Berger en Mester (1997) tonen aan dat deze specificaties iets preciezer zijn dan de translog kostenfunctie, maar dat economisch het resultaat gelijk blijft zodat deze specificaties de resultaten nauwelijks veranderen. Daarom gebruiken de meeste studies sindsdien de translog kostenfunctie.

Akhavein et al. (1997) en Berger et al. (1999) vatten de empirie tot 1999 samen met betrekking tot schaalvoordelen en voornamelijk geconcentreerd op data uit de Verenigde Staten. Uit de vroegste methoden om kostenefficiëntie na te gaan, bleek dat de kostencurve licht U-vormig was. Dit impliceert dat de middelgrote banken iets kostenefficiënter zijn dan de kleine en grote banken. Daaruit volgt eveneens dat fusies tussen grote banken weinig schaalvoordeel kunnen opleveren, uit de empirie blijkt zelfs eerder een klein kostennadeel bij dergelijke fusies. Enkel kleine banken hadden dus een potentieel om hun schaalefficiëntie te verbeteren maar uit de resultaten van de meeste onderzoekers blijkt dat deze winsten beperkt bleven tot 5 procent van de kosten of minder. De studie van Fixler en Zieschang (1993) bevestigt dat schaalvoordelen boeken geen motief kan zijn voor fusies. Zij vinden zelfs helemaal geen uitbuitbare schaalvoordelen.

De vroegste studies die volgens de translog kostenmethode zijn uitgevoerd, vinden een minimaal punt voor de gemiddelde kosten beneden 100 miljoen dollar voor steekproeven van kleine banken tot enkele miljarden dollars voor steekproeven van grote banken. Dit wijst erop dat de resultaten sterk gebonden zijn aan de steekproef die men beschouwt. Mogelijkerwijs is dat het gevolg van verschillen in productie- en kostenfuncties tussen banken van verschillende grootte. Dit leidt dan ook tot problemen voor steekproeven samengesteld uit verschillende categorieën van grootte. Om dit probleem te vermijden, wordt in de literatuur heel dikwijls een opdeling gemaakt tussen megafusies en fusies tussen kleinere banken of wordt een nog verdere opdeling gemaakt in verschillende totale-activa-klassen.


32

McAllister en McManus (1993) hebben deze “scale efficiency puzzle” onderzocht. De oorsprong van de anomalie zou liggen in het feit dat men de translog kostenfunctie toepast op een steekproef die sterk verschilt in grootte en outputmix. Hierdoor worden kosten voor bepaalde types banken systematisch verkeerd aangerekend wat aanleiding zou geven tot de dalende meeropbrengsten voor banken boven de mediaan inzake grootte. Deze problemen komen voort uit het feit dat de translog methode ontwikkeld werd als een lokale benadering van de realiteit. Als men sterk heterogene steekproeven gebruikt, is het echter duidelijk dat aan deze vereiste niet meer voldaan is. De auteurs corrigeren deze verkeerde specificatie van de kostenfunctie aan de hand van niet-parametrische technieken. Bovendien stellen deze auteurs dat vele studies een belangrijke input verwaarlozen, namelijk het kapitaal nodig om de schuldeisers af te schermen voor risico’s in de activa van de bank. Deze maatstaf is gecorreleerd met de grootte van een bank, omdat deze input via diversificatie kan verminderd worden. Als de auteurs deze beide correcties invoeren, vinden ze wel 1 punt waar de kosten geminimaliseerd worden: de aldus berekende efficiënte schaal bevindt zich op ongeveer 500 miljoen dollar. Boven deze grens zouden de schaalopbrengsten nagenoeg constant zijn, zodat we een L-vormige gemiddelde kostencurve krijgen. Fusies zouden positief zijn als banken de minimale grens daardoor kunnen overschrijden. We kunnen deze grens uiteraard niet onvoorwaardelijk vooropstellen voor Europa aangezien de studie volledig op Amerikaanse data gebaseerd is, maar toch lijkt het aannemelijk dat Europa een vergelijkbare minimale efficiënte schaal heeft.

Recenter onderzoek van Berger en Mester (1997), met betrekking tot data van de jaren ’90, toont echter dat er in deze periode meer plaats was voor schaalvoordelen. De winsten zouden in de jaren ’90 tot zo’n 20 procent van de kosten toegenomen zijn. Voor grote banken was het moeilijk duidelijke resultaten te bekomen door een gebrek aan data maar ook hier verdwijnt het mogelijke negatieve effect om plaats te maken voor een licht positief effect. Als mogelijke verklaringen zien Berger et al. (1999) de technologische vooruitgang en de hervormingen in de banksector die we reeds in deel 2 hebben aangehaald. Berger en Mester (1997) halen ook de daling van de intrestvoeten aan als mogelijke oorzaak.

2. De Scope-efficiëntie Naast intensief onderzoek naar schaalefficiëntie wordt de translog functie ook gebruikt om scopeopbrengsten op te sporen. Wel bestaat daarbij het gevaar dat men potentiële scopevoordelen vindt, die eigenlijk toe te schrijven zijn aan x-inefficiëntie. Voor de schaalefficiëntie bestaat dit gevaar veel minder zoals Berger en Humphrey (1991) aantonen. Bovendien bestaat bij de analyse van scopevoordelen het probleem dat men extrapolaties moet maken van de geschatte kostenfunctie tot buiten de echte werking van een bank. De meeste banken bieden namelijk uiteenlopende diensten aan zodat men theoretische,


33

gespecialiseerde banken moet construeren. Om dit probleem te verhelpen, werd expansion path subadditivity (EPS) ontwikkeld.

2.1 Expansion Path Subadditivity Deze methode onderzoekt tegelijkertijd de schaal- en scope-efficiëntie (Van Rooij (1999)). Men onderzoekt dus of de efficiëntie kan verhoogd worden door zowel de productmix als de schaal gelijktijdig te wijzigen. Op basis van deze studies vindt men over het algemeen zeer beperkte of zelfs geen complementariteit van de kosten. Dit staat haaks op de praktijk van de hele banksector, die een brede waaier van diensten aanbiedt. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat kostenbesparing door gezamenlijke productie erg klein is, maar dat alle banken dit doen onder druk van hun klanten. Verkeerde meettechnieken voor de scope-economieën zijn uiteraard een andere mogelijkheid. De belangrijkste kritiek die men kan geven op zowel de translog kostenfunctie als op EPS, is dat men, als men de schaal of de productmix meet weg van de efficiënte grens (zie verder), de vormen van efficiëntie die men met deze methodes bekomt kan verwarren met x-efficiëntie.

3. X-efficiëntie X-inefficiëntie vloeit voort uit het onvermogen om de hoogst mogelijke waarde te creëren. Zo gaan middelen verloren als men de gegeven output produceert met te veel inputs. Anderzijds kan een bank haar diensten produceren met te grote hoeveelheden dure inputs. Meteen wordt duidelijk dat productiefuncties belangrijk zijn om de x-inefficiëntie te bepalen. Aangezien productiefuncties per definitie ongekend zijn, moet de inefficiëntie gemeten worden ten opzichte van een kosten- of productiefunctie die uit de beschikbare data werd geschat. Men bepaalt dus een optimale productiefunctie aan de hand van concrete data over alle banken in de steekproef. De minimale vereiste niveaus van inputs of kosten worden van deze productiefunctie afgeleid en niet van de ware technologie. Inefficiëntie van een bepaalde bank is dan de afwijking van de kosten van deze bank ten opzichte van de geschatte grens.

Om de x-efficiëntie te testen zijn 4 methodes vooropgesteld waarvan de efficient (of econometric of stochastic) frontier approach (EFA) en de data envelopment analysis (DEA) het eerst werden ontwikkeld en daardoor ook al het meest werden toegepast in de literatuur. Het grootste verschil tussen de verschillende technieken zijn de assumpties die gemaakt worden over de verdeling van de x-inefficiëntie en de storingstermen. Deze veronderstellingen bepalen hoe onverklaarde verschillen in kosten toe te wijzen zijn aan x-inefficiëntie, aan weggelaten variabelen of aan geluk. De laatste twee methoden, de thick frontier approach (TFA) en de distribution free approach (DFA), werden allebei door Berger ontwikkeld (de TFA samen met Humphrey). Deze methodes verdienen eveneens aandacht omdat ze recent in verscheidene studies over de Europese bankmarkt werden toegepast.


34

3.1 De Efficiënte Grens Benadering Deze benadering vertrekt van de conventionele translog kostenfunctie en neemt inefficiëntie op in een willekeurige storingsterm. De inefficiëntie-storingsterm wordt dan verondersteld een asymmetrische (doorgaans een half-normale) verdeling te hebben, terwijl de traditionele storingstermen worden verondersteld symmetrisch (doorgaans normaal) verdeeld te zijn. De asymmetrie vloeit voort uit de veronderstelling dat inefficiëntie de kosten enkel boven de grens brengt, terwijl de traditionele storingstermen zowel positieve als negatieve waarden aannemen. We kunnen dit voor de i

de

producent als volgt voorstellen:

Ci = C(yi ,wi ) + ε i = C(y i ,w i ) + u i + υi , waarbij C de kostenfunctie vertegenwoordigt, die w inputs relateert aan y output. Het residu kan verder worden opgedeeld naar de inefficiëntiefactor u en een factor

ε

υ die de ruis vangt.

Doordat de inefficiëntie in de storingstermen wordt opgenomen, is een belangrijke beperking van deze methode is dat er verondersteld wordt dat de maatstaven voor de inefficiëntie ongecorreleerd zijn met de andere verklarende variabelen. Bovendien rijzen er soms problemen met de translog specificatie van de kostenfunctie. Daarom werken verschillende auteurs met alternatieve, meer flexibele functionele vormen, zoals onder andere de Fourier Flexible functionele vorm.

3.2 De Data Envelopment Analyse Deze benadering verschilt vrij sterk van de vorige methode. Pastor, Pérez en Quesada (1997) geven een technische beschrijving van de DEA analyse; hier worden enkel de redenering en de beperkingen van deze techniek besproken. Ten eerste wordt de efficiënte grens benaderd via een lineaire-programmeringsmethode. Daarenboven veronderstelt men dat er geen willekeurige storingstermen bestaan. Alle onverklaarde afwijkingen worden dus als verschillen in efficiëntie gezien. Onverklaarde variantie die ontstaat door geluk of toeval of door het weglaten van relevante verklarende variabelen worden ook als verschillen in efficiëntie gedefinieerd. De efficiënte grens wordt dan gegeven door de ‘best practice’ banken. De inefficiëntie wordt bij deze methode waarschijnlijk naar boven vertekend doordat banken met positieve storingstermen (deze die de kosten onder het normale niveau brengen) oververtegenwoordigd zijn op de best practice grens.

Een

belangrijke

vraag

is

of

de

econometrische

methode

en

de

lineaire-

programmeringsmethode dezelfde resultaten genereren. Berger en Humphrey (1991) halen een aantal studies aan die de EFA en DEA methodes op dezelfde dataset hadden toegepast. De vaststelling dat beide methodes significante verschillen opleveren (zelfs bij een eenvoudige rangschikking van de banken), impliceert dat de data niet beantwoorden aan minstens 1 van de assumpties.


35

Het onderzoek van Resti (1997) over de Italiaanse bankmarkt komt echter tot andere conclusies. Hij past beide technieken toe op dezelfde sample van Italiaanse banken. Deze auteur vindt een aantal gelijkaardige en een aantal tegenstrijdige resultaten. Een positief punt is de grote correlatie tussen de individuele efficiënties, waarbij de correlatie op basis van een rangschikking nog hoger is. Voorts schat de DEA techniek de inefficiëntie iets hoger in dan de EFA methode, hetgeen kon worden verwacht. Een aantal andere restricties van de econometrische methode worden door de DEA methode (die deze restricties niet heeft) als gerechtvaardigd aangeduid. Dus beide technieken bereiken via een verschillende weg een zelfde resultaat. De verschillen die beide methodes opleveren zijn volgens Resti voornamelijk te wijten aan zwakkere hypothesen waarop de lineaire modellen zijn gebaseerd, hetgeen vooral tot uiting zou komen bij steekproeven met een klein aantal waarnemingen. Bij de laatste methode wordt dat klein aantal immers gebruikt om de minimale-kostencurve te bepalen waarmee ze dan zelf weer worden vergeleken.

3.3 De Thick Frontier Approach Aangezien Berger en Humphrey (1991) de vorige methodes in vraag stelden, ontwikkelden ze de thick frontier aproach als alternatief. Hierbij wordt een kostenfunctie geschat voor het laagste-gemiddelde-kostenkwartiel van de banken. Dit laagste-kostenkwartiel wordt dan de dikke grens (thick frontier) genoemd, waarvan redelijkerwijs mag worden aangenomen dat de banken een hogere efficiëntie behalen dan het gemiddelde. Daarnaast wordt ook een kostenfunctie geschat voor het hoogste-gemiddelde-kostenkwartiel van de banken. Van deze groep wordt aangenomen dat ze een lagere efficiëntie bereiken. In een volgende fase worden de verschillen tussen de twee kostenfuncties opgesplitst in marktfactoren en een inefficiëntieresidu. De marktfactoren worden verklaard door verschillen in de exogene variabelen. Dit zijn hogere kosten die volgen uit het gebruik van minder efficiënte technologie. Het inefficiëntieresidu dat niet kan verklaard worden, wordt dan nog opgedeeld naar de verschillende types van inefficiëntie. De assumpties die bij deze methode gemaakt worden, zijn minder stringent dan bij de twee andere methodes. Zo veronderstelt men dat de storingstermen binnen een kwartiel enkel meetfouten en toeval weerspiegelen, terwijl het verschil tussen de kwartielen verschillen in marktfactoren en efficiëntie zouden weergeven. Ook deze assumpties zijn natuurlijk niet volledig realistisch maar men bekomt waarschijnlijk wel een precies beeld van de inefficiëntie van de banksector. Bovendien kan men door de opdeling van het inefficiëntieresidu ook een beeld krijgen van de bronnen van de inefficiëntie.

De resultaten van Berger en Humphrey wijzen op een grote dominantie van de inefficiëntie. De totale verschillen in kosten tussen de efficiënte en de inefficiënte kwartielen liggen tussen 25 en 47 procent. Slechts 0 tot 6 procent daarvan zijn toewijsbaar aan verschillen in marktfactoren (dus technologie). Voorts lijken vooral kleine banken grote verschillen te kennen


36

in efficiëntie. Het meest efficiënte kwartiel van banken met totale activa beneden 10 miljoen dollar is ongeveer 45 procent meer efficiënt dan het minst efficiënte kwartiel. Dit verschil verkleint stelselmatig tot net boven 20 procent bij banken met totale activa tussen 1 en 2 miljard dollar. Bovendien zijn de resultaten voor deze kleinste activaklassen het meest betrouwbaar (omdat er in tegenstelling tot de grote klassen genoeg data beschikbaar zijn), hetgeen wijst op grote potentiële efficiëntiewinsten bij een vergroting van de schaal. Fusies zouden vanuit deze studie dan ook optimaal kunnen zijn als ze erin slagen deze inefficiëntie weg te werken. De auteurs maken ook een opdeling naar drie vormen van mogelijke inefficiëntie: namelijk inefficiëntie bij de werking (operationele inefficiëntie), overmatige intrestbetalingen voor deposito’s of voor interbancaire fondsen (allebei financiële inefficiëntie). Ondanks het feit dat operationele kosten slechts 30 procent uitmaken van de totale kosten, zijn deze kosten verantwoordelijk voor het grootste deel van de inefficiëntie. Enkel voor grote banken (activa > 5 miljard dollar) is de operationele inefficiëntie ongeveer gelijk aan de inefficiëntie bij de werving van fondsen. Dat deze werving als inefficiënt wordt aanzien, kan voortvloeien uit het feit dat deze grote banken proportioneel grote hoeveelheden fondsen moeten kopen wat hun aandeel in de kosten doet stijgen. Een andere mogelijkheid is dat deze banken een beroep moeten

doen

op

duurdere

vormen

van

financiering

door

duration

matching

of

kredietrantsoenering en dat dergelijke variabelen niet mee kunnen onderzocht worden. Ook hier kan een gebrek aan gegevens de resultaten vertekenen. Binnen de operationele inefficiëntie is de technische inefficiëntie de doorslaggevende factor, de allocatieve inefficiëntie lijkt zelfs nagenoeg onbestaande. Deze studie impliceert bovendien dat zowel arbeid als kapitaal in dezelfde mate verspild worden. In vergelijking met studies op basis van DEA wijzen de resultaten uit deze studie op lagere inefficiëntie. Dit wordt door de auteurs vooral toegewezen aan de upward bias die bij de DEA methode aanwezig is.

3.4 De Distribution Free Approach Een laatste techniek, die steunt op het bepalen van een efficiënte grens, is de distribution free approach, ontwikkeld door Berger in 1993. Berger (1995) beschrijft deze techniek ook. Er wordt uitgegaan van de assumptie dat verschillen in x-efficiëntie tussen bedrijven persistent zijn doorheen de tijd, terwijl willekeurige storingstermen met de tijd zouden moeten verdwijnen. Als men een gemiddelde berekent voor elke bank op basis van 10 jaar, weerspiegelen verschillen in waarde tussen de banken enkel verschillen in efficiëntie. Het nadeel van deze methode is de veronderstelling van onveranderde x-inefficiëntie, hetgeen impliceert dat managers niet aan ervaring kunnen winnen of dat nieuwe managers geen fundamenteel verschil uitmaken.


37

3.5 De Definitie van Output Een belangrijke beslissing die men moet nemen als men de efficiëntie wil testen aan de hand van een kostenfunctie is hoe men de output van banken meet (Bikker 1999). Twee belangrijke methodes werden vooropgesteld, namelijk de intermediatiebenadering en de productiebenadering (ook de toegevoegde-waarde-benadering). De eerste benadering stelt dat banken deposito’s en andere fondsen aantrekken en die omzetten naar leningen en effecten, met als inputs arbeid en kapitaal. Intrestbetalingen worden als een deel van de kosten gezien en worden als een inputfactor beschouwd (terwijl de deposito’s niet als input worden beschouwd). De leningen en investeringen in effecten vormen de output. De productiebenadering stelt dat banken diensten aanbieden die betrekking hebben op leningen en deposito’s. Intrestkosten worden niet als bankkosten gezien en zowel leningen als deposito’s vormen de output.

4. Resultaten voor Europa en België In dit deel worden een aantal studies besproken die de efficiëntie van de Europese banksector hebben onderzocht. Speciale aandacht wordt daarbij besteed aan de resultaten voor België. De bedoeling daarbij is na te gaan waar de Belgische banksector reeds goed scoorde voor de fusiegolf en op welke gebieden fusies de efficiëntie hadden kunnen verbeteren Er wordt eveneens getracht om na te gaan in hoeverre de fusies er effectief in geslaagd zijn dat potentieel te vervullen.

Bij de bespreking van de verschillende studies wordt een onderscheid gemaakt naargelang van de toegepaste methode. We beginnen met de meest eenvoudige, namelijk de ratioanalyse. Hierna worden twee studies besproken, één die gebruik maakt van de translog kostenfunctie en één die de expansion path subadditivity toepast. Vervolgens worden de studies besproken die een Europese efficiënte grens construeren om de efficiëntie van België tegen af te meten.

4.1 Ratioanalyse Verschillende studies meten direct de impact van fusies. De belangrijkste methode daarbij is een vergelijking van de efficiëntie in de jaren voor de fusie en de jaren erna. De efficiëntie wordt dan vaak benaderd via een aantal ratio’s. Rhoades (1998) geeft voor deze methode een belangrijk kader waarbinnen de efficiëntie kan worden nagegaan. Rhoades gaat de mogelijke efficiëntiewinsten van fusies na aan de hand van 9 specifieke cases. Het uitgangspunt daarbij 3

zijn drie stellingen waarover onder specialisten een grote consensus was : •

Er wordt verwacht dat ongeveer de helft van de (kosten)besparingen door de fusie al in het eerste jaar en de volledige besparingen binnen drie jaar zullen gerealiseerd worden.

3

Deze stellingen werden gevormd na interviews met bankconsulenten en financieel analisten.


•

38

Een andere veronderstelling is dat de meest significante kostenbesparingen ook zonder een fusie zouden gerealiseerd kunnen worden.

•

Alle kostenbesparingen of efficiëntiewinsten, ten slotte, zouden observeerbaar moeten zijn in publiek beschikbare, financiële data.

De cases werden voor deze studie bovendien niet willekeurig gekozen. Het zijn juist die fusies waarvan verwacht wordt dat ze de meeste winsten met zich meegebracht hebben, die bestudeerd werden. Het gaat daarbij om “in-market” fusies waarbij bijvoorbeeld kantoren kunnen worden gesloten om kosten te besparen.

Voor elk van de cases worden dan 16 financiële ratio’s berekend voor een periode van 3 jaar voor en na de fusie of overname. Voor de prefusie periode werden zowel de overnemer, het doelwit en een hypothetische geconstrueerde bank in detail onderzocht. De prestaties van de fuserende partijen werden ook beoordeeld ten opzichte van een peer groep.

Hier wordt de methode van Rhoades besproken, met name welke ratio’s hij gebruikt en welke conclusies hij eraan verbindt. Dezelfde ratio’s worden dan berekend voor de Belgische banksector in haar geheel in een poging om de evolutie van de efficiëntie van de totale banksector te bepalen. Hierdoor gaat de mogelijkheid om te vergelijken met een peer-groep verloren, maar aangezien quasi elke bank in meer of mindere mate geconfronteerd werd met fusies, overnames of samenwerking, was de constructie van een vergelijkingssample sowieso moeilijk. Door de vele activiteit lijkt het bovendien interessant om de kostenratio’s van de hele sector te analyseren. Tegelijkertijd worden papers besproken van Bikker (1999) en Nier (2000) die op basis van analoge ratio’s verschillende Europese landen vergelijken. Bikker (1999) vergelijkt de Europese landen en tracht op basis van de eenvoudige ratio’s een eerste beeld te krijgen over de verschillen in efficiëntie. Hier wordt elke ratio besproken voor België zoals ze weergegeven wordt in zijn studie die betrekking heeft op 1996. Erlend Nier (2000) onderzoekt de winstgevendheid van de Europese (voornamelijk de Britse) bankmarkt. Het vernieuwende van zijn aanpak ligt in het feit dat de winstgevendheid gecorrigeerd wordt voor risico. Hiervoor heeft Nier marktwaarderingen nodig zodat alle banken die niet genoteerd zijn op een financiële markt van de steekproef worden uitgesloten. Dit resulteert voor België in de aanwezigheid van slechts 2 banken, de totale sample bestaat uit 63 banken uit 13 landen en voor de periode 1992-1998.

Een eerste observatie die we voor de Belgische banksector kunnen maken is het verdwijnen van een groot aantal kredietinstellingen (zie tabel 1.1). Tegelijkertijd steeg het totaal actief van alle banken samen. Dit wijst erop dat de gemiddelde schaalgrootte aanzienlijk is toegenomen. Dit wordt eveneens weerspiegeld in figuur 4.1. We zien een toename van de gemiddelde schaal van ongeveer 4 miljard euro naar meer dan 8 miljard euro. Uiteraard wordt dit resultaat volledig gedreven door de creatie van de 4 grootste bankgroepen. Als we deze banken uit de


39

steekproef halen bekomen we een vrij constante schaal van ongeveer 1 miljard euro voor de kleinere banken. We kunnen dan ook besluiten dat enkel de grootste banken erin geslaagd zijn om door fusies hun schaal sterk te vergroten. In 1995 was de gemiddelde schaal van de zeven grootste banken slechts 55 miljard euro. In 1999 hadden de vier grootse banken een gemiddelde schaal van 200 miljard euro. De vraag is natuurlijk wat de optimale schaal is van de Belgische banken (zie verder). Desalniettemin kunnen we besluiten dat zeker de grootste banken erin geslaagd zijn hun schaal op een hoger (en beter) niveau te brengen.

