@HOME
Freek Persyn – 51N4EI
DIMENSION
© Studio Dann
“Architectuur is een kader waarmee je met heel uiteenlopende werelden in contact kan komen”
06
@HOME
Zelf woont Freek Persyn met zijn gezin - zijn kinderen zijn acht en twee jaar oud - in de Brusselse gemeente Sint-Gillis, niet ver van het park van Vorst en het Dudenpark. “Als je hoofd te vol zit, is het heerlijk om daar even uit te waaien. Alleen wordt er met die kwaliteit onzorgvuldig omgesprongen. Nochtans is Brussel een stad vol potenties. In feite is het evident wat je hier beter kunt doen. De vraag is alleen wie daarvoor de verantwoordelijkheid op zich zal nemen. Zowel de administratie als de bewoners zitten te sterk vast in het perspectief van hun eigen territorium. Daardoor en gezien de grote mix van bevolkingsgroepen moet een stadsproject meer dan ruimtelijk en architecturaal zijn, maar is er ook een leerproces nodig. Autochtone Belgen moeten leren op een andere manier te leven, nieuwkomers moeten andere gewoonten onder de knie zien te krijgen. Brussel zit in een transitiestadium na de periode van het louter herstel van de stad. De uitdaging bestaat er nu in dat naar een ander niveau te tillen en nieuwe mogelijkheden te zoeken in de gebieden tussen de wijken en in de infrastructuur.” Zelf droeg 51N4E daar alvast een steentje toe bij via hun verkenning voor Brussel 2040, een studie die een toekomstvisie op de metropool verbeeldt, voorbij de grenzen van het gewest. 51N4E werd in 1998 opgericht door Johan Anrys, Peter Swinnen en Freek Persyn. Zij doopten hun samenwerkingsverband naar de geografische coördinaten van Brussel. Begin 2014 verliet afscheidnemend Vlaams Bouwmeester Peter Swinnen het bureau dat vandaag een twintigtal medewerkers telt. Hun kernactiviteit omschrijven zij als ‘de productie van ruimte’. Hun missie luidt dat 51N4E door middel van het ontwerp wil bijdragen tot sociale en stedelijke transformatie. Freek Persyn: “Als je zegt dat je architect bent, krijg je al snel de vraag wat je dan doet: woningen, kantoren, industriebouw? Voor ons ligt de vraag elders. Wij vinden het heel belangrijk alles niet in categorieën te benaderen, maar na te
denken over hoe dingen samen kunnen komen. In plaats van alles netjes te catalogiseren, kijken we eerder naar de productie van conflicten. Waar een conflict ontstaat, kan het op meerdere niveaus interessant worden, omdat je moet afstemmen. In ons werk zijn wij sterk bezig met hoe mensen ruimte zien, interpreteren en ermee omgaan. Je kan aan architectuur doen door de nadruk te leggen op techniek en materialiteit, op de kunde die je bezit. Wij doen dikwijls het tegenovergestelde en maken tekeningen of maquettes die heel simpel en instapbaar zijn. Dat maakt het mensen gemakkelijker om hun opinie te geven. Want iedereen weet wel iets af van ruimte, de stad, de samenleving, alleen worden mensen dikwijls niet au sérieux genomen. Vandaar dat we heel bewust proberen om te gaan met de sprong tussen de meer technische en de meer menselijke aspecten. Gezien het belang van de mindset van mensen in ons werk, zijn we naast architectuur en gebouwd werk ook veel bezig met onderzoek, studiewerk, heel breed overleg, het bedenken van nieuwe manieren van wonen en ruimtes maken. Precies dat maakt voor mij het werk fascinerend. Het is een kader waarmee je met heel verschillende werelden in contact kan komen.”
