Fragment. HET TORSEN VAN DE WERELD De nieuwe thematentoonstelling in Het Depot DE GEFRAGMENTEERDE BEELDEN VAN GERTJAN EVENHUIS

Fragment NUMMER 9 | NAJAAR 2015

HET TORSEN VAN DE WERELD De nieuwe thematentoonstelling in Het Depot DE GEFRAGMENTEERDE BEELDEN VAN GERTJAN EVENHUIS

HET DEPOT

Tentoonstellingen,

evenementen en andere activiteiten

GEORGE BELZER EN CARLA DE BEUS Een laatste groet

KINDEREN

in kinderatelier Villa Vleermuis

WELKOM

bij Het Depot Welkom bij Het Depot, de bijzondere beeldengalerij in Wageningen. Welkom ook bij Fragment, het tijdschrift van Het Depot.

Fragment

Zondag 4 oktober openen we een overzichtstentoonstelling van het werk van Gertjan Evenhuis. Het is echt toeval dat de opening samenvalt met Werelddierendag. Eén beeld van Gertjan Evenhuis was al te zien op de laatste tentoonstelling Dood en Leven. Op de boeg van het schip van Charon dat de rivier de Styx tracht over te steken staat een prachtige poes, een tijger bijna. Het is Wouter, de huisgenoot van Gertjan, die in dit beeld de verbinding is tussen dood en leven. U kunt er meer over lezen in dit nummer en in de monografie over Gertjan Evenhuis. Deze tijger neemt zo’n belangrijke plaats in zijn leven in dat er in dit nummer een apart artikel over Wouter verschijnt. Dus toch een verbinding met Werelddierendag.

koop aangeboden zonder tussenkomst van Het Depot. Een buitenkansje dus.

De monografie van Gertjan Evenhuis heeft de titel Het torsen van de wereld - de gefragmenteerde beelden van Gertjan Evenhuis. Zijn meestal loodzware beelden zijn opgebouwd uit fragmenten van graniet en andere steensoorten. Het is tien jaar geleden dat Gertjan Evenhuis een overzichtstentoonstelling had, in Zwolle. U kunt veel nieuw werk bewonderen.

In Villa Hinkeloord is ook de permanente expositie te zien van onze collectie beelden van Eja Siepman van den Berg.

De tentoonstelling van André Vranken in Villa Hinkeloord loopt nog tot en met zondag 31 januari volgend jaar. Op 7 februari openen we in de Villa de tentoonstelling van George Belzer en Carla de Beus. George Belzer overleed in de zomer van 2014. Als hommage aan deze bijzondere beeldhouwer, met al zijn drijfwerk vanuit meestal aluminium of koperen pannen, stellen we het restant van zijn atelier tentoon. De werken worden door zijn weduwe Corrie te

2

Tegelijkertijd exposeert Carla de Beus haar nieuwe werk op deze tentoonstelling. Carla kende George goed en haar werk vertoont qua techniek overeenkomsten met het werk van Belzer. De meeste bezoekers van Het Depot weten het intussen; u bent van harte welkom op de openingen. Op zondag 4 oktober om 14.30 uur op de Arboretumlaan 4 en op zondag 7 februari 2016 om 14.30 uur in Villa Hinkeloord aan de Generaal Foulkesweg 64 in Wageningen.

In dit nummer stel ik u ook voor aan Johan Luijmes. Hij is voor de bezoekers van het Orgelpark in Amsterdam een bekende, maar voor de meeste bezoekers van Beeldengalerij Het Depot een nieuw gezicht. Al weer bijna een jaar geleden kreeg hij de leiding over de artistieke activiteiten binnen het Utopa Weeshuis in Leiden en Beeldengalerij Het Depot in Wageningen. In dit nummer kunt u er meer over lezen. Loek Dijkman, voorzitter Stichting Het Depot

Stichting Utopa De moederstichting van Het Depot is Stichting Utopa. De doelstelling van deze stichting is het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten van mensen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden dan ook, geen kans krijgt. Het Depot biedt beeldhouwers een opstap of een steuntje in de rug waar dat nodig of wenselijk is, zodat ze zich beter kunnen ontplooien. Het Depot wil een podium voor beeldhouwers zijn. Juist omdat het om mensen gaat, heeft Het Depot gekozen voor sculpturen van torsen en fragmenten als hoofdthema. De tors is een bij uitstek menselijke figuur en laat ruimte voor fantasie. Het Depot richt zich niet alleen tot het museum- en galeriepubliek, maar ook tot andere publieksgroepen die we met de beelden in Het Depot een plezier kunnen doen. Daarbij is het niet uitsluitend van belang of dat publiek koopkrachtig is. Juist ook mensen die niet zo gemakkelijk of niet zo dikwijls naar kunst kunnen of komen kijken, zijn van harte welkom. Kinderen, studenten, blinden, ouderen en mensen met een beperking.