Figuur 4.1: De Gemiddelde Schaal van de Belgische Banksector (miljard EUR)

9

8

7

6

5

4 1995

1996

1997

1998

1999

2000

Bron: eigen berekeningen op basis van jaarverslagen CBF

De eerste kostenratio van Rhoades relateert de (niet-intrest gebonden) werkingskosten aan de totale activa. Deze ratio neemt de productiebenadering als uitgangspunt en gebruikt intrestkosten dus niet als input. De inbreng van de totale activa in de noemer is belangrijk omdat een daling van de werkingskosten niet noodzakelijk een stijging van de efficiëntie betekent als ook de totale activa worden afgebouwd. Dit is een belangrijke ratio aangezien besparingen op de werkingskosten een belangrijk motief zijn voor fusies. De berekening van deze (en de volgende) ratio’s gebeurt voor een periode vanaf 1996 op geconsolideerde basis. Door de invoering in 1996 van nieuwe boekhoudkundige systemen en nieuwe regels, waaraan banken gebonden werden, is vergelijking met vroegere jaren moeilijk. Voor de totale Belgische banksector zien we een daling van deze ratio in 1997, daarna observeren we een spectaculaire stijging. De fusies lijken dus geen sterke kostendaling teweeg te hebben gebracht. Een mogelijke verklaring voor de stijging is dat een aantal kosten, zoals


40

herstructureringskosten, sociale akkoorden of uitzonderlijke afschrijvingen, die eenmalig verbonden zijn aan de fusies ook in deze cijfers werden opgenomen en de ratio dus verstoren.

Figuur 4.2: Werkingskosten/Balanstotaal op Geconsolideerde Basis (%)

1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1996

1997

1998

1999

2000


De personeelskosten maken het grootste deel uit van de werkingskosten. We kunnen trachten te achterhalen in welke mate zij verantwoordelijk zijn voor de sterke stijging. In figuur 4.3 zien we dezelfde evolutie als op de vorige figuur. Als we naar de zuivere data kijken zien we dat zowel de totale werkingskosten als de personeelskosten stelselmatig stijgen, maar dat hetzelfde zich voordoet bij de totale activa. Blijkbaar hebben verschillende banken tot 1997 relatief bespaard op de (personeels-) kosten, maar moest deze houding sindsdien worden opgegeven. Hierbij dient opgemerkt dat de grootste herschikkingen in de Belgische bankmarkt zich vanaf 1998 hebben voorgedaan, zodat we een verhoging van de efficiëntie door de fusies in twijfel kunnen trekken.

Bij de inzet van arbeid zijn de resultaten volgens Bikker (1999) voor België gemengd. De arbeidskosten als aandeel van de totale operationele kosten liggen aan de hoge kant, terwijl het aantal personeelsleden ten opzichte van het balanstotaal het laagst is op Luxemburg na. Op basis van deze ratio kunnen we dan ook weinig afleiden over de efficiëntie van België ten opzichte van de andere Europese landen.


41

Figuur 4.3: Personeelskosten/Balanstotaal op Geconsolideerde Basis (%)

0.80 0.78 0.76 0.74 0.72 0.70 0.68 0.66 1996

1997

1998

1999

2000


De vraag is natuurlijk of de gestegen personeelskost zich vertaalt in meer opbrengsten die we aan de inzet van personeel kunnen wijten. Om dit na te gaan worden de personeelskosten ook gemeten tegenover de vorderingen op cliënten. Deze post bevat voornamelijk leningen. Aangezien de werving en screening van leningen een belangrijke taak is van het bankpersoneel kunnen we trachten uit deze ratio de productiviteit van het personeel af te leiden.

Figuur 4.4 toont dat vanaf 1998 de personeelskosten licht gedaald lijken ten opzichte van het belang van de leningenportefeuille van de banken. Dit zou erop kunnen wijzen dat er na de fusies proportioneel minder personeel wordt ingezet om de leningenportefeuille te beheren. Dit zou op zijn beurt kunnen wijzen op een gestegen efficiëntie van het personeel. Dit kan het gevolg zijn van een grotere specialisatie of van de technologische vooruitgang die betere en eenvoudigere screening toelaat. Een andere mogelijkheid is dat voor de fusies te veel personeel werd ingezet om deze taken uit te voeren. De fusies lijken vanuit dit opzicht de efficiëntie te hebben verhoogd. Een andere mogelijkheid is dat de gunstige conjunctuur de screening misschien vergemakkelijkte en de leningenportefeuile proportioneel sterk deed stijgen. Zo zullen er weinig slecht presterende leningen geweest zijn. De verschillen in resultaten tussen deze ratio en de twee vorige kan het gevolg zijn van het feit dat heel wat activiteiten van de banken buiten de balans worden gebracht. Bij zo’n evolutie stijgen de totale activa proportioneel minder dan de benodigde inzet van personeel. De ratio’s,


42

waarbij men de totale activa gebruikt, kunnen dus de laatste jaren naar boven vertekend zijn doordat de noemer aan belang inboet.

Figuur 4.4: Personeelskosten/Vorderingen op Cliënten op Geconsolideerde Basis (%)

2.25 2.20 2.15 2.10 2.05 2.00 1.95 1996

1997

1998

1999

2000


Nog een alternatief is de kosten te relateren aan de opbrengsten in plaats van aan de totale activa. Deze cost/income ratio, dus de verhouding van de werkingskosten (niet-intrestkosten) en bruto-inkomen wordt dikwijls gebruikt om de prestaties van ondernemingen te beschrijven. Twee interpretaties worden aan deze verhouding gegeven. In de eerste vertegenwoordigt een hoge ratio ook een hoge efficiëntie doordat sterke competitie zou leiden tot lage gemiddelde winst. De tegengestelde visie stelt dat inefficiëntie hoge relatieve kosten veroorzaakt terwijl de winst er eerder los van staat. Bikker (1999) geeft de voorkeur aan de eerste verklaring gezien de relatief hoge graad van competitie in Europa. Uit de verdere analyse van Bikker blijkt echter dat deze benadering de minst goede is om de efficiëntie te beoordelen onder meer door deze dubbele interpretatie. Op basis van het cijfer van 1996 vergelijkt Bikker België met Europa. Daarbij behaalt België een gemiddelde waarde. Uit figuur 4.5 kunnen we echter afleiden dat de cost/income ratio voor België stelselmatig lijkt te stijgen vanaf 1996. Ze stijgt van 65 naar 72 procent in 2000 waardoor België volgens het CBF (2001) in 2000 tot de landen met de hoogste cost/income ratio behoort. Enkel in 1998 zien we een terugval, mogelijk veroorzaakt door een proportioneel sterke stijging van het inkomen door de gunstige conjunctuur.


43

Figuur 4.5: De Cost/Income Ratio (%)

74

72

70

68

66

64 1996

1997

1998

1999

2000

Bron: jaarverslagen CBF

Bikker (1999) analyseert ook het aantal bankkantoren (het is preciezer om te spreken van het aantal contactpunten) per 10.000 inwoners. Deze ratio lag in België in 1996 zeer hoog namelijk 17,7. Dit is bijna het dubbel van het tweede land in de rij, namelijk Spanje. Hier bieden fusies een groot potentieel voor een verbetering van de efficiëntie. Ook Rhoades (1993) argumenteerde immers dat een grote mate van “office overlap” zou kunnen leiden tot efficiëntiewinsten. Hij vond hiervoor echter geen bewijs op basis van data uit 1981-1986. Toch blijft het aannemelijk dat het sluiten van overtollige kantoren een sterke kostenbesparing en een evenredige stijging van de efficiëntie kan inhouden. Als we kijken naar het verloop van het aantal kantoren in België (figuur 4.6), zien we dat het aantal kantoren trendmatig daalt sinds 1995. Hierin zou dus een motief kunnen liggen voor de fusiegolf. We kunnen verwachten dat deze trend zich nog een tijd doorzet, doordat bijvoorbeeld Fortis nu pas op het punt aangekomen is, dat ze kantoren begint te sluiten. Begin 2002 kondigde Fortis immers aan tegen eind 2003 ongeveer 1000 kantoren te sluiten. De meest spectaculaire ingreep zien we echter in het aantal gevolmachtigde agenten. Dat daalde van meer dan 10.000 naar ongeveer 7.000 en is dus mee verantwoordelijk voor de daling van het totaal aantal contactpunten per 10.000 inwoners. We zouden kunnen stellen dat de fusies vanuit deze invalshoek een duidelijk positief effect hebben gehad op de kostenstructuur van de banken en op de algehele efficiëntie van de banksector. Een mogelijke negatief effect bij deze tendens is dat minder kantoren kunnen leiden tot een gedaalde klantenservice. Als dit niet gepaard gaat met een daling van de prijzen voor de klanten kan de efficiëntie van de gemeenschap aangetast zijn, doordat de banken een groter deel van het consumentensurplus afromen.


44

Figuur 4.6: Het Aantal Bankkantoren in België

11000

10000

9000

8000

7000

6000 95

96

97 AGENTEN

98

99

00

KANTOREN

Bron: Belgische Vereniging van Banken: kerncijfers van de banken

Alle vorige ratio’s beschouwen enkel de kostenzijde van de banken. Er moet echter ook met de winst rekening gehouden worden. In hoofdstuk 3 werden al een aantal maatstaven aangehaald die de netto winst rechtstreeks in de analyse opnemen. Ten eerste kunnen we de return on assets beschouwen. Er werd echter al op gewezen dat de return on average assets een betere maatstaf is als we deze kunnen construeren. Het CBF berekent deze ROAA, dus het verloop van het netto-inkomen (na belastingen) ten opzichte van de gemiddelde activa.

Figuur 4.7: Return On Average Assets (%) (Enkel Banken naar Belgisch Recht)

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2 1996

1997

Bron: Jaarverslagen CBF

1998

1999

2000


45

Nier (2000) bestempelt deze ratio als een goede indicator van de prestaties van de bank. Deze ratio drukt het vermogen uit van de bank om winst te maken uit haar beschikbare activa. Wel kan ze naar boven vertekend zijn door de winsten uit buiten-balans-activiteiten. Ook het CBF (2001) waarschuwt dat de recente stijging van de ROAA voornamelijk het gevolg is van eenmalige uitzonderlijke resultaten en van provisie-inkomsten. Desondanks zien we in figuur 4.7 een continue stijging van de ROAA.

Als

alternatieve

maatstaf

werd

het

netto-inkomen

uitgezet

tegen

het

gemiddeld

aandelenvermogen (ROAE). Het nadeel van deze ratio is dat de noemer sterk kan verschillen tussen banken, zelfs tussen deze van gelijke grootte.

Figuur 4.8: Return On Average Equity (%) (Enkel Banken naar Belgisch Recht)

22 20 18 16 14 12 10 1996

1997

1998

1999

2000


Voor België zien we net zoals voor de ROAA een continue stijging van deze ratio, hetgeen erop wijst dat de winstgevendheid stijgt. We moeten echter opletten met zowel de ROA als de ROE. Deze ratio’s meten immers enkel de winstgevendheid. We kunnen niet achterhalen of een stijging van de winstgevendheid een gevolg is van een stijging van de efficiëntie of een verhoging van de winst door collusie tussen de banken. Ook is de winst sterk afhankelijk van de macro-economische conjunctuur. Vele banken hebben in 2001 dan ook een daling van de nettowinst laten optekenen. Dit maakt de ROAA en de ROAE minder goede instrumenten om de evolutie van de efficiëntie te analyseren. Wel kunnen we ze eventueel gebruiken om een aantal Europese landen te vergelijken. Dit is de aanpak van Nier (2000)


46

Omdat Nier voor deze vergelijking de standaard ratio’s ROE en ROA wil corrigeren voor risico, gebruikt hij in zijn analyse de RAATROE (de risicogecorrigeerde, na belastingen, boekhoudkundige return on equity) en Tobin’s q. Bij de constructie van de RAATROE is de notie na-belastingen belangrijk omdat op die manier boekhoudkundige ingrepen de data zouden kunnen vertekenen. Om te corrigeren voor risico gebruikt Nier het CAPM om de vereiste kapitaalkost te bepalen. De RAATROE wordt dan bekomen door van de nabelastingen-ROE (de ATROE) de vereiste kapitaalkost af te trekken. Zo bekomt men dus de excess return van alle banken. Het is op basis van deze maatstaf dat men betrouwbare vergelijkingen kan maken. Als er een rangschikking opgesteld wordt van de 13 landen volgens ATROE valt België net in het midden. Als er gecorrigeerd wordt voor risico stijgt België twee plaatsen. De q-waarde blijkt sterk gecorreleerd met de RAATROE zodat ze beiden waarschijnlijk benaderingen zijn van een zelfde onderliggende waarde. Een andere vaststelling is dat zowel de RAATROE als de q-waarde een significant positieve trend vertonen over de tijd. Met andere woorden de winstgevendheid van de Europese banken zou verhogen. De gemiddelde RAATROE bedraagt –0.02, maar is niet significant verschillend van nul. Dit zou erop wijzen dat de Europese bankmarkt gekenmerkt wordt door een hoge competitie. De gemiddelde q-waarde daarentegen bedraagt 1.62, significant verschillend van 1. Dit wijst er dan weer op dat de bankmarkt imperfecte competitie kent. Een mogelijke verklaring voor dit verschil is dat de boekwaarde van het eigen vermogen te laag kan zijn ingeschat, waardoor de q-waarde te hoog zou uitvallen. De auteur hecht dan ook meer vertrouwen aan de RAATROE. Net zoals de Britse banken hebben de Belgische banken gedurende de periode supernormale winsten geboekt (weliswaar in mindere mate). De auteur kan op basis van zijn analyse echter geen uitsluitsel geven of dit het gevolg is van efficiëntie of marktmacht.

Een laatste benadering van de efficiëntie die Bikker (1999) vooropstelt is de intrestmarge, gedefinieerd als de verhouding van de netto intrestinkomsten ten opzichte van het totaal actief. Een lage waarde voor deze ratio betekent hoge efficiëntie, sterke competitie en lage winstvoeten. De ratio kan echter wel verstoord worden door verschillen tussen landen inzake de yield curve, de grootte van het eigen vermogen of boekhoudkundige technieken. Deze ratio wordt door Bikker aangehaald als de beste eenvoudige benadering van de efficiëntie. Toch dient opgemerkt dat deze ratio ook de marktmacht kan weergeven. Als de banken door collusie kunnen samenwerken kan het netto renteresultaat immers stijgen. Bij de analyse van Bikker ligt België in het midden van de bestudeerde landen. De evolutie van de ratio voor België zelf vertoont vrij sterke schommelingen zoals figuur 4.9 weergeeft. In 1997 zien we een sterke terugval in de intrestmarge. In 1998 en 1999 lijkt de intrestmarge zich weer te herstellen maar in 2000 valt de marge weer terug. Opnieuw is de vraag of het balanstotaal wel een correcte maatstaf is om het renteresultaat aan te relateren. Als we het renteresultaat ten opzichte van de leningenportefeuille stellen krijgen we een


47

continue daling van de intrestmarge (niet weergegeven). Dit zou dus wijzen op een verbetering van de efficiëntie en een verhoging van de competitie.

Figuur 4.9: De Intrestmarge (Renteresultaat/Balanstotaal) (%)

1.32 1.30 1.28 1.26 1.24 1.22 1.20 1.18 1.16 1996

1997

1998

1999

2000


Inzake concentratie en competitie scoort België goed volgens Bikker (1999) zodat hij aan een algemene beoordeling komt van efficiënt. Het probleem bij de analyse van dergelijke ratio’s is echter dat zowat alle landen als efficiënt worden aangeduid, doordat elk land minstens 1 keer als efficiënt wordt beoordeeld en minstens 1 maal als inefficiënt. Ook als Bikker de correlaties tussen de verschillende ratio’s berekent, hebben een groot aantal het verkeerde teken wat wijst op de onbetrouwbaarheid van de ratio’s als proxies voor efficiëntie. De evolutie van de ratio’s binnen België over de periode 1996-2000 wijst erop dat de fusies de efficiëntie zeker niet verlaagd hebben. De daling van het aantal bankkantoren en de personeelskosten ten opzichte van de leningen lijken er zelfs op te wijzen dat de efficiëntie verhoogd is. Op basis van deze ratioanalyse kunnen we dus voorzichtig besluiten dat de fusiegolf positief was voor België. In de volgende delen worden deze resultaten gerelateerd aan empirische studies die meer uitgebreide modellen gebruiken.

4.2 De Translog Kostenfunctie Het opzet van Huizinga et al. (2001) is verschillend van de volgende studies, omdat zij specifiek de effecten van fusies tussen grote Europese banken testen. Het is dus de enige dynamische studie over de Europese bankmarkt. Ze beschouwen in totaal 52 fusies of overnames waarvan 6 tussen Belgische banken.


48

Eerst onderzoeken ze of er bij Europese banken een groot potentieel is van ongebruikte schaalvoordelen. Daarvoor schatten ze twee verschillende specificaties van schaalefficiëntie. Verder maken ze nog een opdeling tussen banken van verschillende grootte en type en stellen ze enkele restricties in ten einde zo precies mogelijke gegevens te bekomen. Uit de resultaten voor 14 Europese landen gespreid over 5 jaar vinden ze voor beide definities van de schaalefficiëntie dat er zeker schaalvoordelen te behalen zijn voor de Europese banken. Vooral voor commerciële banken lijkt er een potentieel aanwezig, hoewel dat potentieel daalt met de grootte van de bank. De efficiëntie bedraagt respectievelijk 81 procent voor kleine en 89 procent voor grote banken. Coöperatieve banken en spaarbanken lijken kleinere schaalvoordelen te boeken en hier blijkt weinig samenhang met de grootte van de instelling. Deze studie bevestigt de reeds aangehaalde vaststelling dat er in de jaren ’90 grotere schaalvoordelen te behalen vallen dan in de jaren ’70 of ’80. Dit kan dus een motief zijn voor de fusiegolf.

De vraag is echter of deze voordelen effectief worden gerealiseerd door de

fusies. Deze studie gaat eveneens dieper in op de x-efficiëntie (zowel de kost- als de winstefficiëntie) in de Europese banksector. Als we de resultaten bekijken voor de technische efficiëntie blijkt dat de efficiëntie gestegen is ten opzichte van de jaren ’80. De auteurs besluiten hieruit dat technologische vooruitgang en gestegen competitie de banken mogelijkerwijs hebben doen opschuiven naar de meest efficiënte grens. Tussen de verschillende landen en de verschillende categorieën van banken blijken echter grote verschillen te bestaan. Coöperatieve banken blijken kostenefficiënter dan commerciële. Uit een vergelijking tussen de verschillende landen blijken de Griekse en Portugese banken het minst efficiënt. Als we in het kader van dit onderzoek de performantie van de Belgische banken van naderbij bekijken, zien we dat vooral de commerciële banken relatief slecht scoren. Alleen Portugal en Zweden presteren slechter. Enkel de coöperatieve Belgische banken behalen een score die in de buurt ligt van het Europese gemiddelde terwijl alle Belgische banken in de totale sample zo’n 6 procentpunt onder het Europese gemiddelde liggen. Hieruit kunnen we echter moeilijk concluderen dat de Belgische banken minder efficiënt zijn dan andere Europese banken. Daarvoor moeten we ook de allocatieve efficiëntie van naderbij bekijken. Het is vooral de allocatieve x-efficiëntie die in de Europese markt een belangrijk potentieel voor verbetering blijkt te hebben. Huizinga et al. (2001) rapporteren een gemiddelde allocatieve efficiëntie van 64.2 procent (tegenover de 91 procent van de technische efficiëntie). Als we opnieuw de resultaten voor België beter analyseren, blijkt dat over het algemeen de Belgische banken iets allocatief efficiënter zijn dan het Europese gemiddelde, terwijl zowel de commerciële, en vooral de coöperatieve banken duidelijk hoger scoren dan het Europese gemiddelde voor deze types. Huizinga et al. voeren ook een zogenaamde dynamische analyse uit betreffende de Europese bankmarkt. Daarbij vergelijken ze op welke plaats twee fuserende banken staan op een efficiëntieranglijst en waar de uiteindelijk gefuseerde bank staat op deze ranglijst. Men


49

beoordeelt dus de verandering van de efficiëntie ten opzichte van de peer groep. Ze vinden hier dat de relatieve efficiëntie van de overnemer lager is dan die van het doelwit. Voorts blijken vooral fusies van grote banken in staat de efficiëntie te verhogen. De auteurs gaan dan ook op zoek naar de redenen van deze stijging in efficiëntie. Uit deze analyse komt de “low cost efficiency”-hypothese naar voor als de belangrijkste verklaring. Deze hypothese houdt in dat de mogelijkheid tot efficiëntieverbetering groter is, als de twee fuserende banken zwak presteren voor de fusie. Berger (1998) noemt dit effect een wake-up van het management of een fusie als verantwoording voor een herstructurering. De “relative cost efficiency” hypothese stelt dat een fusie leidt tot hoge efficiëntiewinsten als de twee banken sterk verschillen in efficiëntie, zodanig dat er spill-over-effecten kunnen optreden van de efficiëntere overnemer naar het doelwit door beter management of betere operationele procedures. Deze hypothese schijnt veel minder belangrijk te zijn, zeker omdat aangetoond werd dat de overnemers over het algemeen minder efficiënt zijn dan hun doelwitten. In een volgend deel worden dezelfde hypothesen getest voor de winstefficiëntie. De bevindingen hierbij zijn dat beide hypothesen deels het efficiëntie-effect verklaren, maar dat de “low profit efficiency” hypothese enkel opgaat voor de overnemers. Dus enkel de overnemer zou zwak moeten presteren vóór de fusie om significante vooruitgang te kunnen boeken.

We kunnen besluiten dat in zowel de gehele Europese als de Belgische banksector fusies een rol kunnen spelen in het verhogen van de technische efficiëntie. Voor België is dit zeker het geval. De grootste verbetering uit een fusie zou evenwel van de allocatieve efficiëntie kunnen komen, hoewel België daarin reeds boven het Europese gemiddelde ligt. Ook blijken fusies erin te slagen dit potentieel uit te buiten. Dit kunnen we niet nagaan voor de Belgische fusies afzonderlijk, maar het lijkt aannemelijk dat deze niet verschillen van de andere fusies in de studie. Wel kunnen we ons afvragen of een stijging op de efficiëntierangschikking een significante verhoging van de efficiëntie inhoudt voor een afzonderlijke bank of enkel een marginale verbetering die leidt tot een verhoging van de rangschikking.

4.3 Expansion Path Subadditivity Altunbas et al. (2000) zijn de enigen die expansion path subadditivity (EPS) uitvoeren op een aantal Europese landen. De steekproef van deze auteurs bestaat uit 10 landen, waaronder België, en beslaat een periode van maximaal 8 jaar tussen 1987 en 1994 (voor België enkel van 1990-1994). Altunbas et al. starten met het berekenen van schaalvoordelen op basis van de translog kostenfunctie. Voor België worden in de eerste jaren potentiële schaalvoordelen gevonden van 10 tot 25 procent voor de kleinere banken. De banken groter dan 25 miljard euro bereiken meestal een optimale schaal (al gebeuren de schattingen met te weinig gegevens). In 1994 heeft geen enkele grootteklasse nog uitbuitbare schaalvoordelen. Om de scopevoordelen te berekenen past men de EPS methode toe. Daarbij worden de banken hypothetisch opgesplitst in banken uit een lagere activaklasse. Uit de resultaten blijkt dat alle


50

Belgische banken groter dan 50 miljard euro verlies zouden maken door zich op te splitsen in kleinere banken, m.a.w. deze banken slagen er effectief in een hogere winstgevendheid te bereiken dan de banken uit de klasse 10-25 miljard euro door scopevoordelen uit te buiten. Hierbij dienen we op te merken dat er geen schattingen mogelijk zijn voor de klasse met activa tussen 25 en 50 miljard euro. Daardoor is er een grote kloof tussen de grootste twee klassen zodat het logisch lijkt dat er scopevoordelen optreden als deze worden vergeleken. De banken met activa tussen 10 en 25 miljard euro daarentegen zouden geen voordeel kunnen doen door zich op te splitsen en kunnen dus geen scopevoordelen uitbuiten ten opzichte van de klasse van banken met activa tussen 1 en 10 miljard euro. Die laatste klasse heeft wel scopevoordelen ten opzichte van de klasse met activa onder 1 miljard euro.