Door samenwerking intelligentie creëren Zoals verwoord in de missie, staat bij 51N4E het ontwerp centraal in hun streven naar sociale en stedelijke transformaties. Dat ontwerp zien ze dus niet als een stelling die naar voren wordt geschoven door een alwetende expert, maar als een dynamisch proces van wisselwerking. “Wij profileren ons niet echt als een bureau dat oplossingen formuleert op vragen, maar proberen het maximum uit een situatie te halen. Sommige potenties kan je echter niet bedenken als je ze alleen maar onder woorden probeert te brengen. Een ontwerp kan daartoe wel een belangrijk middel zijn. Je laat iets zien waarmee mensen het wel of niet eens zijn, waarin ze zichzelf wel of niet herkennen, waarin ze kunnen aangeven wat er niet aan bod komt. Als je dat in een louter verbale discussie stopt, beland je al snel in tegenstellingen. Met een ontwerp daarentegen kan je tot synergetische resultaten komen. Belangrijk is wel een goede aanpak. Je moet intelligentie aan het proces toevoegen, een aantal heldere zetten hebben om de doelstelling niet uit het oog te verliezen, en tegelijkertijd veel chaos en wanorde organiseren. Architecten hebben het daar moeilijk mee. Ze wegen de waarde van het resultaat af aan hoe sterk het lijkt op de schets die ze in het begin hebben gemaakt. Nochtans kan net dat gezamenlijke groeiproces een project veel waardevoller maken. Dikwijls helpt het ook om obstakels te vermijden. Wij trachten problemen in een vroeg stadium te verzamelen en er flexibel mee om te gaan. Hoe meer problemen, hoe beter soms. Wie daarentegen vertrekt vanuit een voorgekauwd idee, is na de start dikwijls vooral » DIMENSION
Plaats van afspraak is het bureau van 51N4E in Molenbeek, gehuisvest in een voormalige bottelarij van Belle-Vue die werd getransformeerd tot bedrijvencentrum en evenementenlocatie. De buren binnen het gebouw zijn van diverse pluimage: muziek- en theatergezelschappen, spelers uit de sociale economie, ontwerpers, de Erasmus hogeschool. “Brussel is een dagelijkse oefening in het samenbrengen van verschillen”, beaamt Freek Persyn. Een gesprek met een architect die zichzelf liever ruimtelijk ontwerper noemt.
07
© Filip Dujardin
@HOME
01
Complete heroriëntering
DIMENSION
Een moment dat de organisatie en de opdrachtenscope sterk beïnvloedde, was de aanstelling van Peter Swinnen tot Vlaams Bouwmeester in 2010. “Op de TID-toren in Tirana na, omvatte onze portfolio met gebouwde projecten toen uitsluitend Vlaamse opdrachten, dikwijls verworven via een Open
08
“Werken in heel uiteenlopende en internationale contexten is erg interessant. Het stelt je in staat om combinaties te maken.” Oproep. Die opportuniteit viel van de ene dag op de andere weg. Wij wilden immers niet dat er verwarring ontstond over de relatie tussen de Bouwmeester en het bureau waarin hij partner was. We hebben ons daarom compleet geheroriënteerd naar buitenlandse opdrachten, onder meer in Frankrijk en Zwitserland, en naar samenwerking met ontwikkelaars.” Internationaal lopen er momenteel verschillende projecten. In Saint-Nazaire (F) bestuderen zij de omvorming van een bunker tot feestzaal. Aan de Frans-Luxemburgse grens maken ze een ontwikkelingsstrategie voor het gebied Alzette en Belval. In Parijs ontwierpen ze Résidence Palaiseau, een studentenhuisvestingsproject met 350 units en een publiek gelijkvloers met winkels en restaurants. In Zürich bouwen ze mee aan de brief via test planning en research by design.
© Filip Dujardin
bezig met het oplossen van het ene probleem na het andere. Voorgekauwde vragen hebben trouwens geen toekomst. Alles is hier zo volgebouwd, dat het almaar moeilijker wordt om je eigen oplossing zomaar naast de oplossing van anderen te zetten. Er moet veel meer worden afgestemd.” Dat proces vergt voor alles wederzijds vertrouwen en komt dikwijls neer op een leerproces voor alle partners. Jammer genoeg stuit het dikwijls ook op grenzen, vermits de bewegingsvrijheid van de architect in ons land beperkt is. “Wij proberen de ideeën van de aannemer op onze werven zoveel mogelijk mee te nemen, want die mensen beschikken op sommige vlakken over meer intelligentie dan wij. Alleen zit je bij een openbare aanbesteding met het bijna inherente conflict dat die procedure weinig ruimte laat om te onderhandelen en om samen na te denken over goede oplossingen. Daar ligt een taak weggelegd om de manier van werken en het statuut van de architect te herdenken. PPS was daartoe een poging, maar werd conceptueel nooit doorgedacht, zodat het een boekhoudkundige truc bleef. In feite ging het gewoon om wedstrijden waar overheid en privé geld samenlegden. Maar samenwerking gaat niet over geld, maar over het creëren van intelligentie.” Samenwerking heeft het bureau ook gebracht waar het vandaag staat. Dankzij een hele reeks coöperaties wist het bureau met een beperkt aantal medewerkers een omvangrijk portfolio uit te bouwen, zoals de - beperkte selectie van - illustraties bij dit artikel aantonen. Daarbij keken de mensen van 51N4E ook verder dan de aangrenzende disciplines. Zo namen zij voor het verdichtings- en stadsvernieuwingsonderzoek Labo XX van de stad Antwerpen bijvoorbeeld Connect & Transform onder de arm, een organisatie die zich toespitst op transformatieprocessen.