ATELIER GEORGE BELZER

Het Depot is van mensen voor mensen. Het biedt binnen een museale omgeving, op meerdere locaties, wisselende tentoonstellingen over hedendaagse beeldhouwkunst. Het geheel ligt binnen de arboreta De Dreijen en Hinkeloord. Volop natuur, volop fascinerende architectuur en ons restaurant Linnaeus met volop groentenspecialiteiten. Voor schoolkinderen is er educatie op het gebied van kunst en natuur in Villa Vleermuis. Meer informatie voor scholen is beschikbaar op onze website.

Fragment

3

INHOUD

78

6

AGENDA SEPTEMBER 2015 T/M MAART 2016



Wat vindt er wanneer plaats in Het Depot?



Johan Luijmes, artistiek leider van Stichting Utopa

8 EEN NIEUW GEZICHT, EEN OUDE BEKENDE 12 DE KRACHT VAN FRAGMENTEN 16 TENTOONSTELLING

16

48

Fragment

78 KORSETT FÜR STARKE DAMEN

Nieuws van onze beeldhouwers



een intermezzo op Werelddierendag

Jan Ritzema Bos, 1850-1928, fytopatholoog en zoöloog

46 KARDINAALSMUTS

74 OOGSTAPPELS

80 BRAINSTORM

42 RITZEMA BOS KEERT ZICH OM

Appelcrumble

De gefragmenteerde beelden van Gertjan Evenhuis

40 MUZIEKFRAGMENTEN

48

VLAKBIJ



HET TORSEN VAN DE WERELD

36 DE POES WOUTER

72 VOOR EEN LEKKERE APPEL IS DE BETUWE

Euonymus velutinus

Nieuws van onze beeldhouwers

82 PIETRASANTA

een oude liefde

88 BLUMENFELD AND MOORE: A NEW DIALOGUE

Nieuws van onze beeldhouwers

90 EUROPEAN SCULPTURE NETWORK

te gast in Het Depot

92 CONCERTEN EN PERFORMANCES

48 GEORGE BELZER EN CARLA DE BEUS

98 BOEKENTIPS VANUIT DE WINKEL





Zondag 7 februari tot en met zondag 28 maart 2016

van Beeldengalerij Het Depot

4

Fragment

5

58 TENTOONSTELLING ANDRÉ VRANKEN

Tijdloze sensualiteit

60 FILMPORTRET ANDRÉ VRANKEN

Informatie voor bezoekers

62 KINDEREN IN KINDERATELIER VILLA

100 HET DEPOT





VLEERMUIS

en in de beeldengalerij

66 VAN ROME NAAR WAGENINGEN EN WEER TERUG

74



Frank Müller

70 VERGULD WAGENINGS EREZILVER EN LINTJESREGEN



46

60

Lezersservice

in Het Depot

Doelstelling en werkwijze, contact- en adresgegevens Stichting Utopa Colofon

AGENDA HET DEPOT: TENTOONSTELLINGEN, EVENEMENTEN EN ANDERE ACTIVITEITEN

48

HET TORSEN VAN DE WERELD

De gefragmenteerde beelden van Gertjan Evenhuis 4 oktober 2015 - 28 maart 2016 Thematentoonstelling Het Depot

46

beeldhouwer een geliefde plaats krijgt. Zijn vrouw biedt de werken te koop aan. Op de tentoonstelling is een prijslijst voorhanden, maar betaling dient rechtstreeks te geschieden aan mevrouw Belzer. Wij zien deze tentoonstelling als een laatste groet aan George Belzer, een icoon van een man met een heel bijzonder oeuvre.