De resultaten in de andere Europese landen zijn vergelijkbaar. Er lijken twee groepen te zijn die scopevoordelen boeken ten opzichte van lagere activa klassen. De klasse tussen 1 en 10 miljard euro en de klasse groter dan 50 miljard euro kunnen scopevoordelen uitbuiten. De banken met totale activa tussen 10 en 50 miljard daarentegen kunnen geen scopevoordelen uitbuiten ten opzichte van de klasse met activa tussen 1 en 10 miljard euro. Fusies die de totale activa dus niet verhogen tot boven 50 miljard euro zouden vanuit deze optiek dan ook weinig winsten opleveren.

4.4 Studies op Basis van de Constructie van een Efficiënte Grens Het merendeel van de studies over de Europese bankmarkt construeert een Europese efficiënte grens om daaraan de prestaties van individuele landen af te meten. In principe kan er ook een

efficiënte grens gevormd worden voor 1 land. De verschillende auteurs die

hieronder worden besproken zien dit zeker voor Europa niet als een goede methode. Geen enkel land (en dus ook geen enkele bank) staat immers los van de andere landen sinds de eenmaking van de Europese Unie. Zowel de gebruikte methode als het uitgangspunt van de studies verschilt sterk. Zo behandelt een studie het risicomanagement van de Europese banken, terwijl een andere studie enkel spaarbanken analyseert. Hier worden de studies echter verder opgedeeld naargelang de gebruikte methode.

4.4.1 Efficient Frontier Analysis Altunbas et al. (2001) gebruiken de stochastic frontier benadering voor de periode 1989-1997 waarbij de output wordt gemeten op basis van de intermediatiebenadering. De onderliggende kostenfunctie is de flexibele Fourier vorm. Eerst worden schaalvoordelen geschat. In België lijken er schaalvoordelen aanwezig, al daalt die mogelijkheid stelselmatig. In 1997 zou dit potentieel zelfs niet meer bestaan, aangezien de waarde niet significant verschilt van 100 procent. Het potentieel bedraagt zo’n 5 procent tussen ’89 en ’93. Vanaf ’94 is dit nog slechts 4 procent en in 1997 lijkt het dus volledig verdwenen. Dit effect valt volgens deze studie


51

grotendeels toe te schrijven aan de kleinste banken (deze met totale activa kleiner dan 100 miljoen euro). Zij zouden ongeveer 12 procent aan onbenutte schaalvoordelen kunnen boeken. De grotere banken kunnen geen voordelen meer behalen, of zouden zelfs baat hebben bij een lichte inkrimping. Aangezien de fusies de gemiddelde schaal van de grote banken van 55 naar 200 miljard gebracht hebben (zie hoger), kunnen zij deze schaalvoordelen uitgebuit hebben. De fusies zouden volgens deze studie de schaalefficiëntie dus hebben verbeterd. De gemiddelde x-inefficiëntie wordt voor Europa op ongeveer 25 procent geschat in 1989. Deze inefficiëntie lijkt vervolgens vrij stabiel te dalen tot bijna 18 procent in 1997. De positie van België is echter opvallend. Met een geschatte waarde van 37 procent is de inefficiëntie in België het hoogst in 1989. Enkel Portugal benadert deze waarde met 33.5 procent, alle overige landen presteren veel beter. Ook in België daalt de inefficiëntie geleidelijk naar 32 procent tot 1992. Daarna kent de inefficiëntie een spectaculaire val naar 24 procent om daar in de periode ‘93-’96 ook te blijven. Enkel in 1997 zien weer een opstoot in de geschatte inefficiëntie. Deze bedraagt dan ongeveer 32 procent, niet langer het hoogst in Europa mede door het feit dat de inefficiëntie in een aantal landen is gestegen. De spectaculaire opstoot lijkt echter heel onwaarschijnlijk. Misschien is dit het gevolg van de fusies en meer bepaald een probleem van gegevensverzameling dat daaraan verbonden is. Als we inderdaad de opbouw van de steekproef bekijken, zien we een stelselmatige stijging van het aantal Belgische banken tot 95 banken in 1995. Daarna volgt een sterke terugval tot 67 in 1997. Dit betekent dat ongeveer 25 banken verdwijnen in het laatste jaar van de analyse. Als de resterende banken in de steekproef de gefuseerde banken zijn, zou dit beteken dat de fusies de inefficiëntie sterk hebben verhoogd. Meer waarschijnlijk is echter dat verschuivingen in de jaarrekeningen of eenmalige kosten als gevolg van de fusie de resultaten verstoren. We kunnen dan ook weinig zekerheid aan dit laatste jaar toedichten. Verder lijken er geen duidelijke patronen te onderscheiden volgens de verschillen in grootte van de banken. De verwachting van de auteurs dat de grote banken efficiënter geleid worden, kan niet worden bevestigd.

Bikker (1999) past de efficient cost frontier methode toe op 9 EU landen voor de periode 19891997. Hij gebruikt de productiebenadering voor de definiëring van de output. Zijn eerste conclusie is dat de efficient cost frontier een significante verbetering lijkt in te houden ten opzichte van lineaire regressiemodellen (die vertrekken van ratio’s). De nulhypothese dat er geen verschil is, wordt sterk verworpen. Een probleem is echter dat de methode niet geschikt is om te werken met heterogeen samengestelde groepen van banken. Een Europees samengestelde groep is echter meer dan waarschijnlijk vrij heterogeen. Om dit probleem op te lossen heeft Bikker de methode ook op de individuele landen toegepast. Schat hij het model voor alle landen afzonderlijk en berekent hij op basis hiervan de gemiddelde efficiëntie dan bekomt hij een waarde van 61.5 procent. Op individuele basis scoort België met 52.4 procent iets onder het Europees gemiddelde. Dit gemiddelde wordt


52

echter bekomen op basis van onwaarschijnlijk hoge scores van Duitsland en Italië. Deze anomalieën worden in meer detail onderzocht. Bij de schatting van het algemeen model voor de hele sample, bekomt Bikker een gemiddelde waarde van 38.1 procent hetgeen wijst op een wel heel lage efficiëntie van de Europese banksector. Om de resultaten te verbeteren neemt hij een aantal dummy variabelen op om verschillen in het kostenniveau te incorporeren en verschillen in type bank ook in rekening te brengen. Zonder deze dummy variabelen scoort België heel goed. Het moet enkel onderdoen voor Luxemburg en is vergelijkbaar met Zwitserland. Italië, Frankrijk en Spanje scoren beduidend minder goed. Dit stemt overeen met wat verwacht wordt en wat de algemene evaluatie is van de Europese banksector. Bij de toevoeging van de dummy’s verandert de rangschikking echter fundamenteel zodat België als slechtste land uit de bus komt. Dit resultaat leidt ertoe dat de resultaten weinig betrouwbaar kunnen worden genoemd. Bovendien is het moeilijk vergelijkingen te maken tussen landen in een model met dummy’s door interferentie tussen landspecifieke dummy’s en gemiddelde efficiënties. Schattingen op basis van individuele landen kunnen echter misleidend zijn omdat de efficiënte grenzen van verschillende landen sterk kunnen verschillen van een algemene Europese efficiënte grens. Schattingen voor afzonderlijke landen overschatten daarom de efficiëntie volgens Bikker. Bikker voert een nieuwe analyse uit maar hecht hierbij meer belang aan de dummy variabelen. Zij dienen als proxy voor efficiëntieverschillen tussen landen. Afhankelijk van de specificatie die hij gebruikt (22 of 28 dummy’s), blijkt België het meest efficiënt van alle landen of moet het enkel Luxemburg laten voorgaan. De bekomen waarden blijken hoogst significant en we bekomen dan ook een rangschikking waarbij België hoog scoort en vooral Frankrijk, Spanje en Italië zwak scoren. Bovendien zou het kostenniveau in België 11% onder het gemiddelde liggen, opnieuw doen enkel Zwitserland en Luxemburg beter. In een volgend deel analyseert Bikker of er verschillen optreden als hij de sample opdeelt in verschillende bankcategorieën. De coëfficiënten blijken robuuster te worden maar het algemene beeld blijft gelijk, namelijk België is samen met Zwitserland en Luxemburg het meest efficiënt. Daarbij moet worden opgemerkt dat Luxemburg en Zwitserland een aantal uitzonderlijke omstandigheden kennen die hun een kostenvoordeel opleveren. Zo zorgen bijvoorbeeld het bankgeheim en belastingvoordelen ervoor dat ze gemakkelijker en goedkoper middelen kunnen aantrekken. Als we dus abstractie maken van deze twee bevoordeelde landen, zouden we, op basis van deze studie, kunnen stellen dat België binnen Europa misschien wel de meest efficiënte banksector heeft. De vraag is dan ook of buitenlandse banken die Belgische banken overnemen de efficiëntie in België niet verlagen.

Bikker (2001) gaat naast de x-efficiëntie van de Europese banken uit 15 landen ook verschillen in kosten na (na controle voor inputs) op nationaal niveau, dit verwijst naar de nationale

x-inefficiëntie

waarmee

banken

worden

geconfronteerd.

De

verschillen

in

kostenniveaus worden geschat aan de hand van een translog kostenfunctie en de EFA wordt gebruikt om de x-efficiëntie te bepalen.


53

Bikker schat met behulp van het EFA model een gemiddelde x-efficiëntie van 69 procent voor de Europese sector. Dit is betrekkelijk lager dan de inefficiëntie van 20 procent die meestal gevonden wordt. Bovendien scoort België met 52 procent en een voorlaatste plaats nog veel slechter. Als de landspecifieke kostenniveaus worden geschat, scoort België gemiddeld. De auteur concludeert hieruit dat in België de managementefficiëntie relatief zwak is terwijl de institutionele of economische omstandigheden (met betrekking tot kosten) het Europese gemiddelde benaderen. De auteur gaat ook na hoe de efficiëntie geëvolueerd is over de hele periode. Voor de hele steekproef wordt een tijdtrend toegevoegd en deze blijkt significant positief te zijn wat impliceert dat er een daling van de inefficiëntie is opgetreden. Ook als de efficiëntie op jaarbasis wordt berekend, vindt men een dergelijk patroon terug. Terwijl de efficiëntie in 1990 slechts 56 procent bedroeg, wordt in 1997 al een efficiëntie van 74 procent behaald. Ook bij de kostenniveaus wordt een gelijkaardige trend gevonden. Het gemiddelde kostenniveau lijkt in 1997 12.5 procent onder het niveau van 1990 te liggen. Deze daling is lager dan de daling in de x-inefficiëntie zodat het verschil tussen goed en slecht management kan afgenomen zijn. De daling in inefficiëntie wijst er ook op dat de institutionele hervormingen binnen Europa geleid hebben tot betere condities inzake kosten en tot hogere competitie. Daaruit resulteert een hogere vereiste efficiëntie. Voor de landen afzonderlijk onderzoekt Bikker twee sub-periodes, namelijk ‘90-‘95 en ‘96-’97. Het is moeilijk om voor België conclusies te trekken voor de eerste periode wegens gebrek aan data, maar de ranking van België verbetert zienderogen. In de tweede periode behaalt België een tiende plaats voor de x-efficiëntie en zelfs een tweede plaats voor het kostenniveau. De x-efficiëntie voor de tweede periode ligt nog altijd onder het gemiddelde met 65 procent, maar is sterk gestegen ten opzichte van de 51.5 procent in de eerste periode. De verbetering van de rangschikking zou erop kunnen wijzen dat de fusies een positief effect hebben gehad voor de Belgische banksector: ofwel onrechtstreeks door meer competitie en druk op de marges, ofwel rechtstreeks door een stijging van de efficiëntie. De erg sterke stijging van de rangschikking bij het kostenniveau wijst er wel op dat de schatting voor de eerste periode met enig voorbehoud dient te worden geanalyseerd. Bikker maakt ook een opdeling naar grootte van de banken. Vaak is het aantal waarnemingen in de verschillende klassen te klein om gefundeerde conclusies te trekken. Over het algemeen lijkt de kleinste klasse het meest efficiënt met 77 procent. Deze waarde daalt met de grootte en voor de grootste klasse bedraagt de efficiëntie nog slechts 42 procent. Deze zouden volgens de auteur juist door hun grootte en complexiteit moeilijker te besturen zijn. Er wordt eveneens een opdeling gemaakt naar het type bank. Het probleem met het beperkt aantal waarnemingen duikt ook hier weer op. België wordt echter gekenmerkt door een grote groep commerciële banken en deze blijken minder efficiënt dan het Europese gemiddelde, wat leidt tot een dertiende plaats in een rangschikking. De efficiëntie zou er met 75 procent kunnen verhoogd worden.


54

Carbo et al. (2002) onderzoeken de efficiëntie van de Europese spaarbanken. Deze maken ongeveer 20 procent uit van de totale banksector (gemeten a.d.h.v. de totale activa). Daarvoor gebruikt men de SFA met een Fourier Flexible functionele vorm. Men beschikt over data van 1989 tot 1996, maar slechts vanaf 1993 is de dataset groot genoeg om betrouwbare resultaten op te leveren. De auteurs vinden potentiële schaalvoordelen tussen 6 en 8 procent voor België (uitsluitend voor de periode ‘93-’96, daarvoor bestaat de sample voor België slechts uit 1 bank). Deze schaalvoordelen zouden zorgen voor een stijging van de kosten van slechts 92-94 procent bij een verhoging van alle outputs met 100 procent. Bovendien zouden grote banken grotere schaalvoordelen vertonen, terwijl banken kleiner dan 200 miljoen euro slechts constante schaalopbrengsten zouden kennen. Doordat grote banken grotere voordelen zouden kunnen boeken, lijkt er geen grens te staan op de gewenste grootte van een bank: hoe groter hoe beter. De Belgische banken lijken x-inefficiënter dan de rest van de Europese banken (op Portugal na). De inefficiëntie blijft ook nagenoeg constant op 25 procent. Kleinere banken lijken binnen Europa iets x-efficiënter te zijn dan grote. Het verschil bedraagt iets meer dan 1 procent voor de twee uiterste klassen. De resultaten voor 1996 doen wel vermoeden dat de verschillen kleiner worden. Dit zou het gevolg kunnen zijn van de schaalwinsten die deze kleine banken boeken door op een grotere schaal te werken. Blijkbaar slaagt men erin het efficiënt management te behouden bij de schaalvergroting. Ook het verdwijnen van de inmenging en controle van de overheid lijkt de efficiëntie te verhogen. Vanuit dit perspectief lijken fusies en overnames de efficiëntie te bevorderen.

We merken dat er sterke verschillen opduiken in de geschatte efficiënties tussen de verschillende studies. Dit valt in de eerste plaats te verklaren door een verschil in de gebruikte methode. Zo kan het verschil in resultaat tussen Altunbas et al. (2001) en de twee papers van Bikker (1999, 2001) voortvloeien uit een andere specificatie van de onderliggende kostenfunctie. De eerstgenoemde paper gebruikt de flexibele Fourier terwijl in de papers van Bikker de translog kostenfunctie wordt toegepast. Een andere mogelijke oorzaak is het verschil in de steekproef. Dit is duidelijk het geval voor de paper van Carbo et al. (2002), maar ook de papers die in wezen hetzelfde onderzoeken vertrekken van een verschillende steekproef. Bikker werkt telkens met een vaste steekproef van 94 banken voor België terwijl het aantal Belgische banken in de steekproef van Altunbas et al. sterk varieert doorheen de tijd. Een ander verschil tussen deze papers is de definiëring van de output. Zoals gezegd gebruikt Bikker de productiebenadering, terwijl Altunbas et al. de intermediatiebenadering toepassen. Een laatste belangrijk verschil is het aantal landen dat men bestudeert. Ook op die manier kan men sterke verschuivingen in de resultaten krijgen doordat de efficiënte grens geschat wordt op basis van meer data uit meer landen. Dit zou de oorzaak kunnen zijn van het verschil in resultaat tussen Bikker (1999) en Bikker (2001).


55

4.4.2 Data Envelopment Analysis Pastor, Pérez en Quesada (1997) en Brown (2000) gebruiken DEA analyse in combinatie met een index die productiviteitsverschillen meet. Bij dergelijke studies tracht men verschillen in productiviteit toe te wijzen aan enerzijds verschillen in de efficiëntie en anderzijds aan verschuivingen in de technologie. De eerste auteurs vergelijken 8 landen met elkaar op basis van gegevens uit 1992. Uit de eenvoudige DEA analyse komt België als een efficiënt land uit de bus. Enkel Frankrijk en Spanje scoren beter. Om de productiviteit te meten nemen de auteurs de Spaanse technologie als referentie en vergelijken daarmee de 7 andere landen. Daaruit blijkt dat de Spaanse sector het minst efficiënt is, terwijl Oostenrijk het meest efficiënt zou zijn. België krijgt een vierde plaats toegewezen. De efficiëntieverschillen kunnen dus opgedeeld worden in twee deeleffecten. Ten eerste is de Belgische sector nagenoeg even efficiënt als de Spaanse, maar de technologie die de Belgische banken kunnen inzetten is beter dan de Spaanse technologie. Anderzijds zijn er een aantal landen waarvan de technologie nog beter is dan de Belgische.

In een gelijkaardige studie, onderzoekt Brown (2000) naast België nog 8 andere Europese landen. Zij gaat de evolutie na van de productiviteit. Deze lijkt in België af te nemen gedurende de periode ‘90-‘94. Dit is vooral te wijten aan de technologische innovatie, die de relatieve productiviteit zou verminderen. Dat is de productiviteit ten opzichte van de andere landen in de steekproef. Blijkbaar slagen de andere landen erin een hogere mate van innovatie te bekomen, waardoor België achterop blijft. De efficiëntie blijft in België nagenoeg gelijk zodat de beide factoren resulteren in een achteruitgang van de productiviteit. Enkel in Duitsland en Denemarken zou de productiviteit gestegen zijn. Deze stijging wordt gedreven door verbeteringen in de technologie. In Frankrijk verbeterde de inzetbare technologie eveneens, maar deze verbetering wordt tenietgedaan door een daling van de efficiëntie. Op basis van directe schattingen van de efficiëntie komen de Belgische commerciële banken als heel efficiënt naar voor en deze efficiëntie blijft ook de hele periode behouden terwijl ze voor de meeste andere landen lijkt af te nemen. Ook de schaalefficiëntie is hoog gedurende de hele periode. Op basis van deze periode kunnen we echter geen conclusies trekken over de fusies. De volgende studie laat wel voorzichtige conclusies toe.

Het opzet van Lozano-Vivas et al. (2001) verschilt sterk van de andere studies hoewel Pastor, Lozano-Vivas en Pastor (1997) al een soortgelijk onderzoek uitvoerden. Deze papers trachten na te gaan wat het effect zou zijn voor de efficiëntie van lokale banken als ze op andere markten zouden opereren. Men tracht, met andere woorden, het belang van lokale omgevingsfactoren na te gaan. Dit soort onderzoek resulteerde uit de verwachting dat het aantal grensoverschrijdende fusies sterk zou toenemen in het meer geïntegreerde Europa. Dit lijkt echter nog niet het geval te zijn geweest. Misschien zijn omgevingsfactoren daarvoor verantwoordelijk. Verschillen in deze factoren remmen immers de grensoverschrijdende consolidatie zoals ook Berger et al. (2001) aanhaalden (zie hoofdstuk 2).


56

De auteurs passen voor hun onderzoek de DEA methode toe op data uit 10 landen voor 1993. Ze gebruiken voor de definiëring van een eerste efficiënte grens 2 inputs en 4 outputs. Een tweede wordt berekend door ook omgevingsfactoren (zoals loon per capita of equity per totale activa) mee te rekenen. Bij de eerste berekening van de grens behaalt België een tweede plaats inzake efficiëntie, achter Luxemburg. Bij de nieuwe grens behoudt België een derde plaats, terwijl Spanje en Portugal respectievelijk een en twee worden. Op basis van deze twee grenzen gaan de auteurs na wat de gevolgen zijn van operaties van lokale banken in andere Europese landen. Als buitenlandse banken zouden starten met operaties in België zouden enkel Spanje en Portugal de efficiëntie van de Belgische banken kunnen evenaren. Dit wijst op het specifieke karakter van de Belgische markt (hetzelfde geldt voor de Spaanse en Portugese markt) en op de hoge efficiëntie van de Belgische banken. Als Belgische banken in het buitenland zouden opereren, zouden ze overal een hogere efficiëntie behalen dan de lokale banken (behalve opnieuw in Spanje en Portugal). Door negatieve omgevingsfactoren lijkt het vooral moeilijk in Denemarken, Spanje en Portugal een hoge efficiëntie te behalen voor om het even welke bank. Op basis van hun onderzoek onderscheiden de auteurs drie categorieën waarbinnen men de Europese banken rangschikt. België belandt daarin, samen met Luxemburg, Duitsland en Nederland in de categorie: “landen met goede omgevingsfactoren die tegelijkertijd aan een hoge technische efficiëntie opereren”. De goede omgevingsfactoren zouden zorgen voor een hoge efficiëntie voor alle banken in deze landen, maar de hoge efficiëntie van de binnenlandse banken zou buitenlandse concurrentie tegenhouden. Een laatste conclusie die deze paper maakt is dat voornamelijk de (macro-) economische situatie en de toegankelijkheid van de banken de onderlinge verschillen in efficiëntie bepaalt. Dit impliceert dat banken die zich in het buitenland willen vestigen een sterke aanpassing van hun gedrag moeten aannemen om te kunnen concurreren met lokale banken.

Op basis van deze studie kunnen we concluderen dat overnames van Belgische banken door buitenlandse banken er waarschijnlijk niet in zullen slagen de efficiëntie van de Belgische banksector te verbeteren. Belgische banken zouden daar in het buitenland beter in moeten kunnen slagen. De eerste soort overnames komen echter veel frequenter voor zodat weinig efficiëntiewinsten kunnen verwacht worden van de fusies.

4.4.3 Thick Frontier Approach Schure en Wagenvoort (1999) testen de kostenefficiëntie over een periode van 5 jaar (volgend op de Second Banking Directive in 1993) voor 15 Europese landen. Daarvoor gebruiken ze een variant van de Thick Frontier Approach, namelijk de Recursive TFA. Men schat de kostengrens door een opdeling te maken tussen een x-efficiënte en een x-inefficiënte groep en enkel de x-efficiënte groep te gebruiken. De berekende efficiënte grens is een grens voor Europa als geheel en de prestaties van banken uit verschillende landen worden dan ook


57

afgewogen tegenover de efficiënte Europese banken en niet de efficiënte binnenlandse banken. Er dient opgemerkt dat de auteurs enkel gebruik maken van banken die gedurende de hele periode als entiteit bestonden. In principe zijn hierdoor gefuseerde banken uitgesloten behalve als beide partners (of de overgenomen partner) nog een afzonderlijk entiteit blijven na de fusie, bijvoorbeeld als moeder- en dochtermaatschappij. De auteurs vinden heel beperkte schaalvoordelen voor de Europese sector. Een L-vormige curve zouden we kunnen afleiden waarbij enkel kleine banken hogere kosten hebben. Banken met totale activa lager dan 100 miljoen EUR zouden zo’n 7.5 procent hogere kosten per activa, en banken met activa tussen 100 en 300 miljoen EUR hebben ongeveer 6 procent hogere kosten dan de nog grotere banken. Voor de spaarbanken vindt men eerder een Uvormige curve terwijl er bij de commerciële banken geen patroon te bespeuren valt. Dit zou te wijten zijn aan het meer heterogene karakter van deze klasse. Voor België afzonderlijk krijgen we hetzelfde beeld. Voor de volledige steekproef van 69 banken kan de efficiëntie nauwelijks verhoogd worden door “de juiste schaal” te kiezen. De gemeten schaalinefficiëntie bedroeg in 1993 en 1994 0.03 procent en sinds 1995 schiet daar nog 0.02 procent van over. Bij de spaarbanken is de situatie anders, daar zou in 1997 nog een kostenreductie mogelijk zijn van 5.4 procent. Door het relatief lage gewicht (bepaald door de totale activa) van dit type bank in de hele steekproef wordt de totale steekproef hierdoor echter niet beïnvloed. Deze studie bevestigt dat het grootste potentieel voor kostenreductie in de x-inefficiëntie ligt. Voor de hele steekproef van banken bedraagt de x-inefficiëntie zo’n 15 à 20 procent, vergelijkbaar met de resultaten voor Amerika. Bovendien merken we een daling van de xinefficiëntie in het laatste bestudeerde jaar, namelijk 16 procent tegenover 20 of 19 procent in de 4 voorgaande jaren. Voor België is er echter geen duidelijk patroon te onderscheiden. Waar in 1993 de geschatte inefficiëntie 20 procent bedraagt, daalt ze in ’94 naar 16 procent om dan terug te stijgen naar 23 procent in ’96. In ’97 zien we terug een daling naar 13 procent. Het valt dan ook moeilijk hieruit conclusies af te leiden over de evolutie van de efficiëntie doorheen de tijd. Wel kunnen we stellen dat op 1996 na de Belgische inefficiëntie iets onder het Europees gemiddelde blijft. Bij een opsplitsing naar het type bank blijken de commerciële banken veel minder efficiënt dan de spaarbanken en het is vooral de evolutie bij de commerciële banken die het Belgische gemiddelde stuurt.