02
@HOME
01. Via een Open Oproep werd voor het OCMW van Nevele een woonzorgcentrum gebouwd bij een bestaand centrum, waardoor die wat verrommelde structuur kon worden vervolledigd. Het centrum is niet alleen vanuit de residenten en de zorgverstrekkers bedacht, maar ook vanuit de bezoekers. 02. Het Huis aan ’t Laar is een paviljoen voor jongeren met een mentale handicap. Het gebouw is bekleed met Siberische lariks. In feite omvat het twee aparte leefdelen voor telkens acht personen. 03. De BUDA fabriek was vroeger een werkplaats waar textiel werd geverfd. 51N4E maakte er samen met de stad, helemaal in de geest van de oorspronkelijke bestemming, een werkplaats van waar cultuur wordt geproduceerd.
03 DIMENSION
Ook organisatorisch werd het bureau sinds 2010 op een andere leest geschoeid. “Vroeger waren we eerder reactief en manageden we alles project per project. Sinds een viertal jaar kijken we op een meer overkoepelend niveau naar projecten op basis van een aantal zoekgebieden. Die groepen verschillen in complexiteit, in tijdshorizon en in de manier waarop je omgaat met de mensen met wie je werkt. Dat stelt ons in staat een project te nuanceren, deel te laten uitmaken van een groter onderzoek en de wisselwerking tussen mensen te versterken.” “De eerste groep, Territories & Governance, heeft betrekking
op visievorming, andere manieren om samen te werken, het beleid voor te bereiden, de juiste vragen te stellen. De tweede, Urban Renewal slaat op alles wat te maken heeft met complexiteit in een stedelijke omgeving. Dit soort opdrachten lijkt dikwijls eenvoudig op het eerste gezicht, maar wordt complex doordat verschillende mensen er verschillende verwachtingen op projecteren, die je op elkaar af moet stemmen. Voor brownfield developments kan je tot slimme oplossingen komen door een koppeling te maken tussen de manier waarop je saneert en de manier waarop je ontwerpt, eerder dan door eerst te saneren en dan te zien wat er op de site mogelijk is. Voor nieuwe publieke instituten, zoals BUDA in Kortrijk of C-Mine in Genk, moet je nagaan hoe ze deel zullen uitmaken »
© Filip Dujardin
Nieuwe zoekgebieden
“Een gezamenlijk groeiproces kan een project veel waardevoller maken en helpt dikwijls om obstakels te vermijden.”
© Filip Dujardin
Voor IABR 2012 maakten ze een studie voor de regio rond Istanbul, met aandacht voor stadsuitbreiding, landbouw, groen en een intelligent drink- en afvalwaterbeheer. Vroeger al ontwikkelden ze voor Bordeaux een kader dat structuur geeft aan de ontwikkeling van 50.000 nieuwe woningen. Ook de samenwerking met ontwikkelaars zit op koers. Met Vooruitzicht en AG Real Estate werken ze bijvoorbeeld aan de bouw van compacte flats en studio’s op de plek van de voormalige bpost zetel langs het kanaal, nabij Brussel-Noord. “Ook bij ontwikkelaars blijkt het concept samenwerking nog embryonaal. Nochtans zijn ook zij op hun manier op zoek naar vernieuwing. Het probleem is dat je daar in een logica belandt dat er al een hele reeks beslissingen zijn genomen, gebaseerd op een aantal aannames. Aan dat proces intelligentie toevoegen kan alleen als die intelligentie zich voegt naar die aannames, terwijl je eigenlijk moet kunnen terugkoppelen naar de vraag of die aannames nog juist zijn. Alleen zo kan je die logica zelf ontwerpen.”
09
@HOME
voorspellen of die ateliers zullen lukken. Maar werken in heel uiteenlopende en internationale contexten is erg interessant. Het stelt je in staat om combinaties te maken. Het nadeel aan Atelier Albanië is dat je veel zelf moet organiseren en zelf de budgetten bij elkaar moet schrapen. Soms is het eerder onderzoek of experiment dan business.”
“Misschien moeten we de autoritair klinkende term bouwmeester vervangen door een meer aangepaste titel. De bouwmeesters die ik aan het werk heb gezien, faciliteerden net het overleg.”