Een laatste conclusie die deze paper maakt is dat de heel grote banken (totaal actief > 100 miljard EUR) gemiddeld 6 procent efficiënter zijn dan kleine banken op Europees vlak. Dit verschil bleef ongeveer gelijk alhoewel beide klassen hun efficiëntie verhoogden gedurende de periode. Grote banken zouden dus efficiënter geleid worden dan kleine.

In een uitbreiding van de vorige studie gebruiken O’Brien en Wagenvoort (2000) dezelfde methode voor een grotere steekproef (door een volledigere rapportering van de banken), die


58

echter slaat op dezelfde periode. Bovendien gebruiken ze een extra input en een andere schaal voor de output, hetgeen zou moeten resulteren in preciezere conclusies. Een gevolg van de aanpassingen is echter dat de x-inefficiëntie gemiddeld 5 procent lager wordt ingeschat en daar moet bij de interpretatie rekening mee gehouden worden. Bovendien wordt bij de bepaling van de efficiënte grens een aantal banken uitgesloten, namelijk een aantal investeringsbanken en erg kleine banken (vooral Duitse spaarbanken) en de Luxemburgse banken, wegens hun specifieke karakter. Zo tracht men tot een meer homogene steekproef te komen en meer representatieve resultaten te verkrijgen. Een verbetering van de aangepaste 2

R met 21 procent wijst er inderdaad op dat de specificatie beter is. Ongeveer 19 procent van de Europese banken ligt op de efficiënte grens. Dit is een merkbare verbetering ten opzichte van de studie van Schure en Wagenvoort (1999), waar dit percentage slechts 7.2 procent bedroeg. Bovendien ligt het percentage merkelijk hoger voor grote banken wat er opnieuw op wijst dat deze efficiënter geleid worden. 44 procent van de Belgische banken ligt op de efficiënte grens, dit is op een na (namelijk Duitsland met 56.5 procent) het beste resultaat. De conclusie dat grotere banken beter geleid worden, betekent dat de fusies (die enkele grote banken creëerden) kunnen geleid hebben tot een daling van de xinefficiëntie. In tegenstelling tot Schure en Wagenvoort, vinden O’Brien en Wagenvoort dat x-efficiënte banken hun kosten konden verminderen met gemiddeld 4.9 procent per jaar. De auteurs wijten dit voornamelijk aan het gebruik van nieuwe technologieën of andere structurele verbeteringen in de banksector. Voor de schaalvoordelen zijn de resultaten van de nieuwe studie analoog aan de vorige, ook zij vinden met andere woorden, weinig mogelijkheid tot efficiëntieverhoging. Inzake de x-efficiëntie scoort België iets beter dan bij de vorige studie. Als we rekening houden met de voorspelde verlaging van de geschatte inefficiëntie met 6 procent behaalt België met waarden tussen 10 en 14 procent een gelijkaardige inefficiëntie maar de rangschikking is verbeterd. België moet in een rangschikking enkel het Verenigd Koninkrijk, Nederland en Duitsland laten voorgaan. De evolutie doorheen de tijd is analoog aan de vorige studie: in ’96 stijgt de inefficiëntie opnieuw na een daling in de vorige periodes. In ’97 lijkt de inefficiëntie opnieuw gedaald. De studie gaat eveneens op zoek naar verschillen in de performantie van banken met een verschillende mate van efficiëntie. De gemiddelde return on average equity is ongeveer 0.5 procentpunt hoger bij efficiënte dan bij inefficiënte banken. Dit zou de Efficient-Structurehypothese ondersteunen (beter management leidt tot hogere winstgevendheid). De Belgische spaarbanken zouden volgens deze studie de meest efficiënt geleide zijn in Europa. Sinds 1994 zou er nagenoeg geen x-inefficiëntie meer aanwezig zijn bij deze categorie. Ook hier zou de ROE hoger liggen voor efficiënte banken. Bij de commerciële banken behoort België ook tot de best presterende landen. De bevinding dat de efficiëntste banken het best presteren inzake winstgevendheid gaat voor deze categorie echter niet op.


59

4.4.4 Distribution Free Approach Maudos et al. (1999) testen 11 Europese landen op de winstefficiëntie van hun banksector om deze te vergelijken met de kostenefficiëntie. Dit gebeurt voor de periode 1993-1996 en met de DFA methode (met de translog kostenfunctie als onderliggend model) als belangrijkste analysemethode. Men gebruikt bovendien nog 3 andere methodes als verificatie van de resultaten van de DFA methode. Men neemt ook risico op (a.d.h.v. financieel kapitaal) in de kosten- en winstfunctie omdat dit de prijzen van inputs en outputs en dus ook de kosten en de winsten beïnvloedt. De auteurs beginnen met een vergelijking van twee ratio’s om het verschil tussen kosten- en winstefficiëntie aan te tonen. België scoort heel goed wat betreft totale kosten ten opzichte van totale activa, maar presteert het slechtst van alle landen inzake return on assets. Dit is een algemene bevinding: men hoeft niet noodzakelijk lage kosten te hebben om een hoge winstgevendheid te bereiken. Dit toont volgens de auteurs de noodzaak aan om de winstefficiëntie te onderzoeken in plaats van de kostenefficiëntie. Voor de kostenefficiëntie bekomen ze een gemiddelde van 91.4 procent voor de 11 landen. België ligt daar net boven met 91.9 procent. Dit zou dus wijzen op de mogelijkheid om de efficiëntie met ongeveer 10 procent te verhogen. De andere methoden die men gebruikt bevestigen dit resultaat. België neemt hierbij de zesde plaats in als de landen worden gerangschikt. De winstefficiëntie blijkt lager te zijn dan de kostenefficiëntie, dit is in overeenstemming met Berger en Mester (1997) en met de paper van Pastor en Serrano (zie hieronder). Het Europese gemiddelde valt terug tot 84.3 procent en België presteert nu het zwakst van de 11 landen met een efficiëntie van slechts 77.3.

Pastor en Serrano (2000) onderzoeken naast de efficiëntie ook het belang van kredietrisico omdat het wenselijk is dat banken zo veel mogelijk slechte leningen vermijden. Om dit risico te neutraliseren, construeert men een indicator voor de efficiëntie gecorrigeerd voor risico. Men onderzoekt dus eerder de efficiëntie van het risicomanagement van de Europese banken. Bovendien maakt men een onderscheid tussen exogene en endogene problematische leningen. De eerste soort is onafhankelijk van het risicomanagement van de bank, en is een gevolg van de algemene economische toestand. De tweede soort bepaalt de betrouwbaarheid van de screening van de banken. Om dit onderscheid te maken, ontwikkelen ze een parametrische techniek om gezamenlijk de winst- of kostenefficiëntie gecorrigeerd voor risico en het risicomanagement te testen. De gebruikte sample bestaat uit 7 landen voor de periode 1993-1997. Deze auteurs trekken eveneens de conclusie dat een goede prestatie op het vlak van kostenefficiëntie geen garantie is voor een hoge winstefficiëntie.

De analyse van de kostenefficiëntie toont aan dat België nagenoeg even efficiënt is als Duitsland, terwijl Luxemburg en vooral Frankrijk efficiënter zijn. Italië, Spanje en Portugal zijn het minst kostenefficiënt. Dezelfde hiërarchie blijft behouden als de kosten gecorrigeerd worden voor risico en ook de geschatte inefficiëntie blijft ongeveer gelijk. Deze geringe impact


60

wijst erop dat het risicomanagement weinig effect heeft op de prijzen van inputs (de prijs van deposito’s). De kosteninefficiëntie zou zo’n 10 procent bedragen voor België. Daarnaast blijkt dat vooral commerciële banken efficiënt zijn, terwijl de spaarbanken het minst efficiënt zijn. De winstefficiëntie vertoont een compleet ander beeld. De waarden zijn voor alle landen behoorlijk lager. Waar het gemiddelde bij de kostenefficiëntie nog 89 procent was, bedraagt het nu nog slechts 52 procent. Ook de rangschikking van de landen is grondig gewijzigd. Frankrijk valt van de eerste naar de laatste plaats. Spanje en Portugal scoren nu heel wat beter. België komt nu pas op de vijfde plaats met een inefficiëntie van 48 procent. Deze resultaten wijzen erop dat de hogere kosten die de Spaanse en Portugese banken moeten maken

ruimschoots

gecompenseerd

worden

door

een

hogere

opbrengst

en

dus

winstgevendheid. Hetzelfde beeld krijgen we bij het type bank. Spaarbanken zijn nu iets efficiënter dan de commerciële banken. Het beeld verandert ook drastisch naargelang de grootte: bij de kosten waren de grootste banken het meest efficiënt terwijl dat nu de kleinste banken zijn.

De winstefficiëntie wordt duidelijk wel beïnvloed door het risico. De gecorrigeerde efficiëntie ligt zo’n 9 procent hoger dan de gewone winstefficiëntie. Door de correctie schuift België 1 plaats hoger en behaalt een efficiëntie van 58 procent (net boven het gemiddelde). Portugal daarentegen valt van de tweede naar de laatste plaats. De Portugese banken nemen met andere woorden veel meer risico dan de Europese banken. Bij de evolutie over de tijd valt op dat de gecorrigeerde kostenefficiëntie heel stabiel is voor alle landen en voor de hele periode. Ook de gecorrigeerde winstefficiëntie is stabiel, maar we merken toch een licht stijgende trend.

De resultaten voor het risicomanagement van de Belgische banken ogen niet echt fraai. Het overgrote deel van de slechte leningen zijn te wijten aan slecht management. Slechts 3.9 procent van de niet-performante leningen is niet aan het management te wijten maar aan exogene factoren. Enkel Luxemburg met 1 procent doet slechter. In Portugal worden de leningen het meest efficiënt beheerd, slechts 20.5 procent van de slechte leningen wordt er door slecht management veroorzaakt. Het slechte resultaat voor België kan misschien verklaard worden door het grote belang van bankleningen voor Belgische bedrijven en voor de banken.

Het management van de leningen is bovendien in alle landen achteruit gegaan op Portugal en Duitsland na. In België is het management met ongeveer 25 procent verslechterd in de periode ’95-’97 ten opzichte van ’93-’95. Deze verslechtering kan het gevolg zijn van gestegen competitie (eventueel door de fusies met, en overnames van buitenlandse banken), wat de druk om marktaandeel uit te breiden kan verhoogd hebben. Dit kan op zijn beurt geleid hebben tot meer slechte leningen. Deze evolutie kan eveneens het directe gevolg zijn van de fusies in een poging de huidige klanten te behouden of nieuwe klanten te bereiken.


61

4.4.5 Samenvatting De resultaten van de studies die hiervoor werden besproken, worden in tabel 4.1 nog eens samengevat om gemakkelijker conclusies te kunnen trekken. Zoals reeds werd vermeld, bestudeert slechts 1 studie het rechtstreeks effect van fusies. De conclusies over de potentiële effecten van de fusies werden aan de hand van de statische analyses gemaakt, maar moeten met het nodige voorbehoud worden geïnterpreteerd, omdat deze studies de fusies zelf niet onderzoeken. In de tabel wijzen pijlen op de evolutie over de tijd. In de laatste kolom wordt gepoogd conclusies te trekken over de fusies uit de verschillende studies.

Tabel 4.1: De Resultaten van de Verschillende Studies voor België Studie

Periode

Methode

Huizinga et al. (2001) Altunbas et al. (2001) Bikker (1999)

1994-1998 1989-1997

Translog kostenfie EFA

1989-1997

EFA

Bikker (2001)

1990-1997

EFA

Carbo et al. (2002)

1989-1996

EFA

Hasan et al. (2000)

1993

DEA

Schure en Wagenvoort (1999) O’Brien en Wagenvoort (2000) Maudos et al. (1999) Pastor en Serrano (2000)

1993-1997

RTFA

1993-1997

RTFA

1993-1996

DFA

1993-1997

DFA

Schaalinefficiëntie (%) 10-15 5 maar gedaald

’93-’96: 6 tot 8

’93-’94: ’95-’97: ’93-’94: ’95-’97:

0.03 0.02 0.03 0.02

X-inefficiëntie (%) Kostenineff: 15 Winstineff: 35 ’89→’96: 37→24 ’97: 32 20% onder het Europees gemiddelde ’90-’97: 50 ’96-’97: 35 ’93-’96: 25

Positie t.o.v. Europa Gemiddeld

’93 ongeveer 20

Efficiënt

’93→’97: 20→15

Efficiënt

’93→’95: 14→8 ’96→’97: 12→10 Kostenineff: 10 Winstineff: 22 Kostenineff: 10 Winstineff: 40

Efficiënt

Inefficiënt Efficiënt

Inefficiënt Inefficiënt

Gemiddeld Inefficiënt Kosteneff Winstineff

Potentiële effecten fusie Mogelijk positieve Positief via schaaleff Onduidelijk

Mogelijk positieve Positief via schaal en verdwijnen overheid Crossborder: licht negatieve Mogelijk positieve Onduidelijk

Negatief voor risicomanage ment

5. Conclusies voor België •

Heel wat studies werden uitgevoerd met betrekking tot de eerste helft van de jaren ’90. Het merendeel van de studies onderzocht de kostenefficiënte van de Europese banksector. Hoewel het aantal studies naar de efficiënte van de banksector lang niet zo hoog is in Europa als in de Verenigde Staten, zijn de meeste methodes die voor de Verenigde Staten werden gebruikt ook al op Europese data toegepast.

•

Er lijkt een algemene consensus te bestaan dat de Belgische banksector tot de meest kostenefficiënte in Europa behoort, en dat deze efficiëntie reeds hoog was in het begin


62

van de jaren ’90, dus voor de grote consolidatiegolf. Toch definiëren sommige studies België als inefficiënt. •

De twee studies die de winstefficiënte van de Europese banksector hebben onderzocht, vinden dat België minder winstefficiënt is dan het Europese gemiddelde. Deze bevinding is in overeenstemming met Berger en Mester (1997) die vinden dat kostenefficiëntie niet automatisch winstefficiëntie impliceert. De twee studies maken echter gebruik van dezelfde methode en nagenoeg dezelfde data zodat we voorzichtig moeten zijn met algemene conclusies.

•

Zoals in de meeste Amerikaanse studies, blijkt ook in België de x-inefficiëntie veel belangrijker dan de schaalinefficiëntie of de scope-inefficiëntie.

•

Er bestond begin de jaren ’90 wel degelijk ruimte voor een verhoging van de schaalefficiëntie. We zouden een inefficiëntie van zo’n 10 procent kunnen definiëren. De fusies hebben een duidelijke verhoging van de gemiddelde schaal teweeggebracht. De verschillende studies die Europa hebben bestudeerd, definiëren een minimale efficiënte schaal die de grote Belgische banken nu hebben overschreden of benaderd. Vanuit dit oogpunt lijken de fusies de efficiëntie te hebben verhoogd.

•

De x-inefficiëntie ligt tussen 15 en 20 procent. Ook dit wordt in andere landen dikwijls teruggevonden. Een aantal studies vinden een verbetering van de x-efficiëntie in de jaren ’96 en ’97. Deze evolutie wordt over heel Europa gevonden en zou het gevolg kunnen zijn van gestegen competitie door institutionele hervormingen.

•

Een aantal studies vinden een verbetering van de efficiëntie in België als de jaren ’96 en ’97 worden vergeleken met de periode ‘93-’95. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Zo zijn er mogelijk positieve gevolgen die uitgaan van institutionele wijzigingen en deregulering. Toch zijn er studies die vinden dat België in die periode verbeterde ten opzichte van andere Europese landen. Dit zou kunnen wijzen op een positieve invloed van de fusiegolf.

•

De Belgische commerciële banken lijken tot de meest kostenefficiënte in Europa te behoren. Over de Belgische spaarbanken bestaat meer onduidelijkheid. 1 studie definieert hen als de meest efficiënte in Europa terwijl een andere studie ze als zeer inefficiënt kenmerkt. De spaarbanken maken echter per definitie meer kosten zodat ze bijna automatisch als minder kostenefficiënt worden aanzien. Als de winstefficiëntie wordt geanalyseerd lijken spaarbanken dat kostennadeel meer dan te compenseren.

•

Omgevingsfactoren lijken belangrijk te zijn om verschillen in efficiëntie te verklaren tussen de Europese landen. België lijkt goede omgevingsfactoren te hebben om een hoge efficiëntie in de hand te werken.

V.

De Marktmacht van de Belgische Banken In dit hoofdstuk wordt nagegaan of de fusiegolf de creatie en de mogelijke uitbuiting van marktmacht heeft veroorzaakt. In het vorige deel hebben we reeds aangetoond dat de intrestmarge van de Belgische banken onder druk stond. Consolidatie en collusie kan een eenvoudige manier zijn om deze intermediatiemarge weer op te krikken. Om de aanwezigheid en relevantie van marktmacht na te gaan, wordt opnieuw begonnen met een eenvoudige ratioanalyse. Daarna worden twee methodes op basis van regressieanalyse besproken. Deze methodes werden al een aantal maal voor Europa toegepast en die resultaten worden hier toegelicht. Vervolgens worden eigen econometrische testen afgeleid van de tweede methode. In een laatste deel wordt ingegaan op een aantal niet-structurele modellen die rechtstreeks de marktmacht van een sector analyseren (in tegenstelling tot de structurele regressiemodellen). Uit deze studies kunnen we een aantal concrete conclusies voor België afleiden. Er wordt afgesloten met een aantal algemene conclusies over de marktmacht van de Belgische banksector.

1. Ratioanalyse In hoofdstuk 3 werd reeds de Herfindahl-Hirschman-index uiteengezet. Er werd ook aangehaald dat de index de maximale waarde heeft overschreden volgens de Amerikaanse concentratieregels. Zowel bij de leningen als de deposito’s worden waarden boven 2.000 genoteerd vanaf het jaar 2000 terwijl de waarde voor het totaal actief net onder 2.000 blijft. Deze waarden liggen beduidend hoger dan 1.800, de kritieke waarde die als een bedreiging van de perfecte concurrentie wordt aanzien. Zoals ook in hoofdstuk 3 werd aangegeven zijn de veronderstellingen aan de basis van deze waarde echter twijfelachtig, zodat we ook andere ratio’s dienen te analyseren.

Een andere vrij eenvoudige te construeren ratio is de Lerner-index die eveneens in het derde hoofdstuk werd besproken. Voor de constructie van dit soort indices hebben we tijdreeksen nodig voor rentevoeten op leningen of deposito’s. Hier wordt gebruik gemaakt van data van de ECB. De ECB publiceert op haar website historische tijdreeksen met rentevoeten op verschillende instrumenten voor verschillende landen, waaronder België. Deze gegevens gaan

terug

tot

januari

1993

en

zijn

beschikbaar

op

maandbasis.

De

rente

op

overheidsobligaties wordt gebruikt als marginale kost. Dit vloeit voort uit het feit dat deze rente als opportuniteitskost kan gezien worden om extra leningen toe te staan. Een lening moet immers gefinancierd worden met de verkoop van een overheidsobligatie of met ander geld dat niet langer in een overheidsobligatie kan geïnvesteerd worden.

Hoofdstuk 5: De Marktmacht van de Belgische Banken

64

Hier wordt in eerste instantie de Lerner-index berekend met hypothecaire leningen aan particulieren (om de vijf jaar herzienbaar) als output en met de rente op overheidsobligaties van vijf jaar als input. Figuur 5.1 geeft de evolutie van deze Lerner-index vanaf 1993. We zien dat tot 1997 de Lerner-index tussen 0 en 0.1 blijft hangen. In 1997 zien we een vrij scherpe daling van de index. Deze wordt veroorzaakt door een gelijktijdige daling van de rente op leningen en een stijging van de rente op overheidsobligaties. Deze stijging lijkt een reactie op een stijging van de centrale-bankrente. Na deze eenmalige sterke daling neemt de Lerner-index vanaf 1997 een hogere waarde aan, namelijk tussen 0.1 en 0.2. Dit zou er op kunnen wijzen dat de banken vanaf 1997 in staat waren hun winstmarges te verhogen.

Figuur 5.1: De Lerner-Index voor Particuliere Hypothecaire Leningen

0.3

0.2

0.1

0.0

-0.1

-0.2 93

94

95

96

97

98

99

00

01

Bron: eigen berekeningen op basis van gegevens van de ECB en Datastream

Het feit dat de Lerner-index in de tweede helft van de jaren ’90 stabiliseert op een hoger niveau, valt samen met de consolidatie van de banksector, zodat vragen kunnen gesteld worden bij het anti-competitieve karakter van de fusies. Ook de vaststelling dat de trend niet omkeert vanaf 1999 is opvallend. Er was immers vooropgesteld dat, met de invoering van de EMU, de competitie sterk zou verhogen. Dit lijkt in 2001 echter nog niet het geval te zijn.

Ook voor bedrijfsleningen kunnen we een dergelijke Lerner-index creëren. Hier maken we een opdeling naar korte-termijn en lange-termijn kredieten. De korte termijn slaat op een periode van 6 maand, de lange termijn op kredieten voor 5 jaar. Hier stelt zich opnieuw de vraag wat de relevante marginale kost is voor de banken. Helaas beschikken we niet over de rente op 6


65

maand op overheidspapier. Daarom worden de rentevoeten gebruikt op schatkistcertificaten (SKC) en interbancaire leningen op 3 maand. We krijgen kwalitatief dezelfde evolutie ongeacht welke rentevoet als marginale kost wordt gebruikt, maar de curve ligt het laagst bij de schatkistcertificaten en is iets hoger bij de interbancaire rentevoeten. Dit weerspiegelt uiteraard het verschil in hoogte van de beide rentevoeten. In figuur 5.2 wordt de index afgebeeld met de schatkistcertificaten als marginale kost. Een opvallende vaststelling is de langdurig negatieve Lerner-index in 1993. Dit is waarschijnlijk het gevolg van een snellere opwaartse aanpassing van de rente op SKC als reactie op een vrij plotse stijging van de centrale-bankrente. De bedrijfskredieten lijken daar iets trager en gematigder op te reageren. Sinds 1994 zien we een licht stijgende trend van de Lerner-index tot in 2000. Daarna zien we een sterke daling van de index. Deze daling is vergelijkbaar aan de daling in 1993. Opnieuw werd de centrale-bankrente plots verhoogd, maar we merken dat de banken al veel sneller ingrijpen en dat de Lerner-index niet opnieuw negatief wordt. In 2001 merken we weer een stijgende index. Deze resultaten wijzen er op dat de marktmacht van de banken toch is gestegen aangezien men vlug kan reageren op stijgingen in de rentevoeten van de SKC, zeker aangezien de termijn van de bedrijfskredieten 6 maand is en die van de SKC slechts 3 maand.

Figuur 5.2: De Lerner-Index voor Korte-Termijn Bedrijfskredieten

0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 -0.1 -0.2 93

94

95

96

97

98

99

00

01

Bron: Eigen berekeningen op basis van gegevens van de ECB en Datastream

Aangezien de rente op bedrijfskredieten op lange termijn slaat op een periode van vijf jaar, werd de Lerner-index gecreëerd met de rente op overheidsobligaties met een looptijd van eveneens vijf jaar. Figuur 5.3 toont dat de curve vrij sterk schommelt. Om toch nog conclusies


66

4

te kunnen trekken, werd een trend geconstrueerd . We merken een duidelijk opwaartse beweging. De index lijkt met ongeveer 0.05 gestegen te zijn in de periode ‘97-’01 ten opzichte van de periode ‘93-’96. Opnieuw wijst dit op het feit dat de marktmacht is gestegen. De marktmacht blijkt in alle drie de markten even groot te zijn.

Figuur 5.3: De Lerner-Index voor Lange-Termijn Bedrijfskredieten

0.25

0.20

0.15

0.10

0.05

0.00 93

94

95

96

97

98

Lerner-index

99

00

01

Trend

Bron: Eigen berekeningen op basis van gegevens van de ECB en Datastream

We kunnen op basis van deze eenvoudige ratio’s toch enkele conclusies formuleren. De consolidatie bracht de Lerner-index op een permanent hoger niveau. Dit zou betekenen dat de competitie gedaald is. Dit zou op zijn beurt de SCP-hypothese bevestigen. Wel laat deze analyse ons niet toe een opdeling te maken tussen de SCP-hypothese en de relatievemarktmachthypothese aangezien we louter werken met geaggregeerde rentevoeten. Een tweede conclusie is dat de introductie van de EMU op korte termijn weinig effect heeft. De verwachte stijging van de competitie lijkt er vooralsnog niet gekomen. Als laatste vaststelling kunnen we stellen dat de aanpassingssnelheid van de intrestvoeten een belangrijke determinant vormt van de Lerner-index. De grote sprongen in de index lijken immers het gevolg van een verschil in aanpassingssnelheid tussen de rente op leningen en de overeenkomstige marktrente. Het onderzoek naar deze aanpassingssnelheid vormt een deel van het onderzoek in het volgende deel.

4

De trend werd geconstrueerd met een Hodrick-Prescott filter. Als “smoothing” parameter werd 14.400 gebruikt zoals vooropgesteld door Hodrick en Prescott voor maandelijkse data.


67

2. Regressieanalyse Er zijn fundamenteel twee verschillende methoden vooropgesteld om marktmacht via regressieanalyse aan te tonen. Enerzijds wordt de relatie winstgevendheid-concentratie getest, anderzijds bekijkt men hoe de concentratie de prijszetting beïnvloedt. Eerst worden deze twee technieken verduidelijkt, daarna wordt een eigen econometrische analyse toegepast.

2.1 Winstgevendheid-Concentratie Een regressieanalyse, om de verschillende marktmacht- en efficiëntiehypothesen te testen, gebeurt nagenoeg altijd met een maatstaf voor de winstgevendheid als afhankelijke variabele en maatstaven voor de concentratie en marktaandeel als verklarende variabelen. Men voegt daar dikwijls nog een aantal controlevariabelen aan toe, zoals de groei van het BBP van de verschillende landen of de activa van de banken. We kunnen dit als volgt voorstellen:

Π ij = a0 + a1C R + a2 MS + ∑ ai X i , met Π als maatstaf voor de winstgevendheid, CR de concentratiegraad, MS het marktaandeel en X de vector van controlevariabelen. Men veronderstelt hierbij dat de SCP-hypothese opgaat als men vindt dat a1 > 0 en a2 = 0, terwijl de ES-hypothese opgaat als a1 = 0 en a2 > 0. Het eerste resultaat zou er immers op wijzen dat vooral de concentratie belangrijk is en dat de mogelijkheid van collusie dus de doorslag geeft om de winstgevendheid te verklaren. De tweede uitkomst daarentegen hecht al het belang aan het marktaandeel. Wie het meest efficiënt is, en dus de hoogste winstgevendheid bereikt, zal eveneens het hoogste marktaandeel bezitten, zodat er een significant verband is tussen beide, ongeacht de concentratie.

Molyneux en Forbes (1995) waren de eersten die deze methode toepasten voor de Europese bankmarkt. Ze doen dit via paneldata voor 18 landen en voor de periode 1986-1989. Ze gebruiken de ROA als afhankelijke variabele en naast CR en MS nemen ze ook nog de capital-to-asset ratio, de loans-to-deposit ratio, bankactiva en een dummy voor overheidscontrole op. Het gebruik van paneldata laat echter niet toe om vergelijkingen tussen landen te maken. Voor de Europese sector vinden de auteurs voornamelijk bewijs voor de SCPhypothese. De coëfficiënt voor de concentratiegraad is voor alle sub-periodes hoogst significant, terwijl het marktaandeel nooit significant verschilt van nul. Deze studie heeft betrekking op een heel vroege periode zodat we geen conclusies kunnen trekken voor de fusiegolf, wel blijkt dat de Europese bankmarkt in de jaren ’80 reeds gekenmerkt werd door een mogelijkheid van collusie. Dit resultaat mogen we niet zomaar doortrekken naar de jaren ’90. Berger et al. (1999) geven een aantal mogelijke redenen voor een daling van de


68

marktmacht sinds de jaren ’80. Markten kunnen meer contesteerbaar geworden zijn door de opheffing van regionale restricties. Zo kan de gestegen intrede of het gestegen risico op intrede de marktmacht van lokale banken aangetast hebben. Bovendien zouden een aantal diensten meer homogeen geworden zijn (o.a. door de technologische vooruitgang). Dit zou geleid hebben tot meer volkomen concurrentie.

In 1995 publiceerde Berger echter een belangrijke paper die de SCP-hypothese tegenover de ES-hypothese plaatst en de methode van o.a. Molyneux en Forbes sterk bekritiseert. De auteur stelt dat het opnemen van marktaandeel en marktconcentratie niet voldoende is om de uiteenlopende hypothesen te onderscheiden. Dit vloeit voort uit de alternatieve verklaringen voor de SCP en ES-hypothesen. Zo kan een significante coëfficiënt voor marktaandeel en een insignificante voor concentratie wijzen op de aanwezigheid van relatieve marktmacht, dus het feit dat enkel de grote banken hun marktmacht kunnen gebruiken. Andere auteurs interpreteren deze uitkomst als bewijs voor de x-efficiëntie als drijvende kracht van marktaandeel en winstgevendheid. Men beschouwt het marktaandeel dan als proxy voor de xefficiëntie, maar aldus verzuimt men volgens Berger om de x-efficiëntie expliciet als verklarende variabele op te nemen. Als men bovendien niet voor schaaleffecten controleert, loopt men het risico dat de correlatie met het marktaandeel eigenlijk de aanwezigheid van schaalvoordelen vertegenwoordigt. Zelfs als men voor de schaal corrigeert, kan het effect nog altijd aan de schaal te wijten zijn als men een verkeerde specificatie gebruikt. Berger haalt het verwaarlozen van U-vormige gemiddelde kosten aan als voorbeeld.

Berger stelt dan ook voor om een maatstaf voor de winstgevendheid tegelijkertijd te regresseren op de concentratie, het marktaandeel, de x-efficiëntie en de schaalefficiëntie. Hiervoor heeft hij schattingen nodig voor de beide vormen van efficiëntie. Deze berekent hij op basis van de distribution free methode. De testen van de efficiëntiehypothesen kunnen we volgens Berger (1995) en Punt en Van Rooij (1999) als volgt voorstellen:

ROEi,t = Pi ,t =

<0 >0 0 0 E f1( XEi ,t , SEi ,t , SEiD,t , Herf m,t , MSi ,t , Z i ,t ) +ν 1i ,t , <0

≥0 ≤0 0 0 E f 2 ( XEi ,t , SEi ,t , SEiD,t , Herf m,t , MSi ,t , Z i ,t ) + ν 2i ,t . ≥0

Naast de x-inefficiëntie (XE), worden er twee vormen van schaalinefficiëntie onderscheiden. E

Als de schatting voor de schaalinefficiëntie positief is, zijn er schaalvoordelen (SE ) te boeken, D

er kunnen echter ook schaalnadelen (SE ) optreden als de schaalinefficiëntie negatief is. Dan kan een bank zijn efficiëntie dus verhogen door de schaal in te krimpen. Z is een vector van controlevariabelen en de subscripts i, m en t verwijzen respectievelijk naar de bank, het land en het bewuste jaartal. P zijn de prijzen (dus de rentevoeten) op leningen of deposito’s. Het


69

effect van de efficiëntie en marktmachtvariabelen op die prijzen wordt ook getest. Dit kunnen we als volgt verklaren: banken die efficiënter worden (waarvan de XE of SE dus daalt), kunnen een deel van hun winst doorgeven aan hun klanten door hun prijzen te wijzigen. Daardoor is het effect van de efficiëntie op de prijzen positief of nul. Voor de prijzen van outputs verwachten we dus een positief teken, terwijl we voor de prijzen van inputs een negatief teken verwachten. Het effect op de ROE van een stijging van de inefficiëntie is duidelijk negatief, zodat we voor deze variabelen een negatief teken verwachten.

De efficiëntiehypothese heeft echter ook implicaties voor de structuur van de markt. Het is immers de efficiëntie die de drijvende kracht is achter een gelijktijdige stijging van de concentratie en de winstgevendheid. Ook dit moet getest worden:

MSi ,t =

≥0 E f 3 ( XEi ,t , SEi ,t , SEiD,t , Z i ,t ) + ν 3i,t ,

Herf m,t =

≤0

≤0

≥0 E f 4 ( XEi ,t , SEi ,t , SEiD,t , Z i,t ) +ν 4i ,t . ≤0

≤0

We zien dat dezelfde effecten worden verwacht.

Ook de marktmachthypothesen kunnen we onder een specifiek testbare vorm neerschrijven:

≤0

≤0

≥0

>0

>0

ROEi,t = f1* ( XEi ,t , SEiE,t , SEiD,t , Herf m,t , MSi ,t , Z i ,t ) + ν1*i,t , Pi ,t =

≥0 ≤0 >0 >0 E f 2* ( XEi ,t , SEi ,t , SEiD,t , Herf m,t , MS i,t , Z i ,t ) + ν 2 *i ,t . ≥0

De marktmachthypothesen stellen dat de concentratiemaatstaven wel nog verklaringskracht hebben zelfs na controle voor de efficiëntie. Dit impliceert dus niet dat de efficiëntievariabelen geen effect kunnen hebben.

De meest strikte hypothesen stellen dat er geen causale relatie is van efficiëntie naar structuur, of omgekeerd. Een uitzondering hierop vormt de quiet-life-hypothese die ook in hoofdstuk 3 al werd aangehaald. Berger en Hannan (1998) ontwikkelden en testten deze hypothese in detail. Volgens deze theorie zou de marktmacht kunnen zorgen voor een daling van de efficiëntie omdat de incentive ontbreekt om zo efficiënt mogelijk te werken. Dit kunnen we aldus voorstellen:


≥0

≥0

≥0

≥0

70

XEi ,t = f 3* ( Herf m,t , MS i ,t , Zi ,t ) + ν 3 *i ,t , SEiE,t = f 4* ( Herf m,t , MSi ,t , Z i ,t ) + ν 4 *i ,t , ≤0

≤0

SEiD,t = f 4** ( Herf m,t , MS i,t , Zi ,t ) + ν 4 * *i ,t . Er wordt dus verondersteld dat een hogere concentratie of hogere marktaandelen de inefficiëntie doen stijgen.

Goldberg en Rai (1996) passen deze methode toe op de Europese banksector voor de periode 1988-1991. Omdat de auteurs enkel grote banken analyseren bestaat de steekproef voor België enkel uit de BBL, hetgeen te beperkt is om verantwoorde conclusies te trekken. Bovendien is de onderzochte periode uiteraard sterk verschillend van de huidige situatie, maar deze studie kan ons toch een inzicht geven in de competitieve situatie in Europa voor de consolidatiegolf. De coëfficiënten voor de efficiëntie worden bepaald aan de hand van de stochastische-grens-methode en een translog kostenfunctie. Bij de regressie van de winstgevendheid (ROE of ROA) op de 4 parameters, komt enkel het marktaandeel als significant naar voor. Dit zou wijzen op een bewijs voor de relatieve-marktmachthypothese, maar de verdere assumptie dat het marktaandeel de efficiëntie bepaalt, moet worden verworpen. Als de coëfficiënten van het marktaandeel al significant zijn, hebben ze het verkeerde teken. Goldberg en Rai gebruiken ook de netto intrestmarge als afhankelijke variabele. Hier lijkt de x-inefficiëntie de doorslaggevende factor te zijn. Bij de verdere testen blijft de relatie enkel bij de landen met een lage concentratie robuust. Dit onderzoek lijkt dan ook slechts een licht bewijs te geven voor twee van de hypothesen.

Punt en van Rooij (1999) volgen eveneens de hiervoor beschreven methode om de marktmacht- en efficiëntiehypothese te testen voor de Europese landen. Ze gebruiken de stochastische-grens-benadering om zowel de schaal- als x-efficiëntie voor elke bank te schatten en nemen de intermediatiebenadering om de output te meten. Eerst wordt de x-efficiëntiehypothese getest. De mate van x-inefficiëntie blijkt significant negatief gerelateerd aan de ROE. De outputprijzen, daarentegen, zijn significant positief gecorreleerd met de x-inefficiëntie. Deze resultaten zijn in overeenstemming met de verwachtingen. De prijzen van inputs, hiervoor neemt men de deposito’s, lijken echter ook te stijgen als de inefficiëntie stijgt. Dit is in tegenspraak met de verwachtingen. Bovendien is de inefficiëntie significant negatief gecorreleerd aan het marktaandeel en bestaat er een nietsignificante negatieve relatie met de concentratie. Deze resultaten zijn in overeenstemming met de verwachtingen. De coëfficiënten van de marktaandelen en de concentratie zijn bovendien niet significant. Ook dit bevestigt de efficiëntiehypothese aangezien er blijkbaar


71

geen verklaringskracht meer uitgaat van de marktmacht variabelen als er voor de efficiëntie gecontroleerd wordt. Deze auteurs vinden dan ook over het algemeen een vrij sterke bevestiging van de x-efficient-structure-hypothese voor de volledige Europese banksector. De schaalefficiëntie daarentegen blijkt niet significant gecorreleerd met de ROE en de tekens zijn over het algemeen verkeerd. De auteurs verwerpen dan ook deze hypothese. Voor de marktmachthypothesen zijn de resultaten niet erg positief. Na correctie voor de efficiëntie lijkt er geen verklaring van de marktmacht meer te bestaan voor de ROE. Als de auteurs echter werken met ROA dan lijkt er wel een significant positieve relatie te bestaan, zelfs na correctie. Enkel bij de prijzen op deposito’s wordt er bevestiging van de marktmachthypothese gevonden. De verklaringskracht van de concentratie voor de efficiëntie is onbestaande voor de x-efficiëntie en slechts voor 1 maatstaf van de schaalefficiëntie heeft de concentratie het correcte (en significante) teken. Dit betekent dat er slechts een zwak bewijs is voor de SCP-hypothese terwijl de quiet-life-hypothese gewoon kan verworpen worden. Ook de relatieve-marktmachthypothese kan worden verworpen. Deze studie vindt dus dat de Europese data in de eerste plaats de x-efficiëntie hypothese steunen. Er wordt ook beperkt bewijs gevonden voor de SCP-hypothese, de andere hypothesen worden echter vrij krachtig verworpen. De relatie blijkt echter telkens vrij zwak te zijn. Dit is een algemene tekortkoming van deze methode. Daarom werden nog andere methodes vooropgesteld.

2.2 Prijs-Concentratie Een belangrijk alternatief voor de vorige studies is het meten van de prijs-concentratie-relatie in plaats van de winstgevendheid-concentratie-relatie. Het grootste voordeel van deze studies is dat men de SCP-hypothese kan testen los van de ES-hypothese. Berger en Hannan (1989) waren bij de eersten om dit toe te passen op de banksector. Deze auteurs vergelijken verschillende Amerikaanse regio’s aan de hand van de rente op deposito’s en de concentratie (gemeten aan de hand van de CR3 en de HHI). De concrete test ziet er als volgt uit:

rijt = α + β CONC jt + γ xijt + εijt . Daarbij is rijt de rente op tijdstip t van bank i in regio j, CONCjt stelt de concentratie voor op de lokale markt j op tijdstip t en xijt is een vector van controlevariabelen. De SCP-hypothese stelt een negatieve relatie voorop aangezien de depositorente de prijs is die betaald wordt aan de klanten. De ES-hypothese daarentegen stelt dat geconcentreerde markten gedomineerd worden door efficiënte banken. Als dit gepaard gaat met een betere transformatie van deposito’s in winstgevende investeringen, dan moeten deposito’s voor deze banken een hoge waarde hebben. Zij zullen dan ook een hogere rente aanbieden. Voor Amerika vinden de auteurs dat de prijs-concentratie-relatie significant negatief is.


72

Dit type onderzoek is enkel mogelijk als men over verschillende regio’s of landen beschikt en is dus niet toepasbaar voor België afzonderlijk. Ook kan men geen onderscheid maken tussen de zuivere SCP-hypothese en de relatieve-marktmachthypothese. De opname van het marktaandeel in de regressie is immers sterk endogeen aan de prijzen. Banken die hogere depositorentes aanbieden zullen normaal gezien een hoger marktaandeel hebben. Hannan (1991) vertrekt van de veronderstelling dat markten voor enkele bankfuncties van nature lokaal zijn en dat bedrijven die in meer geconcentreerde markten opereren makkelijker aan collusie zullen doen (een veronderstelling binnen de SCP-hypothese). De SCP-hypothese stelt dus dat rente op leningen hoger zullen zijn in markten waar de concentratie hoger is. De ES-hypothese daarentegen stelt dat in geconcentreerde markten de rente op leningen hoogstens gelijk zal zijn aan de rente in weinig geconcentreerde markten door de hogere efficiëntie. Hannan test het relatieve belang van beide hypothesen aan de hand van prijsenquêtes van de Federal Reserve bij de banken. Op basis van deze studie besluit hij dat de SCP-hypothese dominant is. Als mogelijke verklaring hiervoor stelt Hannan asymmetrische aanpassingssnelheden voorop. Een bevinding van beide voorgaande studies was dat de maatstaf van concentratie die men gebruikt de resultaten niet significant beïnvloedt. Berger en Hannan (1991) en Neumark en Sharpe (1992) bouwen op deze studies voort, want zij onderzoeken het effect van marktconcentratie op de aanpassingssnelheid van depositorentevoeten. De tweede paper beschouwt enkel de banksector en vergelijkt over verschillende geografische markten heen. De hypothese die men vooropstelt is dat banken in meer geconcentreerde markten de depositorente trager laten stijgen als reactie op stijgende open marktrentevoeten en dat ze sneller de depositorente laten dalen bij dalende marktrentevoeten. Dit zou erop wijzen dat banken met marktmacht een surplusrente kunnen aanrekenen. We kunnen dit samenvatten als de zoektocht naar opwaartse prijsflexibiliteit en neerwaartse prijsrigiditeit aangezien de depositorente de inverse is van de aangerekende prijs voor deposito’s. De resultaten wezen er op dat deze asymmetrische aanpassingssnelheid wel degelijk bestond. Prager en Hannan (1998) bestuderen het effect van horizontale fusies op prijsgedrag van banken, door markten waar veel fusieactiviteit optrad te vergelijken met markten zonder noemenswaardige fusies. De bevindingen uit deze studie zijn consistent met de hypothese dat fusies die de concentratie verhogen, resulteren in gestegen marktmacht, hetgeen op zijn beurt leidt tot negatieve prijsontwikkelingen.

Corvoisier en Gropp (2001) voeren een studie uit over het effect van de concentratie op de intrestmarge van de banken in Europa. Daarvoor construeren ze de marge tussen de intrestvoeten die banken aanrekenen en de vergelijkbare marktrentevoet. Dit is dus vergelijkbaar met de Lerner-indices die hiervoor werden geconstrueerd. Naast de opname van de Herfindahl-index om de concentratie te meten, nemen de auteurs eveneens een aantal controlevariabelen op. De auteurs bestuderen alle landen uit de Eurozone (behalve


73

Luxemburg) voor de periode 1993-1998. Ze schatten 9 specificaties van hun model om de marktmacht in verschillende bankactiviteiten na te gaan en om de robuustheid van hun model te verifiëren. In een eerste fase vinden ze een licht bewijs voor de aanwezigheid van marktmacht in de banksector. Bij een opdeling naar de verschillende activiteiten blijkt er vooral in de markt voor leningen sterke marktmacht aanwezig te zijn. De spread tussen de aangerekende rente en de marktrente is hoger in meer geconcentreerde landen. Bij de markt voor deposito’s lijkt het omgekeerde het geval te zijn. Hier zou de Efficient-Structurehypothese juister zijn. Deze resultaten zijn bovendien robuust voor verschillende specificaties van het model. De auteurs verklaren deze vaststellingen door de veronderstelling dat de werving van deposito’s sterke schaalvoordelen kent en ook weinig gebonden is aan geografische grenzen (behalve de markt voor zichtdeposito’s). De markt voor leningen daarentegen vereist veel ex-ante kennis van de ontlener. Deze ontlener is dus meer gebonden aan lokale markten en moet zich dus wenden tot een beperkt aantal uitleners. Deze uitleners, de banken, beschikken dan ook over de nodige marktmacht. De verschillen in rentevoeten zijn bovendien economisch significant. De rente op leningen in de meest geconcentreerde landen zou tussen 80 en 240 basispunten hoger liggen. De rente op spaaren tijddeposito’s zou in deze landen ook tot 240 basispunten hoger liggen, maar de vergoeding op zichtrekeningen zou zo’n 160 basispunten lager liggen. Vanuit dit oogpunt zouden de fusies dus nefaste gevolgen kunnen hebben voor België aangezien de Herfindahlindex voor zowel de leningen als de deposito’s sterk gestegen is.

Punt en van Rooij (1999) testen het effect van fusies op de prijzen van in- en outputs en op de efficiëntie. Ze berekenen daarvoor het verschil in waarde tussen het jaar na de fusie en het jaar voor de fusie. Op basis van gegevens voor gefuseerde en niet-gefuseerde banken kan men de relatieve wijziging berekenen. Op die manier kan worden vastgesteld dat de gefuseerde banken erin geslaagd zijn hun winstgevendheid te verhogen, zowel absoluut als in vergelijking met banken die niet gefuseerd zijn in hetzelfde jaar. Ook de x-inefficiëntie is gedaald en dit sneller dan bij de controlegroep van niet gefuseerde banken. De schaalefficiëntie verbeterde niet significant. Alle prijzen lijken gedaald over de periode, maar deze wijzigingen zijn niet significant. Bovendien verschillen de wijzigingen in outputprijzen niet sterk van de controlegroep. Dit kan er op wijzen dat de banken hun (verhoogde) marktmacht niet gebruiken en dat ze evenmin een deel van de efficiëntiewinsten doorgeven aan de klanten. De inputprijzen (de depositoprijzen), daarentegen, zouden licht stijgen ten opzichte van de controlegroep het jaar na de fusie terwijl deze stijging het volgende jaar weer verdwijnt. Dit zou er dan weer op wijzen dat de gefuseerde banken een agressieve strategie uitbouwen om klanten te winnen of te behouden na de fusie of dat deze banken relatief veel fondsen nodig hebben na de fusie. Verder vinden deze auteurs ook enig bewijs voor het diversificatiemotief van fusies. De ratio van leningen ten opzichte van de totale activa blijft stabiel voor de gefuseerde banken maar


74

stijgt ten opzichte van de controlegroep. Dit zou er op wijzen dat de gefuseerde banken een betere spreiding tussen leningen en effecten kunnen behalen dan de niet-gefuseerde banken. In een volgende fase relateren deze auteurs deze bevindingen aan de theoretische verwachtingen van de efficiëntie- en marktmachthypothesen. Aldus komt men tot de conclusie dat het x-efficiëntie-onderdeel van de efficient-structure-hypothese sterk wordt ondersteund. De marktmachthypothesen, daarentegen, kunnen worden verworpen, net als de quiet-lifehypothese.

2.3 Eigen Econometrische Analyse Een analyse waarbij de concentratie rechtstreeks als verklarende variabele wordt opgenomen, is niet mogelijk voor België als afzonderlijke identiteit. De Herfindahl-index en andere ratio’s zijn immers niet beschikbaar op maandbasis en we beschikken bijgevolg over te weinig waarnemingen om betrouwbare resultaten te verkrijgen. We zullen ons verder dan ook concentreren op het niveau van rentespreads en de aanpassing van rentespreads aan wijzigingen in de centrale-bankrente.