© 51N4E
van de stad. De derde en laatste groep, Affordable Living Environments, gaat over betaalbaar wonen, maar dan gedacht vanuit de leefomgeving die je creëert en niet enkel vanuit de unit. Die problematiek is sterk gelinkt aan de regelgeving.” 51N4E formuleert ook zelf voorstellen voor projecten. In Albanië schoven ze bijvoorbeeld de idee van ‘Atelier Albanië’ naar voren, een atelier dat via het ontwerp zoekt naar processen om de verschillende sectoren - toerisme, landbouw, economie - met elkaar te doen overleggen en zo de ruimtelijke ontwikkeling van het land in een meer collectieve benadering aan te pakken. Een ambitieus gegeven, te meer daar het land onder andere wordt bijgestaan door Ricardo Hausmann van de Amerikaanse Harvard University. “Voorlopig valt niet te
DIMENSION
10
© 51N4E
© 51N4E
05
04
06
© 51N4E
@HOME
07
Hoe kijkt hij als zijdelings betrokken partij aan tegen de discussie die is losgebarsten rond de bouwmeesters in Antwerpen en Vlaanderen? “Voor Antwerpen is een contraproductieve schijntegenstelling gecreëerd, namelijk de bouwmeester versus de activering van de privésector. Ik vind het de rol van de bouwmeester om een methodologie te ontwerpen waarin iedereen zijn eigen rol kan vervullen en zo bijdragen tot het geheel. Misschien is het te vroeg om al uitspraken te doen, maar naar mijn begrip is het schrappen van de bouwmeesterfunctie een losstaande beslissing die niet bedacht is vanuit het geheel. Natuurlijk moet de overheid efficiënter en slimmer zijn, maar dat doe je enkel door het plan van aanpak en het overleg tussen overheid, ontwikkelaars, investeerders, architecten, aannemers en andere partijen goed te bedenken, niet door terug te schakelen naar een situatie waarin iedereen los van elkaar zijn ding kan doen, zonder het geheel in ogenschouw te nemen. Daar is ten eerste geen ruimte meer voor, en wat je zo organiseert is sowieso werk voor de Raad van State. Meer in het algemeen vrees ik dat er instellingen worden geschrapt op basis van een gedeeltelijk fout begrepen lezing van de zaak en van een aantal echo’s uit het veld, wellicht van ontwikkelaars die nog niet helemaal mee waren met de procedure en de bedoeling. Hoe leg je uit dat het Vlaams regeerakkoord zegt de verkokering te willen tegengaan, en tegelijkertijd zonder discussie het platform Team Vlaams Bouwmeester wil schrappen dat linken legt tussen de kokers, los van de discussie of dat goed gebeurde? Misschien moeten we wel de autoritair klinkende term bouwmeester vervangen door een meer aangepaste titel. De bouwmeesters die ik aan het werk heb gezien, waren helemaal niet autoritair. Zij faciliteerden net het overleg.” Overleg en zeggen waar je mee bezig bent, hoe en waarom,
zijn ook essentieel voor 51N4E. De lijst met lectures, publicaties, tentoonstellingen en andere manieren om naar buiten te komen is lang. De volgende afspraak is gepland voor september 2015. Dan willen ze in het Ungers Archiv für Architekturwissenschaften in Keulen een conferentie houden met als thema ‘The Development of the Brief’, het maken van het programma van eisen. Bedoeling is dat op deze internationale conferentie zowel architecten als hun opdrachtgevers aan het woord komen. Om nu al naar uit te kijken. (Door Colette Demil & Staf Bellens)
www.51n4e.com
04. “De wedstrijd voor de TID-toren in Tirana hebben we gewonnen doordat we de verbanden tussen de materiële en immateriële aspecten konden verduidelijken in een mondelinge presentatie. In ontwerpmeetings werden, dikwijls met behulp van mock-ups, de details samen met de werfleiders en ingenieurs uitgewerkt en geformaliseerd als ‘as designed drawings’. Bij gebrek aan regelgeving moesten we tijdens het werk ook samen het kader maken waarbinnen we werkten.” 05. “Voor de verbouwing van een bunker tot feestzaal in Saint-Nazaire is de integratie in de stad minstens zo essentieel als het programma van eisen. Tijdens bijeenkomsten presenteren we een digitale tekening waarin we informatie kunnen toevoegen of verplaatsen. Zo herkent iedereen stilaan waarom dit project ook voor hem of haar belangrijk is. Het biedt ons ook gelegenheid om medewerkers efficiënter in te zetten en met hun aanwezigheid andere functies te versterken. Als je enkel naar de vorm van de architectuur kijkt, lukt dat niet.” 06. In Parijs ontwierp 51N4E Résidence Palaiseau, een studentenhuisvestingsproject met 350 units en een publiek gelijkvloers met winkels en restaurants. 07. In de Speelpleinstraat in Merksem werden op eenzelfde plek in het park de gemeentelijke groendienst en een kinderdagverblijf ondergebracht. Door alles te groeperen op een niveau rond een binnentuin, werd een maximale relatie met de omgeving gerealiseerd.
DIMENSION
De bouwmeesterdiscussie
11