2.3.1 Het Niveau van de Rentespread De rentespreads worden gedefinieerd als het verschil tussen de rentevoeten die de banken aanrekenen voor de verschillende leningen of deposito’s en de overeenstemmende marktrentevoeten op overheidspapier. We gaan in eerste instantie na of het niveau van de spread stijgt ten opzichte van het niveau van de centrale-bankrente. Een stijging van de spread in de periode na de fusies zou er immers op wijzen dat de banken een hogere mark-up kunnen zetten boven de marktrente. Deze analyse sluit aan bij de constructie en de interpretatie van de Lerner-indices. Hier zoeken we immers naar de hoogte van de spread boven de centrale-bankrente.

In dit deel wordt de volgende vergelijking geschat voor verschillende bankdiensten:

Spreadi = α + β i CBi Een eerste analyse met behulp van de rente op hypotheekleningen voor de periode 19932001 levert op het eerste zicht geen nuttige resultaten op. De centrale-bankrente lijkt de spread niet te bepalen. Als we echter de residuen van de regressie bekijken, kunnen we, uit figuur 5.4, afleiden dat er in 1998 een duidelijke breuk optreedt in de reeks. Een Chow-test bevestigt dit vermoeden. Ook bij de lange termijn bedrijfsleningen komt een vergelijkbaar resultaat naar voor. Bij de rente op spaarrekeningen en termijnrekeningen lijken er eerder drie structureel verschillende perioden te bestaan, namelijk perioden van drie opeenvolgende jaren. Een Chow-test wijst uit dat deze opdeling ook voor alle andere reeksen toepasbaar is.


75

Hieruit volgt de keuze voor de drie perioden die worden bestudeerd: 1993-1995, 1996-1998 en 1999-2001. We kunnen aan deze perioden ook een economische verklaring geven. De eerste periode ligt voor de fusies en wordt dan ook nog gekenmerkt door een lage concentratie. De tweede periode is die waarin heel wat fusies optraden en de concentratie navenant steeg. Hier zou de competitie lager kunnen zijn. De laatste periode is de fase na de invoering van de EMU, in deze periode werd verwacht dat de competitie weer zou stijgen. In de laatste fase zou het niveau van de spread dus moeten dalen ten opzichte van de vorige periode.

Figuur 5.4 Het Residu van de Regressie m.b.t. Hypotheekleningen

2.0 1.5 1.0 0.5 1.5

0.0

1.0

-0.5

0.5

-1.0

0.0 -0.5 -1.0 -1.5 93

94

95 Residu

96

97

98

Reële

99

00

01

Geschatte

Bron: eigen berekeningen op basis van gegevens van de ECB en Datastream

De regressieresultaten, opgenomen in tabel 5.1, laten enkele opmerkelijke vaststellingen toe. 2

De geschatte coëfficiënten staan telkens in de linkerkolom, terwijl de rechterkolom de R en de t-waarde (tussen haakjes) bevat. We verwachten een positief effect voor de leningen en een negatief effect voor de deposito’s en we zien dat deze resultaten ook met de realiteit overeenkomen. Een positief teken wijst er immers op dat de rente op leningen hoger ligt dan de marktrente, een negatief teken betekent dat de marktrente hoger ligt dan de rente op deposito’s.

Enkel de regressies voor de korte termijn bedrijfsleningen zijn niet significant. Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt door het feit dat we als marktrente de Duitse marktrente op 6 maand moeten nemen. Een vergelijkbare rentevoet voor België was immers niet beschikbaar.


76

Als we een opdeling maken naar de verschillende periodes zien we dat in de eerste periode de reactie vrij beperkt is. De rentespread ligt 5 tot 12 basispunten hoger dan de centralebankrente voor leningen en 11 tot 62 basispunten voor deposito’s. In de tweede periode zijn deze waarden drastisch verhoogd. In die periode ligt de rentespread 87 tot 94 basispunten hoger dan de centrale-bankrente voor de leningen (de spread voor de korte-termijn bedrijfsleningen blijft nagenoeg ongewijzigd op 12 basispunten) en 15 basispunten voor de termijndeposito’s. Het niveau bij de spaarrekeningen is echter nog hoger met een stijging van de spread tot 127 basispunten. In de derde periode zien we een daling van het verschil tussen de spread en de centrale-bankrente, behalve voor de termijnrekeningen.

Tabel 5.1: Regressieresultaten m.b.t. het Niveau van de Spread

Instrument\Periode Hypotheeklening KT Bedrijfslening LT Bedrijfslening Spaarrekening Termijnrekening

1993-1995 14% 0.057 (2.65) 18% 0.125* (1.63) 18% 0.082 (2.64) 92% -0.616 (-12.7) 40% -0.112 (-4.32)

1996-1998 22% 0.873 (3.52) 4% 0.126* (1.17) 54% 0.947 (5.36) 83% -1.278 (-10.3) 25% -0.155 (-3.94)

1999-2001 65% 0.420 (6.02) 19% 0.066* (1.93) 39% 0.165 (3.20) 99% -0.990 (-56.9) 67% -0.198 (-7.44)

Alle resultaten significant op 95% betrouwbaarheidsniveau behalve de waarden met een *

Het resultaat voor de spaarrekeningen is wel erg opmerkelijk. Het valt echter vrij eenvoudig te verklaren als we figuur 5.5 bekijken, die de centrale-bankrente en de spaarrente samen afbeeldt. Ten eerste merken we dat de twee reeksen weinig overeenkomsten hebben, zeker vanaf 1997. Voor 1997 zien we dat de beide curven nog ongeveer gelijk lopen, dit verklaart waarom het effect van de centrale-bankrente op de spread nog relatief beperkt is met 61 basispunten. In 1997 en 1998 stellen we een daling vast van de rente op spaarrekeningen terwijl de centrale-bankrente stijgt. Aangezien de marktrente mee zal evolueren met de centralebankrente, wordt de spread groter (meer negatief) dan -1. Vanaf 1999 zien we een stabilisering van de rente op spaarrekeningen. Deze rente wordt volledig onafhankelijk van de centrale-bankrente. Het is dan ook perfect logisch dat het effect van de centrale-bankrente op de spread nagenoeg 1 wordt. De marktrente zal een proportioneel gelijke beweging maken als de centrale-bankrente, zodat de correlatie tussen 2

beide reeksen perfect wordt. Dit fenomeen verklaart ook de erg grote waarde voor de R . Aangezien de evolutie van de spread nagenoeg volledig door de marktrente wordt bepaald, is de verklaringskracht van de centrale-bankrente ongeveer 100 procent.


77

De vraag is natuurlijk waarom de rente op spaarrekeningen niet meer parallel evolueert aan de centrale-bankrente. Misschien kunnen de banken door hun marktmacht deze (lage) stabiele rente aanrekenen en op die manier een lage marginale kost bereiken om leningen te verstrekken. Dat de rente op spaardeposito’s niet meer afhankelijk is van de centralebankrente, is echter niet enkel in België het geval. Volgens Berger et al. (1999) werd dit ook in andere landen geobserveerd.

Figuur 5.5: De Relatie Spaarrente – Centrale-Bankrente

12

10

8

6

4

2 93

94

95

96

97

Spaarrekening

98

99

00

01

Centrale Bank

Bron: ECB en Datastream

Naast de rente op deposito’s kunnen we ook een figuur van de rente op leningen bekijken. 2

We opteren hier voor de rente op de lange-termijn bedrijfsleningen aangezien de R daarvan het hoogst is. We zien dat de centrale-bankrente in de eerste periode sterk daalt, terwijl de spread op hetzelfde niveau lijkt te blijven. Bovendien ligt de spread veel lager dan de centrale2

bankrente. Dit verklaart de lage waarde voor de R en de lage coëfficiënt in de eerste periode. In de tweede periode ligt de spread veel dichter bij de centrale-bankrente en de spread lijkt dezelfde evolutie te kennen als de centrale-bankrente. Dit kan het gevolg zijn van de erg beperkte schommelingen van de centrale-bankrente. Misschien is de hoge coëfficiënt in de tweede periode dan ook het gevolg van een sterkere reactie van de spread op wijzigingen in de centrale-bankrente. Dit wordt in het volgende deel onderzocht. In de derde periode stijgt de spread minder sterk dan de centrale-bankrente. De spread blijft daarom onder de centrale-bankrente liggen. Hieruit volgt de lage coëfficiënt in de derde 2

periode en de lagere R .


78

Figuur 5.6: De Relatie LT-Bedrijfsrente – Centrale-Bankrente

12 10 8 6 4 2 0 93

94

95

96

97

LT Bedrijfslening

98

99

00

01

Centrale Bank

Bron: ECB en Datastream

2.3.2 De Symmetrische Aanpassing van de Rentespread Naast het niveau van de spread kunnen we eveneens de reactie van de spread op een wijziging van de centrale-bankrente nagaan. Hierbij moeten we het verwachte teken in het oog houden. De veronderstelling die we maken is dat de marktrente altijd in dezelfde richting evolueert als de centrale-bankrente. In tabel 5.2 worden de bij aanwezigheid van marktmacht verwachte tekens weergegeven voor deposito’s en leningen bij een wijziging van de centralebankrente.

Tabel 5.2: Vooropgestelde Effecten van Wijzigingen in de Centrale-Bankrente Leningen Deposito’s

Stijging CB rente Positief Negatief

Daling CB rente Negatief Positief

Deze verwachte tekens kunnen we, bijvoorbeeld voor de leningen, eenvoudig verklaren. Een stijging van de spread bij een stijging van de centrale-bankrente wijst erop dat de rente op leningen sterker stijgt dan de rente op de vergelijkbare marktrente. Dit weerspiegelt marktmacht. Bij een daling van de centrale-bankrente verwachten we een sterkere daling van de marktrente dan van de rente op leningen. Dit verschil in verwacht teken bemoeilijkt de symmetrische analyse zodat we in een volgend deel de asymmetrische aanpassingssnelheid zullen verifiëren. Toch kunnen we ook hier al een aantal interessante conclusies afleiden.


79

Tabel 5.3 geeft de resultaten weer van regressies van de volgende vorm:

∆Spreadi = α + β i ∆CBi Tabel 5.3: Regressieresultaten m.b.t. de Wijzigingen van de Spread

Instrument\Periode Hypotheeklening KT Bedrijfslening LT Bedrijfslening Spaarrekening Termijnrekening

1993-1995 5.095* 5% (1) (1.12) 18% 2.566 (2.19) 14% 2.357 (3.01) 45% 3.986 (7.05) 29% 3.272 (4.45)

1996-1998 Niet significant -1.237 (1) 3.012 24.53* 2.413

14% (-3.02) 30% (4.760 23% (1.69) 24% (2.43)

1999-2001 5.232 47% (1) (2.19) -0.493 18% (1) (-2.34) 0.773 14% (1) (2.29) 42% -59.76* (-1.69) 3.393 49% (1) (2.77)

Alle resultaten significant op 95% betrouwbaarheidsniveau behalve de waarden met een * die significant zijn met 90% betrouwbaarheid (1) betekent dat een lag van 1 maand van de centrale-bankrente werd gebruikt

Op de hypotheeklening na reageert de spread in de periode 93-95 nog in dezelfde maand als de wijziging van de centrale-bankrente. Bovendien zien we een vrij sterke reactie. Als de centrale-bankrente met 25% wijzigt, wijzigt de spread met 50 tot 100% of zelfs meer bij de hypotheeklening. Er zijn echter sterke onderlinge verschillen zodat we aan elke reeks meer aandacht zullen schenken. Bij de hypotheekleningen valt de erg lage verklaringskracht van de regressie op in de eerste periode. Dit is waarschijnlijk het gevolg van de sterke schommelingen in de centrale-bankrente terwijl de spread nagenoeg constant blijft (zie hoger, figuur 5.6). De korte termijn bedrijfsleningen krijgen een negatief teken in de tweede en derde periode. Nochtans vertoont de centrale-bankrente niet enkel een daling. De meest waarschijnlijke reden voor dit negatieve teken is waarschijnlijk het gebruik van de Duitse rente bij de berekening van de spread. De veronderstelling dat die parallel evolueert aan de Belgische centrale-bankrente lijkt hier niet voldaan. Bij de lange-termijn bedrijfskredieten zien we in de tweede periode een grotere reactie dan in de eerste periode, maar in de derde periode is dit effect nagenoeg volledig verdwenen. Dit kan het gevolg zijn van de grotere schommelingen in de derde periode van de centrale-bankrente. De lage coëfficiënt kan echter ook het gevolg zijn van sterkere competitie zodat de spread minder sterk schommelt dan voordien. Bij de termijnrekeningen zien we dat de spread minder snel stijgt in de tweede periode. Dit kan eveneens het gevolg zijn van marktmacht aangezien de marktrente dichter bij de depositorente komt te liggen.


80

Op basis van deze analyse moeten we besluiten dat de opwaartse en de neerwaartse reactie van de rentevoeten gelijk zijn. Hierdoor konden we bij een aantal instrumenten moeilijk conclusies maken. De spread op leningen zou immers niet alleen sterker stijgen bij een stijging van de centrale-bankrente, hij daalt ook sneller bij een tegengestelde beweging van de centrale-bankrente. Dit lijkt weinig waarschijnlijk. Daarom wordt in het volgende deel de asymmetrische aanpassingssnelheid nagegaan.

2.3.3 De Asymmetrische Aanpassing van de Rentespread Om mogelijke asymmetrische effecten na te gaan, splitsen we de steekproef op in twee perioden: 1993-1997 en 1998-2001. De opdeling in drie perioden is immers niet meer mogelijk doordat we dan over te weinig waarnemingen beschikken. Vervolgens worden de effecten van stijgingen en dalingen van de centrale-bankrente apart geanalyseerd. De resultaten werden opgenomen in tabel 5.3 voor een stijging van de centrale-bankrente en in tabel 5.5 voor een daling. Voor de vooropgestelde tekens verwijzen we opnieuw naar tabel 5.2.

Tabel 5.4: Regressieresultaten bij een Stijging van de Centrale-Bankrente

Instrument/Periode Hypotheeklening

93-97 Niet significant

KT Bedrijfslening

2.546

LT Bedrijfslening

1.943

Spaarrekening

6.239

Termijnrekening

4.431

9% (2.46) 4% (3.18) 35% (2.87) 23% (2.61)

98-01 7.862 65% (1) (2.96) 9% 0.445 (3.14) 0.835 14% (1) (2.39) 76% -118.5 (-3.95) 4.380 57% (1) (2.75)

Alle resultaten significant op 95% betrouwbaarheidsniveau behalve de waarden met een * die significant zijn met 90% betrouwbaarheid, blanco cellen duiden aan dat geen significant effect kon worden gevonden (1) betekent dat een lag van 1 maand van de centrale-bankrente werd gebruikt

De resultaten voor de leningen bevestigen de marktmachthypothese. Op de hypotheeklening na zijn alle geschatte waarden significant. De insignificantie van de hypotheeklening is geen verassing gezien het resultaat van de vorige regressies. Belangrijker is dat alle coëfficiënten voor de leningen het juiste teken vertonen. Bovendien lijken in de tweede periode de coëfficiënten kleiner te zijn geworden. Dit kan erop wijzen dat door de invoering van de EMU de competitie verbeterd is, of dat in de voorgaande periode de marktmacht groot was. De resultaten voor de deposito’s zijn heel wat problematischer. Enkel de regressie voor de spaarrekeningen in de tweede periode vertoont het correcte teken. Ook dit kunnen we opnieuw aan de hand van figuur 5.5 verklaren. In de eerste periode lijkt de reactie van de


81

depositorente niet in dezelfde periode overeen te komen met de centrale-bankrente, maar wordt eerder het algemeen niveau van de centrale-bankrente gevolgd. In de tweede periode wijzigt de depositorente niet langer zodat de reactie van de spread zeer sterk wordt. De schattingen voor de termijnrekening zijn moeilijker te verklaren zodat we beter eerst de reactie op een daling van de centrale-bankrente bekijken.

Tabel 5.5: Regressieresultaten bij een Daling van de Centrale-Bankrente

Instrument/Periode

93-97

Hypotheeklening

-10.59

KT Bedrijfslening

-0.760 (2)

LT Bedrijfslening

3.193

Spaarrekening

10.65

Termijnrekening

2.767

6% (-2.26) 6% (-2.26) 18% (2.64) 5% (1.33) 20% (3.53)

98-01 -1.938** -0.949* (1)

12% (-1.71) 11% (-1.85)

Niet significant 12.21** 1.578

27% (1.83) 10% (2.04)

Alle resultaten significant op 95% betrouwbaarheidsniveau behalve de waarden met een * die significant zijn met 90% betrouwbaarheid, blanco cellen duiden aan dat geen significant effect kon worden gevonden (1), (2) betekent dat een lag van 1, 2 maand van de centrale-bankrente werd gebruikt ** deze waarden werden geschat met zowel de huidige wijziging van de centrale-bankrente als die in de vorige periode, enkel de coëfficiënt van de wijziging in dezelfde periode wordt in de tabel weergegeven

De resultaten bij een daling van de centrale-bankrente vertonen nog beter de aanwezigheid van marktmacht. Enkel de lange-termijn bedrijfsleningen zijn ofwel niet significant of hebben het verkeerde teken. Alle overige waarnemingen bezitten het juiste teken. We zien bij de hypotheekleningen en de termijndeposito’s een daling van het effect in de tweede periode, terwijl bij de korte-termijn bedrijfsleningen en de spaardeposito’s het effect nog vergroot na de invoering van de EMU. Dit kan erop wijzen dat de invoering van de EMU de competitie in een aantal markten voor bankproducten heeft verhoogd, terwijl op andere markten de concurrentie nog verder gedaald is. Bovendien lijkt de verhoging van de concurrentie vooral gesitueerd in de markt van de bedrijfsproducten. Bij de hypothecaire leningen valt de spectaculaire daling wel op, maar de schatting voor de tweede periode kan niet precies genoeg gebeuren. Hierdoor kunnen we voor dit instrument moeilijk conclusies trekken. Voor de bedrijven zien we vrij consistent een hoog effect in de periode van de fusies, maar dit effect lijkt te verzwakken in de tweede periode. Het zijn dus vooral de bedrijven die de vruchten zouden plukken van de invoering van de EMU. De consumenten zouden voorlopig nog weinig baat gehad hebben bij die invoering (enkel voor de hypotheekleningen kunnen we dit niet met zekerheid stellen). Dit resultaat kan het gevolg zijn van alternatieve financieringsvormen voor bedrijven (zeker na de invoering van de EMU). Zij kunnen bijvoorbeeld rechtstreeks een beroep doen op de


82

kapitaalmarkten. Op die manier verwerven de belangrijke bedrijven misschien eveneens een zekere marktmacht over de banken, zodat zij van betere voorwaarden kunnen genieten. Gewone consumenten blijven echter meestal aangewezen op bankleningen als financieringsbron. Op die markten kunnen de banken dus voorlopig hun marktmacht behouden.

3. Niet-Structurele Modellen Via

regressieanalyse

voert

men

testen

uit

van

structurele

modellen,

namelijk

of

geconcentreerde markten aanleiding geven tot collusie. Er is reeds uitvoerig aangetoond dat dergelijke modellen veel gebreken hebben. Als reactie hierop werden niet-structurele modellen van competitief gedrag geconstrueerd.

3.1 Het Panzar-Rosse-Model Zowel Bikker en Groeneveld (2000) als Bikker en Haaf (2001) bespreken het Panzar en Rosse (P-R) model. De eerste auteurs passen het toe op 15 Europese landen, terwijl de tweede auteurs een nog ruimere sample analyseren, waaronder alle landen van de Europese Unie. Beide papers bestuderen de periode van 1989-1998. Deze modellen zijn vormen van de Nieuwe Empirische Industriële Organisatie die het competitief gedrag van banken modelleren zonder expliciete informatie over de concentratie op te nemen. Men gaat dus op zoek naar het verband tussen het marktgedrag en de marktstructuur in plaats van naar het verband tussen de structuur en de prestaties. Eerst wordt dit model besproken volgens Bikker en Haaf (2001), daarna worden de resultaten van de twee papers besproken omdat dit soort modellen een goed beeld kan bieden van de competitieve omstandigheden in België.

Bij dit model construeert men een test dat ons in staat stelt een onderscheid te maken tussen oligopolistische, monopolistische en competitieve markten. Daarvoor wordt een gereduceerde vorm van een winstvergelijking op bankniveau gebruikt. Op basis van een theoretisch bankmarkt-model wordt dan een evenwicht inzake output en het aantal banken bepaald door winstmaximalisatie op het banken sectorniveau. De winstmaximalisatie gebeurt, voor een individuele bank, waar marginale kosten gelijk zijn aan de marginale opbrengsten:

Ri' ( xi , n ,zi )- Ci' (x i,wi ,ti ) = 0 , waarbij Ri staat voor de opbrengsten en Ci voor de kosten van bank i. Xi is de output van bank i, n het aantal banken, wi een vector van m prijzen van inputfactoren, zi een vector van exogene variabelen die de winstfunctie van de bank verschuift en ti een vector van exogene variabele die de kostenfunctie verschuift. Winstmaximalisatie op sectorniveau betekent dat er geen overwinsten kunnen zijn.


83

Dus dat:

Ri* ( x* , n* , z ) − Ci* (x*, w,t ) = 0 . Hierbij staat een asterisk voor een variabele in evenwicht.

Marktmacht meet men aan de hand van de H-waarde. Dit is de som van de elasticiteiten van de winsten ten aanzien van de factorprijzen. Dit is de mate waarin de evenwichtswinsten reageren op een wijziging in de inputprijzen:

∂Ri* wki . * ∂ w R k =1 ki i m

H =∑

Deze H-waarde stelt ons in staat om verschillende competitieve toestanden te onderscheiden. Onder monopolie zal een stijging van de inputprijzen leiden tot een verhoging van de marginale kosten, dit zal op haar beurt de evenwichtsoutput verminderen en aldus ook de winsten doen dalen. Bij monopolie verwachten we dus een H-waarde kleiner of gelijk aan nul. Verder kan men aantonen dat dit resultaat ook geldt voor monopolistische competitie zonder een dreiging van intrede, dus met een vast aantal banken. Bij de analyse van monopolistische en perfecte competitie wordt ervan uitgegaan dat de verschillende banken van elkaar afhangen. Er is vrije toe- en uittreding maar beiden leiden in evenwicht niet tot positieve winsten. Onder bepaalde voorwaarden kan dan aangetoond worden dat H ≤ 1 monopolistische competitie kenmerkt. In het limietgeval van de monopolistische concurrentie is de output van de banken strikt homogeen en dus perfect substitueerbaar. Dit resulteert in de situatie van perfecte competitie, omdat de vraagelasticiteit oneindig wordt. De H-waarde wordt dan gelijk aan 1. Een stijging van de inputprijzen zorgt er immers voor dat zowel de marginale als de gemiddelde kosten stijgen, zonder dat de optimale output van een individuele bank wijzigt (onder bepaalde voorwaarden). Een aantal banken zal dan uit de markt moeten treden (door het verlies dat ze leiden), wat de vraag voor de andere banken doet stijgen. Dit doet de prijzen van de resterende banken stijgen en de opbrengsten zullen dan ook evenredig stijgen met de (input)kosten. Bikker en Haaf (2001) stellen dat voor de verhouding in de Europese banksector monopolistische competitie de meest waarschijnlijke veronderstelling is, aangezien er, ondanks de gelijkaardige kernactiviteit, zowel productdifferentiatie als verschillen in kwaliteit en reclame-uitgaven zijn tussen de banken.


84

Ook strategische interactie tussen oligopolisten kan positieve waarden voor H opleveren. Voor deze vorm van competitie kunnen we echter geen grenzen vooropstellen. Enkel als de waarde significant groter is dan 1 kunnen we strategische interactie veronderstellen. Als de interactie echter ontaardt in perfecte collusie of kartelvorming, blijft H niet langer positief, maar neemt het eerder vergelijkbare waarden aan als bij monopolie. Ook de grootte van de H-waarde is belangrijk voor de evaluatie van het competitieve karakter van een markt. H is een stijgende functie van de vraagelasticiteit. Monopolie wordt immers gekenmerkt

door

een

lage

vraagelasticiteit

en

volkomen

concurrentie

door

hoge

vraagelasticiteit. Hieruit volgt dat hoe minder marktmacht de banken aanwenden, hoe hoger de waarde voor H wordt. Het is een algemene veronderstelling dat de vraagelasticiteit een niet-dalende functie is van het aantal concurrerende banken. De laatste twee kenmerken leiden tot een theoretisch positieve relatie tussen H en het aantal banken en dus ook tot een inverse relatie tussen H en de concentratie.

Als men de H-waarde wil schatten, moet men gebruik maken van gereduceerde vormen van het theoretisch model. Daarop wordt hier niet ingegaan. Voor specifieke afleidingen van zulke gereduceerde vorm wordt verwezen naar Bikker en Groeneveld (2000), De Bandt en Davis (2000) of Bikker en Haaf (2001) die allemaal een licht verschillende specificatie gebruiken. In het vervolg van dit deel, wordt dieper ingegaan op de concrete resultaten van Bikker en Haaf (2001) en van Bikker en Groeneveld (2000) omdat deze ook resultaten voor België bevatten.

Bikker en Groeneveld (2000) testen het Panzar-Rosse-model voor 15 Europese landen voor de periode 1989-1996. De H-waarde voor de Europese Unie bedraagt 0.78 als de waarde als een constante voor de hele periode wordt geschat. Wordt er daarentegen een tijdtrend opgenomen (laat men met andere woorden toe dat de waarde wijzigt van jaar tot jaar) dan daalt de waarde licht van 0.79 tot 0.76. Hieruit zou blijken dat de competitie gedaald is gedurende de periode. Voor België afzonderlijk kan men de hypothese dat H gelijk is aan 1 niet verwerpen. Enkel Griekenland heeft datzelfde resultaat. Dit zou betekenen dat de mate van competitie in België tot 1996 de perfecte concurrentie benaderde. Bovendien zou de competitie in de loop van de tijd licht gestegen zijn, zodat op het eerste zicht de beginfase van de fusiegolf niet tot een daling van de competitie leidde. De studie van Bikker en Haaf zal in meer detail worden besproken aangezien deze studie in feite een uitbreiding is van deze van Bikker en Groeneveld. Zij maken onder meer een opdeling naar de grootte van de banken. Dit geeft een meer genuanceerd en preciezer beeld.


85

Een eerste, opvallende vaststelling van Bikker en Haaf (2001) is dat de mate van competitie in de helft van de gevallen niet significant gewijzigd lijkt te zijn over de periode 1989-1998. Dit heeft men gecontroleerd door in de schatting van H een tijdtrend op te nemen. In 80 procent van de gevallen waar de competitie toch gewijzigd lijkt, zou de competitie verhoogd zijn. Als de trend niet bruikbaar is, gaan de auteurs de evolutie na door de H-waarde te schatten voor zowel 1991 als 1997. Voor België is dit enkel nodig voor de sub-sample van grote banken. De H-waarde stijgt voor die categorie heel licht, wat dus wijst op een lichte stijging van de competitie in de Belgische banksector.

De gemiddelde H-waarde van alle Belgische banken in de steekproef bedraagt 0.89. Dit is significant verschillend van 0 en 1. Dit wijst dus op een monopolistische concurrentie binnen de sector. Bij een opdeling naar de grootte van de banken, blijkt dat de competitie tussen de kleine banken de perfecte competitie benadert. De waarde van 0.95 verschilt immers niet significant van 1. Ook bij de banken van gemiddelde grootte kan de aanwezigheid van perfecte competitie niet verworpen worden. Dit zijn relatief hoge scores voor deze categorieën, in verschillende andere landen worden deze markten als heel wat minder competitief gedefinieerd.

Enkel bij de grote banken lijkt er geen perfecte competitie in België, maar eerder een zwakke vorm van monopolistische concurrentie aanwezig te zijn. Competitie lijkt in Europa over het algemeen echter groter bij de grote banken, mogelijk komt dit omdat zij naast de lokale markt ook actief zijn op internationale markten en dus met elkaar. Kleine banken voeren enkel competitie binnen lokale markten en daar zou een lagere competitie uit kunnen voortvloeien. Voor Europa als geheel is de stijging van de competitie sterker voor de kleine en gemiddelde banken dan in de andere landen uit de sample (waaronder de Verenigde staten, Canada en Japan). Voor de grote banken is de stijging echter kleiner. Dit kan erop wijzen dat de verwachte stijging in de Europese competitie zich in 1997 nog niet had voltrokken, of dat de stijging van de competitie het eerst een invloed heeft op de kleinere banken.

Vervolgens onderzoeken Bikker en Haaf eveneens het verband tussen de marktconcentratie en het bankgedrag in een cross-countryanalyse. Als indicator voor de concentratie neemt men de Herfindahl-index of de concentratiegraad die men vervolgens corrigeert voor het aantal banken op de lokale markt. Ongeacht welke maatstaf men gebruikt, de verwachte, negatieve relatie tussen concentratie en competitie wordt altijd gevonden. De concentratiegraad blijkt een meer robuuste indicator voor het competitief gedrag. Dit kan voortvloeien uit het feit dat de concentratiegraad het marktaandeel van slechts enkele grote banken meet. Het zijn typisch deze banken die in aanmerking komen om hun marktmacht uit te buiten. De HHI zou dus, hoewel ze preciezer is, het nadeel kunnen hebben dat te veel rekening wordt gehouden met de kleine banken die er misschien minder in slagen marktmacht uit te buiten.


86

De geschatte formule van deze auteurs bedraagt:

H = 1.01 – 0.93 HHI – 0.07 log n + 0.15 Europa

Uit deze formule kunnen we een hypothetische H-waarde construeren voor de periode 19951998. Als we bovendien aannemen dat deze relatie constant is voor de volgende twee jaren kunnen we de periode verlengen tot 2000. n is het aantal banken in de markt. In de volgende figuur zien we dan ook dat de H-waarde vrij constant blijft tot 1997 op een hoog competitief niveau. Vanaf 1998 valt de waarde sterk terug tot ongeveer 0.83. Dit geeft aan dat in de periode, die deze paper onderzoekt er inderdaad nog weinig anti-competitieve gevolgen waren van de fusiegolf in België. Het is pas vanaf 1999 dat er zichtbare verschuivingen zouden plaatsvinden. De vraag is dan ook of de bevinding van monopolistische of zelfs perfecte concurrentie nog opgaat de jongste jaren. Een tekortkoming van de toepassing van de geschatte formule is dat, bij de schatting, de creatie van de EMU nog geen rol speelde. Er kan eventueel een fundamentele breuk zijn opgetreden waardoor dit resultaat niet mag doorgetrokken worden in de tijd. Desalniettemin geeft de toepassing van de formule aan dat de competitie gedaald is.

Figuur 5.6: De H-waarde voor België voor 1995-2000

0.94 0.92 0.90 0.88 0.86 0.84 0.82 95

96

97

98

99

00

Bron: eigen berekeningen op basis van Bikker en Haaf (2001), CBF, BVB

Er blijken echter nog heel wat andere determinanten van het competitief gedrag te zijn. De concentratie lijkt slechts ongeveer 30 procent van het gedrag te verklaren. Bikker en Haaf suggereren dat ook de mate van financiële ontwikkeling een doorslaggevende rol zou kunnen vervullen.


87

De conclusie van deze auteurs met betrekking tot de wenselijkheid van fusies is dat dit soort studies in feite niet in staat is om een opdeling te maken naar marktsegmenten. Het zijn echter juist deze segmenten die voor de overheid belangrijk zijn. Als de fusies immers de competitie op lokale markten of segmenten daarvan verminderen heeft dit nadelige gevolgen voor de samenleving. Desalniettemin lijkt er in België tot 1997 weinig misbruikt te zijn geweest van marktmacht. Als in België het aantal kleine banken door de fusies echter sterk terugvalt, zou de relatief hoge mate van competitie tussen deze banken (voor 1997) kunnen dalen tot het gemiddelde van de volledige steekproef. Dit zou dan een eerder negatief effect kunnen zijn voor België.

3.2 Het Bresnahan-Model Bikker en Haaf (2000) werken in de working paper versie van de vorige studie ook het Bresnahan-model uit. Dit vormt een alternatief voor het Panzar-Rosse-model. Dit model tracht de marktmacht van de gemiddelde bank op korte termijn te meten. Deze schatting, λ, wordt afgeleid van een industrieel-economisch model van winstmaximaliserende, oligopolistische banken. Als er n banken in de sector zijn die een homogeen product aanbieden, kunnen we de winstfunctie van de gemiddelde bank als volgt voorstellen:

Π i = pxi − ci ( xi , EX S ) − Fi . Daarbij is Π de winst, xi het outputvolume, p de prijs van de output, ci zijn de variabele kosten, Fi zijn de vaste kosten van bank i en EXS zijn exogene variabelen, die de marginale kosten beïnvloeden maar niet de vraagfunctie van de sector. De bankmarkt wordt gekenmerkt door een dalende vraagfunctie waarvan de inverse als volgt kan worden weergegeven:

p = f (X , EX D ) = f ( x1 + x2 + ... + xn , EX D ) . E XD zijn exogene variabelen die de sectoriele vraag beïnvloeden, maar niet de marginale kosten. De eerste-orde voorwaarde voor winstmaximalisatie voor bank i wordt gevonden door de winstfunctie af te leiden naar het volume, rekening houdend met de inverse vraagfunctie:

d Πi dX = p + f ′( X , EX D ) xi − ci ′ ( xi , EX S ) = 0 . dx dxi Na sommering over alle banken, krijgen we volgende uitdrukking:

p + f ′( X , EX D )

dX 1 X − c′( xi , EX S ) = 0 , dxi n


88

zodat:

p = −λ f ′( X , EX D ) X + c′( xi , EX S ) , waarbij:

λ=

d ∑ i≠ j x j dX / dxi = (1 + ) / n. n dxi

λ is dus een functie van de inschatting van de gemiddelde bank over de wijziging in de output van alle andere banken als reactie op een wijziging van de output van die gemiddelde bank. In een perfect competitieve markt moet λ gelijk zijn aan 0, aangezien de prijs gelijk is aan de marginale kost. Dit kan men afleiden uit de voorlaatste uitdrukking. We kunnen echter ook een intuïtievere verklaring geven. Aangezien in een perfect competitieve markt de prijzen exogeen zijn voor een bank, zal een verhoging van de output door 1 bank leiden tot een analoge daling van de output van alle andere banken. Bij een Cournot-evenwicht veronderstelt men dat er geen reactie is van de andere banken op een wijziging van de output van bank i. Hierbij zou λ dus gelijk zijn aan 1/n. Onder perfecte collusie leidt een stijging van de output van 1 bank tot een proportioneel gelijke stijging van de output van alle andere banken. In de formule voor λ leidt dit tot λ=1, immers:

λ = (1 +

d ∑ i≠ j x j dxi

)/ n = (1 +

X − xi X )/ n = = 1. xi xi n

We krijgen dus opnieuw een eenvoudig te interpreteren resultaat.

λ ligt onder normale

omstandigheden tussen 0 en 1. Hoe groter de waarde voor λ, hoe minder competitief de markt.

Voor de concrete afleiding van een testbaar model wordt opnieuw verwezen naar Bikker en Haaf (2000) zelf. Hier wordt enkel ingegaan op hun resultaten voor de deposito- en leningmarkten in 9 Europese landen. Door een andere specificatie voor het volume van deposito’s en leningen in België is een vergelijking met de andere Europese landen echter moeilijk.

De auteurs vinden voor de depositomarkt tussen 1980-1998 en voor de 9 landen dat de markt sterk competitief is. Geen enkele schatting verschilt significant van nul behalve 1 specificatie voor Portugal. Bovendien is dit resultaat voor België robuust voor verschillende specificaties.


89

Het groot aantal banken in de analyse (tussen 120 en 130 voor België) zorgt ervoor dat de Cournot-waarde erg klein uitvalt: tussen 0.0083 en 0.0076. De waarde voor λ (-0.0000415) is echter zo klein dat we voor België kunnen stellen dat er nagenoeg perfecte competitie geldt. Hier dienen we echter op te merken dat figuur 5.5 aantoonde dat sinds 1998 de markt voor deposito’s meer marktmacht lijkt te vertonen. Voor de leningmarkten wordt de waarde voor λ met 0.028 hoger ingeschat dan bij de deposito’s, maar opnieuw verschilt dit resultaat niet significant van nul. Het ligt echter wel boven de Cournot-waarden. Hier zouden we dus kunnen besluiten dat, weliswaar met weinig zekerheid, de markten minder competitief waren in de bestudeerde periode.

We kunnen de resultaten voor deze studie echter moeilijk vergelijken met andere studies. Dit is de enige studie die het Bresnahan-model toepast op Europa voor een recente periode. De resultaten zijn volgens de auteurs wel in overeenstemming met resultaten uit 1993 voor de Verenigde Staten en met studies die de eerste helft van de jaren ’90 hebben onderzocht voor Nederland en Finland.

4. Conclusies voor België •

In tegenstelling tot de efficiëntie van de Europese banksector, is de marktmacht van de Europese bankmarkt veel minder intensief onderzocht.

•

De constructie van eenvoudige ratio’s laat toe te besluiten dat de marktmacht van de Belgische banken gestegen is. Zowel de HHI als de Lerner-indices vertonen structurele stijgingen.

•

Studies die gevoerd werden naar de relatie tussen de concentratie en de winstgevendheid in Europa, wijzen erop dat een hogere concentratie gepaard gaat met een hogere winstgevendheid. Deze relatie zou vooral gedreven worden door de efficiëntie en in lichte mate door de uitbuiting van marktmacht.

•

Niet-structurele modellen wijzen op het bestaan van monopolistische concurrentie in de Europese en meer specifiek de Belgische bankmarkt. Als we de geschatte resultaten in de tijd doortrekken, zou de concurrentie de laatste jaren gedaald kunnen zijn. Een dergelijke benadering heeft echter beperkingen. De relatie werd geschat op basis van data voor de invoering van de EMU zodat voorspellingen van de situatie na de invoering van de EMU met de nodige argwaan moeten bekeken worden. De toepassing van het Bresnahanmodel wijst erop dat de markt voor leningen gekenmerkt wordt door marktmacht. Dit resultaat is echter twijfelachtig door de lage significantie van de test.

•

De eigen analyse, die werd uitgevoerd, wijst uit dat de banken in de periode 1996-1998 hun marktmacht konden uitbuiten. De fusies lijken dus de marktmacht van de banken te verhogen. Voor sommige instrumenten lijkt de mogelijkheid van uitbuiting van marktmacht gedaald in de daaropvolgende periode, voor een aantal andere instrumenten vergrootte


90

de mogelijkheid nog. Door deze verschillen kunnen we geen eenduidige conclusies trekken over de competitieve invloed van de invoering van de EMU. •

We moeten oppassen met de interpretatie van het vorige resultaat. Deze econometrische studie sluit immers aan bij het onderzoek naar de prijs-concentratie-relatie. Uit de literatuur blijkt dit type onderzoek dikwijls te wijzen op de aanwezigheid van marktmacht, terwijl het onderzoek naar de relatie winstgevendheid-concentratie zelden marktmacht vindt. Toch kunnen we besluiten dat op de regressies van de winstgevendheid op de concentratie na, alle testen in dezelfde richting wijzen. De conclusies die kunnen getrokken worden uit de eenvoudige ratio’s lijken te worden bevestigd door de hier uitgevoerde regressieanalyse en de besproken niet-structurele modellen.

•

Aangezien de ratio’s een goed beeld lijken te geven van het gebruik van marktmacht, zouden we kunnen aanbevelen deze ratio’s in overweging te nemen bij de beoordeling van verdere fusies. Bovendien moet het voor de toezichthouders vrij eenvoudig zijn de rentevoeten van individuele banken op een maandelijkse basis op te vragen. Op basis van deze gegevens zou men in staat zijn een Lerner-index te creëren per bank. Deze Lerner-index zou de toezichthouder in staat stellen om, samen met de anti-trust-instanties, in te grijpen bij overdreven misbruik van marktmacht.

•

Vanuit het oogpunt van de toezichthouder en de overheid kan een zeker gebruik van marktmacht door de banken wenselijk zijn. Een crisis van een grote bank heeft in deze tijden immers zo verstrekkende gevolgen dat de kosten voor de overheid en de samenleving immens zijn. Daarom kan de overheid oogluikend een zeker gebruik van marktmacht toestaan als dit de rendabiliteit en de veiligheid van de banksector kan garanderen.

•

Een mogelijk beleid om de competitie te verhogen, is het stimuleren van intrede van grote buitenlandse banken. Die zouden via overnames, fusies en de uitbouw van een eigen afdeling, ook in België een grote speler kunnen worden. Zodoende zou men kunnen evolueren naar competitie tussen 5 of 6 grote banken in plaats van een oligopolie met vier spelers. Het is echter maar de vraag of de overheid zo’n grensoverschrijdende fusies wil stimuleren én of de klanten zullen overstappen naar een op die manier geconstrueerde bank.

VI.

Algemene Conclusie In deze scriptie werd de Belgische banksector doorgelicht. In eerste instantie werd ingegaan op de evolutie van de banksector. Deze werd in de jaren ’90 gekenmerkt door een groot aantal fusies en overnames. Bovendien trad er een versnelling van de fusieactiviteit op in de tweede helft van de jaren ’90. Verder werden een aantal overeenkomsten en verschillen gedefinieerd met fusies en overnames in andere landen. In België bleek het niveau van de fusieactiviteit ten opzichte van het BBP relatief hoog en waren de fusies van gemiddelde waarde. Net zoals in de meeste andere Europese landen, was er in België de opkomst van financiële conglomeraten. De belangrijkste evolutie in de banksector was echter de heel sterke stijging van de concentratie. Dit is eveneens een wereldwijd fenomeen, maar belangrijke landen als de Verenigde Staten en Duitsland kenden deze evolutie niet. Het is de impact van deze gestegen concentratie die het hoofdthema van deze scriptie vormde.

In het tweede hoofdstuk werden enkele mogelijke redenen voor fusies aangehaald. Een belangrijke bevinding was dat de maximalisatie van de aandeelhouderswaarde niet altijd doorslaggevend is. Managers zouden ook hun eigen doelstellingen kunnen nastreven zoals een groot bedrijf, een hoog prestige of een hoge remuneratie. Toch blijken met name synergieën en de diversificatie van risico’s belangrijke oorzaken te zijn van fusies. Fusies die deze motieven trachten uit te buiten, gebeuren uiteraard wel om de aandeelhouderswaarde te verhogen. Een laatste mogelijk objectief is de creatie of de instandhouding van marktmacht en de ermee gepaard gaande collusiewinsten. Dit kan eveneens de aandeelhouderswaarde verhogen, maar heeft sterk negatieve gevolgen voor de klanten van de banken. Naast deze rechtstreekse doelstellingen die de fusies bepalen, konden we ook nog omgevingsfactoren definiëren die de mate en de snelheid van de fusiegolf hebben beïnvloed. Vooral de deregulering en de technologische vooruitgang lijken de fusiegolf gestimuleerd te hebben. De globalisering die gepaard ging met de deregulering en de technologische vooruitgang, zorgde mee voor de noodzaak voor de banken om een brede waaier van diensten aan te bieden en om op een groter niveau te werken. In Europa verhoogde de invoering van de euro deze noodzaak. Naast deze factoren die fusies bevorderen, vormen vooral culturele verschillen nog hindernissen voor meer grensoverschrijdende consolidatie.

In het derde hoofdstuk werd ingegaan op de theoretische grondslagen van de industrieeleconomische analyse die in de daaropvolgende hoofdstukken werd toegepast. Belangrijk zijn de verschillende verklaringen voor een hoge concentratie die de Structure-ConductPerformance-hypothese en de Efficient-Structure-hypothese bieden. In de eerste theorie ligt een hoge concentratie aan de basis van collusie tussen de banken. Dit leidt tot oligopoliewinsten. Bij de tweede theorie is een hoge concentratie louter een gevolg van

Hoofdstuk 6: Algemene Conclusie

92

verschillen in efficiëntie. Doordat efficiëntere banken betere voorwaarden kunnen aanbieden aan hun klanten zijn ze ook in staat hun marktaandeel uit te breiden. Deze hogere marktaandelen, eventueel gecombineerd met het verdwijnen van de minder efficiënte banken, leiden tot een hogere concentratie van de sector. In een volgend deel werden de oorzaken van marktmacht besproken. Vooral toetredingsbarrières veroorzaken marktmacht. Met het wegvallen van een aantal wettelijke beperkingen kunnen deze barrières minder belangrijk en de Europese bankmarkten meer contesteerbaar geworden zijn. Bij contesteerbare markten verhindert de potentiële intrede van nieuwe concurrenten de uitbuiting van marktmacht door de bestaande oligo- of monopolisten. Vooral de invoering van de EMU kan de contesteerbaarheid in Europa aangescherpt hebben. Er werd immers verwacht dat verschillende Europese banken ook in andere landen operaties zouden opstarten. Een andere belangrijke barrière is de minimale efficiënte schaal. Als nieuwe banken of buitenlandse intreders deze minimale schaal niet kunnen overschrijden, zullen ze moeilijk de concurrentie kunnen aangaan met de banken die wel over de gepaste schaal beschikken. De contesteerbaarheid van de Belgische bankmarkt vormde een deel van het onderzoek in hoofdstuk 5, terwijl de efficiëntie en de minimale efficiënte schaal in hoofdstuk 4 aan bod kwamen.

In het vierde hoofdstuk werd begonnen met een bespreking van de verschillende meetmethodes die in de literatuur worden gebruikt om de efficiëntie van de banksector na te gaan. Daarna werden aan de hand van een aantal ratio’s voorzichtige conclusies getrokken over de Belgische banksector. Uit deze ratioanalyse blijkt dat op een aantal punten de efficiëntie wel degelijk verhoogd is. Zo zijn de grootste bankgroepen erin geslaagd hun schaal sterk te verhogen. Dit brengt hen op een hoger niveau dan 100 miljard euro, wat door vele onderzoekers als een optimale minimale schaal wordt gedefinieerd. Een belangrijke mogelijkheid voor een verhoging van de efficiëntie lag, voor de fusiegolf, in de sluiting van overtollige bankkantoren. We hebben kunnen vaststellen dat reeds een groot aantal bankkantoren werden gesloten tussen 1995 en 2000. Bovendien kunnen we verwachten dat deze trend zich zal doorzetten, aangezien een aantal banken al bekend maakte nog meer kantoren te zullen sluiten. Inzake de bedrijfskosten en personeelskosten was het beeld van de Belgische sector minder eenduidig. Als we deze kosten relateerden aan de totale activa (wat in de literatuur dikwijls gedaan wordt), vonden we een verslechtering van de efficiëntie. Het was echter moeilijk vast te stellen of deze verslechtering wel een permanent karakter had. Mogelijk was zij slechts het gevolg van eenmalige kosten die rechtstreeks verbonden waren aan de fusies. Om dergelijke meetproblemen weg te werken, werden de personeelskosten gerelateerd aan de vorderingen op de cliënten (dus de leningen). Uit deze ratio blijkt een significante verbetering van de efficiëntie. Dit resultaat wordt misschien gedreven door de sterke economische conjunctuur. Ook de return on average equity en de return on average assets kunnen vertekend worden door de conjunctuur, zodat op basis van deze ratio’s moeilijk conclusies konden worden gemaakt.


93

De toepassing van meer complexe meetmethoden op data van de Europese banksector leverde geen duidelijk beeld op. De verschillende auteurs die deze studies uitvoerden, bereikten zeer uiteenlopende conclusies. Over het algemeen behoort België tot de meer efficiënte landen van Europa inzake kostenefficiëntie. Inzake winstefficiëntie scoort België minder, al werd dit nog niet voldoende onderzocht. Zoals reeds aangegeven, duiden de studies die schaalvoordelen onderzoeken een minimale schaal van 100 tot 200 miljard euro aan als efficiënt. Vanuit dit oogpunt was de fusiegolf bevorderend voor de efficiëntie. Bovendien zou deze minimale schaal ook de uitbuiting van scopevoordelen toelaten. Banken zouden met andere woorden in staat moeten geweest zijn om de efficiëntie te verhogen door op een grotere schaal te opereren en door een juiste product-mix aan te bieden aan hun klanten. Zoals uit de literatuur duidelijk naar voor komt, zijn de schaal- en scope-efficiëntie echter minder belangrijk om de efficiëntie van de volledige banksector te bepalen. De belangrijkste winsten vallen te behalen op het vlak van de xefficiëntie. In deze scriptie werden vier methoden besproken om de x-efficiëntie van de banksector na te gaan.

Bij een eerste analysemethode wordt België als relatief inefficiënt gecatalogeerd ten opzichte van de andere Europese landen. De efficiëntie zou tussen 25 en 50 procent liggen. Tussen de studies die deze methode toepasten, bestaan echter veel verschillen zodat een algemene conclusie moeilijk is.

Een andere methode werd slechts in één paper toegepast. Daarin komt België als relatief efficiënt naar voor, met een inefficiëntie van ongeveer 20 procent. Bovendien wordt in deze paper een onderscheid gemaakt tussen de efficiëntie van de banken en omgevingsfactoren die deze efficiëntie sturen. België blijkt heel gunstige omgevingsfactoren te hebben, zodat ook banken uit andere landen in België een hoge efficiëntie zouden kunnen bereiken. De hoge efficiëntie van de bestaande Belgische banken zou echter de intrede van buitenlandse banken afremmen. Ze is namelijk van die aard dat weinig buitenlandse banken ze zouden kunnen evenaren. Deze studie kon nog worden aangevuld met schattingen voor de productiviteit. In België lijkt de technologische innovatie laag te zijn ten opzichte van de andere Europese landen. Dit zou de oorzaak zijn van een relatief lage productiviteit van de Belgische banken.

Ook bij een derde methode wordt België als efficiënt gedefinieerd met een inefficiëntie die daalde van 15 tot 10 procent tussen 1993 en 1997. De auteurs van deze papers besluiten bovendien dat grote banken, namelijk die met totale activa groter dan 100 miljard euro, efficiënter geleid worden dan kleine banken. Aangezien de fusies geleid hebben tot de creatie van vier zulke banken, kunnen zij positief geweest zijn voor de efficiëntie van de banksector in het algemeen.


94

De auteurs, die de laatste onderzoeksmethode toepassen, stellen dat België een erg kostenefficiënte banksector heeft, terwijl de winstefficiëntie heel wat lager ligt. Het feit dat de winstefficiëntie lager is dan de kostenefficiëntie wordt door nagenoeg alle onderzoekers en voor alle landen gevonden. Het laatst geciteerde onderzoek bekomt echter ook additionele resultaten over het risicomanagement van de banken. Deze resultaten wijzen erop dat het overgrote deel van de leningen, die niet of onvolledig worden terugbetaald, te wijten is aan slecht management en screening van de banken en niet aan de algemene economische toestand. Dit is uiteraard een erg negatief resultaat voor de Belgische banken. Een mogelijke reden voor deze slechte prestatie zou het grote belang van bankleningen in België kunnen zijn. Fusies en overnames kunnen er eventueel voor zorgen dat deze efficiëntie verhoogt. Aan de andere kant kan de gestegen competitie er juist voor gezorgd hebben dat de banken te veel leningen hebben toegestaan om hun marktaandeel uit te breiden. Dit kan dan geleid hebben tot een groot aantal niet-performante leningen. Aan de andere kant zou de druk om veel leningen aan te nemen het gevolg kunnen zijn van weinig marktmacht van de banken. Misschien zal in een volgende periode dit management dus verbeteren. Hiervoor moeten we de marktmacht van de Belgische banken bestuderen. Dit gebeurde in hoofdstuk 5.

In tegenstelling tot de efficiëntie, is de marktmacht van de Europese bankmarkt nog weinig onderzocht. Een aantal cross-country regressies of niet-structurele modellen laten enkele Europese vaststellingen toe, maar voor België afzonderlijk waren nog geen resultaten beschikbaar. In hoofdstuk 5 werd gepoogd dit gebrek te compenseren. Een analyse van de Herfindahl-Hirschman-index wees uit dat de concentratie de afgelopen jaren sterk gestegen is. Deze stijging was dermate groot dat volgens Amerikaanse normen de Belgische bankmarkt te geconcentreerd is. Dit zou betekenen dat er een sterke afwijking is van perfecte concurrentie. Aangezien de maatstaven met betrekking tot deze Herfindahl-index gecontesteerd zijn, werden ook Lerner-indices geconstrueerd, die een inzicht geven in de aanwezigheid van marktmacht. Voor drie instrumenten van banken werd een Lerner-index geconstrueerd, namelijk voor hypothecaire leningen en korte-termijn en lange-termijn bedrijfsleningen. De drie Lerner-indices lijken structureel gestegen vanaf 1997. Dit jaartal valt samen met het begin van de fusiegolf. We zouden daaruit kunnen besluiten dat de fusies de Lerner-indices en dus de marktmacht van de banken hebben verhoogd.

De constructie van ratio’s als de Lerner-index en de Herfindahl-index geeft echter slechts een beperkt beeld van de marktmacht van bedrijven. Daarom werden eveneens twee econometrische methoden besproken waarmee men de marktmacht test. De eerste methode gaat rechtstreeks op zoek naar de verklaringskracht die uitgaat van de marktmacht en de efficiëntie voor de winstgevendheid. Deze methode levert over het algemeen weinig overtuigende resultaten op. De x-efficiëntiehypothese lijkt nog het meest waarschijnlijk, maar zelfs dit resultaat is weinig robuust. De tweede regressiemethode gaat op zoek naar de relatie tussen de concentratie en de prijzen van deposito’s of leningen. De studies die deze methode


95

toepassen op data uit de Verenigde Staten, vinden een groter effect dan bij de vorige methode. Dergelijke recente studies met betrekking tot Europa wijzen eveneens op de aanwezigheid van marktmacht.

Doordat de eerste regressiemethode door datagebrek niet bruikbaar is voor een studie van België afzonderlijk, werd een variant van de tweede techniek toegepast op België. Hiervoor werd een beroep gedaan op data van de ECB voor vijf verschillende bankproducten. In de eerste plaats werd gecontroleerd of het niveau van de rentespread (het verschil van de rente op een instrument en de marktrente) structureel gewijzigd is. De resultaten van deze regressies bevestigden de conclusies die aan de Lerner-indices werden gekoppeld. De spread steeg in de periode na de fusies, maar lijkt vanaf 1999 weer te zijn gedaald. Dit is mogelijkerwijs het gevolg van de invoering van de EMU.

De symmetrische aanpassingssnelheid van de rentespread na wijzigingen van de centralebankrente wijst op een verhoging van de marktmacht, maar het is moeilijk op basis van een dergelijke

analyse

conclusies

te

trekken.

Daarom

werd

ook

de

asymmetrische

aanpassingssnelheid bekeken. Uit deze resultaten blijkt dat bij sommige instrumenten de spread voornamelijk stijgt na een stijging van de centrale-bankrente. Bij andere instrumenten stijgt de spread vooral na een daling van de centrale-bankrente. Bij beide types instrumenten wijst dit echter op de aanwezigheid en de uitbuiting van marktmacht. De invoering van de EMU zou bij sommige instrumenten de marktmacht aangetast hebben, terwijl andere instrumenten weinig effect ondervinden van die invoering. Vooral bedrijven lijken baat gehad te hebben van de invoering van de EMU. Voor de consumenten lijkt er nog weinig effect opgetreden van de invoering, al kunnen we een daling van de marktmacht niet uitsluiten in de markt voor hypothecaire leningen.

Een laatste manier om marktmacht op te sporen, was het gebruik van niet-structurele modellen. Twee van deze modellen werden besproken. De resultaten van het eerste model stelden dat de Belgische bankmarkt tot 1997 gekenmerkt werd door perfecte of monopolistische concurrentie. Als we het resultaat van dit model echter doortrekken in de tijd, blijkt de competitie sinds 1998 sterk te dalen. Op basis van het tweede model moesten we besluiten dat de markt voor deposito’s sterk competitief lijkt tot 1998. De markt voor leningen zou minder competitief kunnen zijn. We kunnen dit echter niet met zekerheid stellen aangezien de schattingen niet significant zijn.

Op basis van alle meetmethoden konden we concluderen dat de fusies een negatief effect gehad hebben op de aanwezigheid en het gebruik van marktmacht in de Belgische banksector.


96

De conclusies van deze thesis worden in het volgende schema nog eens op een rijtje gezet. Daarna volgen nog een aantal bedenkingen en beleidsaanbevelingen die we op basis van deze conclusies kunnen maken.

Figuur 6.1: Schematische Samenvatting van deze Scriptie

De tendenzen in België: • • • •

Niet-industrieel-economische verklaringen

Versnelling van het aantal fusies vanaf 1997 Stijging van de concentratie Relatief veel grensoverschrijdende fusies Vorming van financiële conglomeraten

• • • • • •

Nutsmaximalisatie van managers Synergieën Risicodiversificatie Deregulering Innovatie Globalisering

Bank Fusies

Hoe beïnvloedden de fusies de efficiëntie van de banken?

Hoe beïnvloedden de fusies de marktmacht van de banken?

De schaalefficiëntie lijkt met vrij grote zekerheid gestegen.

Alle indicatoren wijzen op een stijging van de marktmacht: • De Herfindahl-index • De Lerner-indices • De aanpassingssnelheid van de rentevoeten • De niet-structurele modellen

De scope-efficiëntie lijkt eveneens verhoogd. Voor de x-efficiëntie zijn geen duidelijke conclusies mogelijk: • Het verdwijnen van de overheid lijkt de efficiëntie te verhogen. • Het risicomanagement kan nog sterk worden verbeterd. • De kostenefficiëntie lijkt hoog, maar de winstefficiëntie kan nog sterk verhoogd worden

De invoering van de EMU lijkt de marktmacht weer wat te doen dalen, vooral voor de bedrijven. De consumenten lijken nog weinig baat te ondervinden van de invoering van de EMU.


97

Aangezien de fusies de marktmacht van de Belgische banken verhoogd hebben, dient de overheid met deze marktmacht rekening te houden. De instanties die bevoegd zijn voor het mededingingsbeleid zouden, zoals in de Verenigde Staten, expliciete regels kunnen vastleggen voor de concentratie. Aangezien de Herfindahl-index voor België de waarde 1.800 al ruimschoots heeft overstegen, zou vanuit dit opzicht een opsplitsing van de grootste banken optimaal kunnen zijn. Dit lijkt echter een zeer controversiële aanbeveling, aangezien de meeste efficiëntiewinsten die de banksector geboekt lijkt te hebben juist voortkwamen uit een verhoging van de schaal. Bovendien lijkt het niet verantwoord na slechts een paar jaar de banken te dwingen zich weer op te splitsen.

Een meer plausibele ingreep is het verhogen van de competitie door het stimuleren van de intrede van buitenlandse banken. Als één of twee buitenlandse banken in België via overnames een bank creëren die ongeveer even groot is als de huidige vier grote banken, kan een oligopolie met vier banken eventueel verbroken worden. Het overheidsbeleid zou deze creatie kunnen stimuleren. Het is echter maar de vraag of de overheid een dergelijk beleid wil voeren. Een samengaan van een buitenlandse bank met een grote Belgische bank lijkt meer aannemelijk. We kunnen er immers van uitgaan dat in een volgende consolidatiegolf vooral grensoverschrijdende fusies zullen gebeuren tussen de grote Europese banken om een aantal Europese megabanken te creëren. Dit soort fusies zal het aantal grote spelers binnen België niet verhogen, maar kan wel de competitie verhogen als de megabanken binnen België de competitie aangaan met de lokale banken en met andere megabanken.

Er zijn echter ook nog redenen waarom een zekere uitbuiting van marktmacht niet negatief hoeft te zijn. De enorme schaalvergroting heeft bijvoorbeeld gezorgd voor de creatie van een aantal heel grote financiële instellingen. Door de enorme verwevenheid van het financieel systeem, zou een dergelijke, grote bank die in de problemen raakt een zeer zware financiële crisis kunnen veroorzaken. We moeten dan ook rekening houden met het feit dat verschillende overheden oogluikend een zekere uitbuiting van marktmacht zullen toestaan als die de winstgevendheid en de leefbaarheid van deze banken kan garanderen. Een faillissement van een dergelijke bank zou immers immense kosten met zich meebrengen voor de maatschappij.

Een oorzaak van de uitbuiting van marktmacht lijkt eveneens te liggen in het feit dat de depositohouders lagere rentevoeten aanvaarden van de heel grote banken. Ook dit kan een gevolg zijn van de impliciete garantie die dergelijke grote banken met zich meebrengen. Aangezien de overheid zal moeten tussenkomen als de bank in de problemen raakt, kunnen de cliënten de rente op deposito’s zien als een vergoeding van heel liquide, compleet risicovrije beleggingen. In dit opzicht betekent een uitoefening van marktmacht evenmin een negatieve situatie voor de klanten.

Lijst van de Geraadpleegde Werken •

Akhavein, J.D.; Berger, A.N.; Humphrey, D.B.; 1997. The effects of megamergers on efficiency and prices: Evidence from a bank profit function. Review of Industrial Organization 12, 95-139.

•

Altunbas, Yenner; Gardener, Edward P.M.; Molyneux, Philip; 2000. Cost Economies and Efficiency in EU Banking Systems. In Edward P.M. Gardener en Joe Falzon (eds.), Strategic Challenges In European Banking, MacMillan Press LTD, 8-40.

•

Altunbas, Y.; Gardener, E.P.M.; Molyneux, P.; Moore, B.; 2001. Efficiency in European Banking. European Economic Review, 45, 1931-1955.

•

Bain, Joe S.; 1956. Barriers to New Competition. Cambridge, MA: Harvard University Press.

•

Berger, Allen N.; 1995. The Profit-Structure Relationship in Banking—Tests of Market-Power and Efficient-Structure Hypotheses. Journal of Money Credit and Banking, 27, 404-431.

•

Berger, Allen N.; 1998. The efficiency effects of bank mergers and acquisition: A preliminary look at the 1990s data. In Yakov Amihud en Geoffrey Miller (eds.); Bank Mergers & Acquisitions; Kluwer Academic Publishers, Boston; 79-111.

•

Berger, A.N.; Demsetz, R.S.; Strahan, P.E.; 1999. The consolidation of the financial services industry: Causes, consequences and implications for the future. Journal of Banking and Finance 23, 135-194.

•

Berger, Allen N.; DeYoung, Robert; Udell, Gregory F.; 2001. Efficiency Barriers to the Consolidation of the European Financial Services Industry. European Financial Management, 7, 117-130.

•

Berger, Allen N.; Hancock, Diana; Humphrey, David B.; 1993. Bank efficiency derived from the profit function. Journal of Banking and Finance, 17, 317-347.

•

Berger, Allen N.; Hannan, Timothy H.; 1989. The price-concentration relationship in banking. The Review of Economics and Statistics, 71, 291-299.

•

Berger, Allen N.; Hannan, Timothy H.; 1998. The Efficiency Cost of Market Power in the Banking Industry: A Test of the “Quiet Life” and Related Hypotheses. Review of Economics and Statistics, 80, 454-465.

•

Berger, Allen N.; Humphrey, David B.; 1991. The dominance of inefficiencies over scale and product mix economies in banking. Journal of Monetary Economics, 28, 117-148.

•

Berger, A.N.; Mester, L.J.; 1997. Inside the Black Box: What explains differences in the efficiencies of financial institutions? Journal of Banking and Finance, 21, 895-947.

•

Bikker, Jacob A.; 1999. Efficiency in the European Banking Industry: An Exploratory Analysis to Rank Countries. De Nederlandsche Bank, Staff Reports, 42, 1-24.

•

Bikker, J.A.; 2001. Efficiency and Cost Differences Across Countries in a Unified European Banking Market. DNB-Onderzoeksreeks Toezicht, 1-31 .

•

Bikker, J.A.; Groeneveld, H.J.; 2000. Competition and Concentration in the EU Banking Industry. Kredit und Kapital, 33, 62-98.

99

•

Bikker, Jacob A.; Haaf, Katharina; 2000. Competition, concentration and their relationship: an empirical analysis of the banking industry. Paper voor de conferentie: Financial Structure, Bank Behaviour and Monetary Policy in the EMU, Groningen, 1-47.

•

Bikker, Jacob A.; Haaf, Katharina; 2001. Competition, concentration and their relationship: an empirical analysis of the banking industry. De Nederlandsche Bank, Section Banking and Supervisory, 1-27.

•

Brown, Margaret; 2000. Relative Efficiencies and Productivity Indices: An Empirical Investigation of the Banking Sectors in Eight European Countries. In Edward P.M. Gardener en Joe Falzon (eds.), Strategic Challenges In European Banking, MacMillan Press LTD, 41-69.

•

BVB (Belgische Vereniging van Banken). Jaarverslagen te vinden op www.abb-bvb.be

•

Carbo, S.; Gardener, E.P.M.; Williams, J.; 2002. Efficiency in Banking: Empirical Evidence from the Savings Banks Sector. The Manchester School, 70, 204-228.

•

CBF (Commissie voor het Bank en Financiewezen). Jaarverslagen van 1995-2001. Te vinden op www.cbf.be.

•

Cetorelli, Nicola; 1999. Competitive analysis in banking: Appraisal of the methodologies. Economic Perspectives, Federal Reserve Bank of Chicago, 2-15.

•

Corvoisier, Sandrine; Gropp, Reint; 2001. Bank Concentration and Retail Interest Rates. ECB working paper No. 72, 1-28.

•

De Bandt, Olivier; Davis, E. Philip; 2000. Competition, contestability and market structure in European banking sectors on the eve of EMU. Journal of Banking and Finance, 24, 1045-1066.

•

Dermine, Jean; 1999. The Economics of Bank Mergers in the European Union, a Review of the Public Policy Issues. INSEAD, Fontainebleau, 1-56.

•

ECB; 2000. Mergers and Acquisitions Involving the EU Banking Industry – Facts and Implications. Banking Supervision Committee, 1-43.

•

Ely, David P.; Song, Moon H.; 2000. Acquisition activity of large depository institutions in the 1990s: An empirical analysis of motives. The Quarterly Review of Economics and Finance, 40, 467-484.

•

Fixler, Dennis J.; Zieschang, Kimberly D.; 1993. An index number approach to measuring bank efficiency: An application to mergers. Journal of Banking and Finance, 17, 437-450.

•

Gabszewicz, Jean J.; 1999. Strategic Interaction and Markets. Oxford University Press.

•

Goddard, John; Molyneux, Philip; Wilson John O.S.; 2001. European Banking: Efficiency, Technology and Growth. John Wiley & Sons Ltd.

•

Goldberg, Lawrence G.; Rai, Anoop; 1996. The structure-performance relationship for European banking. Journal of Banking and Finance, 20, 746-771.

•

Group of Ten; 2001.Consolidation in the Financial Sector. o.a. op www.bis.org, 463 pagina’s.

•

Hannan, Timothy H.; 1991. Bank commercial loan markets and the role of market structure: Evidence from surveys of commercial lending. Journal of Banking and Finance, 15, 133-149.

•

Hannan, Timothy H.; Berger, Allen N.; 1991. The Rigidity of Prices: Evidence from the Banking Industry. The American Economic Review, 81, 938-945.

100

•

Hughes, Joseph P.; Lang, William; Mester, Loretta J.; Moon, Choon-Geol; 1999. The Dollars and Sense of Bank Consolidation. Journal of Banking and Finance, 23, 291-324..

•

Huizinga, H.P.; Nelissen, J.H.M.; Vander Vennet, R., 2001. Efficiency Effects of Bank Mergers and Acquisitions in Europe. Tinbergen Institute Discussion Paper TI 2001-088/3.

•

Lewis, Alfred; Pescetto, Gioia; 1996. EU and US Banking in the 1990s. Academic Press Limited.

•

Lipczynski, John; Wilson, John; 2001. Industrial Organisation: An Analysis of Competitive Markets. FT Prentice Hall, Pearson Education.

•

Lozano-Vivas, Ana; Pastor, Jesús T.; Hasan, Iftekhar; 2001. European Bank Performance Beyond Country Borders: What Really Matters? European Finance Review, 5, 141-165.

•

Maudos, Joaquín; Pastor, José M.; Pérez, Francisco; Quesada, Javier; 1999. Efficiency in European Banks: What Explains the Differences? Instituto Valenciano de Investigaciones Económicas WP-EC 99-12, 1-29.

•

McAllister, Patrick H.; McManus, Douglas; 1993. Resolving the scale efficiency puzzle in banking. Journal of Banking and Finance, 17, 389-405.

•

Molyneux, Philip; 1999. Increasing concentration and competition in European banking: The end of anti-trust? EIB papers, 4, special: European banking after EMU, 127-136.

•

Molyneux, Philip; Altunbas, Yener; Gardener, Edward; 1996. Efficiency in European Banking. John Wiley & Sons Ltd.

•

Molyneux, Phil; Forbes, William; 1995. Market Structure and performance in European banking. Applied Economics, 27, 155-159.

•

Neumark, David; Sharpe Steven A.; 1992. Market Structure and the Nature of Price Rigidity: Evidence from the Market for Consumer Deposits. The Quarterly Journal of Economics, May, 657680.

•

Nier, Erlend; 2000. The Profitability of Banks: A Cross-Country Study with a particular focus on UK Banks. Paper voorgesteld op het 18e Internationale Congres over Finance van de universiteit van Namen, 2001, 1-39.

•

O’Brien, Dermot; Wagenvoort, Rien; 2000. Some Empirical Findings on the Characteristics of Cost-Efficient Credit Institutions. Economic and Financial Reports, 2000/01, European Investment Bank, 1-41.

•

Pastor, José Manuel; Pérez, Francisco; Quesada, Javier; 1997. Efficiency analysis in banking firms: An international comparison. European Journal of Operational Research, 98, 395-407.

•

Pastor, Jesús T.; Lozano-Vivas, Ana; Pastor, José Manuel; 1997. Efficiency of European Banking Systems: A Correction by Environment Variables. Instituto Valenciano de Investigaciones Económicas WP-EC 97-12, 1-27.

•

Pastor, José M.; Serrano, Lorenzo; 2000. Efficiency, Endogenous and Exogenous Credit Risk in the Banking Systems of the Euro Area. Instituto Valenciano de Investigaciones Económicas WPEC 2000-17, 1-38.

101

•

Prager, Robin A.; Hannan, Timothy H.; 1998. Do substantial horizontal mergers generate significant price effects? Evidence from the banking industry. The Journal of Industrial Economics, 433-452.

•

Pulley, Lawrence B.; Berger, Allen N.; Humphrey, David B.; 1994. Do Consumers Pay for OneStop Banking? Evidence from a Non-Standard Revenue Function. Board of Governors of the Federal Reserve System, Finance and Economics Discussion Series No 93-30, 1-30.

•

Punt, L.W.; van Rooij, M.C.J.; 1999. The profit-structure relationship and mergers in the European banking industry: an empirical assessment. DNB-staff reports, 1-26.

•

Resti, Andrea; 1997. Evaluating the cost-efficiency of the Italian Banking System: What can be learned from the joint application of parametric and non-parametric techniques. Journal of Banking and Finance, 21, 221-250.

•

Rhoades, S.A.; 1993. Efficiency effects of horizontal (in-market) bank mergers. Journal of Banking and Finance, 17, 411-422.

•

Rhoades, Stephen A.; 1998. The efficiency effects of bank mergers: An overview of case studies of nine mergers. Journal of Banking and Finance, 22, 273-291.

•

Schure, Paul; Wagenvoort, Rien; 1999. Economies of Scale and Efficiency in European Banking: New Evidence. Economic and Financial Reports, 99/01, European Investment Bank, 1-52.

•

Siems, Thomas F.; 1996. Bank Mergers and Shareholder Wealth: Evidence from 1995’s Megamerger Deals. Federal Reserve Bank of Dallas, Financial Industry Studies, August, 1-12.

•

Van Rooij, M.C.J.; 1997. Bank Mergers, Banking Efficiency, and Economies of Scale and Scope: a review of empirical literature. Research Memorandum WO&E No. 511/9726, August, DNB.

•

Van Rooij, M.C.J.; 1999. Bank Efficiency and Implications of Bank Mergers. Research Memorandum WO&E No. 574/9907, March, DNB.

•

White, William R.; 1998. The Coming Transformation of Continental European Banking. BIS working papers No. 54, 1-45.

Fusies in de Belgische Banksector: een nieuw-industrieel-economische benadering

Recommend Documents