Carla de Beus Fragment

6

De solotentoonstelling van Gertjan Evenhuis geeft een overzicht van zijn werk. Na zijn laatste solotentoonstelling in 2001 in Zwolle is zijn oeuvre bijna twee keer zo groot geworden; tijd voor een nieuwe presentatie en nieuwe aandacht voor deze bijzondere beeldhouwer. Opening door de voorzitter van Het Depot, Loek Dijkman in samenspraak met Gertjan Evenhuis.

GEORGE BELZER EN CARLA DE BEUS

7 februari 2016 - 28 maart 2016 Solotentoonstelling Villa Hinkeloord benedenzaal Als hommage aan George Belzer, die onlangs overleed, organiseren we een tentoonstelling van zijn werk dat nog in het atelier aanwezig was. We laten de werken zien zoals ze ook in het atelier te zien waren. Er is niets mooier dan dat de kunst van een

Al eerder was er in Villa Hinkeloord een solotentoonstelling van Carla de Beus te zien. Nu, vijf jaar later, presenteert zij nieuw werk. Ze heeft haar technieken nog meer verfijnd en dat levert spectaculaire werken op. Meestal vertrekt zij voor de vorm van een sculptuur vanuit de mode- en confectie­ wereld. Daar zijn ook de namen van haar werkstukken mee verwant. Was het zo dat zij vroeger een beeld uit delen maakte en die aaneen soldeerde, nu maakt ze hele sculpturen uit één plaat messing.

ANDRÉ VRANKEN

7 juni 2015 - 31 januari 2016 Solotentoonstelling Villa Hinkeloord benedenzaal Een jaar geleden stelden wij André Vranken aan u voor als een (voor ons) nieuwe beeldhouwer. Zijn werk is zo inspirerend en valt zo in de smaak dat wij enthousiast

58

aan zijn solotentoonstelling zijn gaan werken. Naast nieuw werk kunt u dan ook tekeningen en etsen van hem bewonderen. Een brochure over het werk van André Vranken is sinds 7 juni beschikbaar.

EJA SIEPMAN VAN DEN BERG Permanente tentoonstelling Villa Hinkeloord Sinds enkele jaren is het prachtige gebouw van Villa Hinkeloord het onderkomen van een permanente tentoonstelling, geheel gewijd aan het werk van Eja Siepman van den Berg. Het werk van Siepman van den Berg is van alle tijden. De herkenbare beeldtaal en strakke lijnen vormen samen met de 19de-eeuwse villa een mooi contrast.

In de winkel van Het Depot zijn diverse door Het Depot uitgegeven publicaties over het werk van Eja Siepman van den Berg verkrijgbaar.

48

92

36

TENTOONSTELLING ARBORETA DE DREIJEN & HINKELOORD Permanente tentoonstelling Het Depot Vanaf de opening van Het Depot in de nieuwe gebouwen is er een vaste tentoonstelling over de arboreta De Dreijen en Hinkeloord te zien. Stichting Utopa, die al deze activiteiten mogelijk maakt, heeft een grote affiniteit met mensen. Het leidende thema van de tentoonstelling over de arboreta is dan ook de relatie tussen bomen, planten en mensen. Een bijzonder aspect van de tentoonstelling is een speciaal gemaakte documentaire over de arboreta.

CONCERTEN, LEZINGEN EN FILM 23 oktober 2015 en vrijdag 12 februari 2016 Michael Schumacher, dansperformance Bart Lelivelt, accordeon De internationaal gelauwerde danser en choreograaf Michael Schumacher performt een opmerkelijke ‘pas de deux’ met de beelden van Gertjan Evenhuis. Hij danst tussen de imposante beelden van Evenhuis

16

en zal ze tot beweging proberen te verleiden. Schumacher danst op ‘Lamentate’ van Arvo Pärt. De choreografie van Schumacher wordt omlijst door twee bijzondere 20ste eeuwse composities voor accordeon van de componisten Toshio Hosokawa en Sofia Gubaidulina gespeeld door Bart Lelivelt.

Meer informatie over de artiesten en inschrijving voor het concert vindt u op pagina 92. 13 november DoelenKwartet Het DoelenKwartet concerteert met een programma dat de toepasselijke naam ‘Ecce Homo’ draagt. De Grosse Fuge op 133 van Ludwig van Beethoven vormt de drager van de avond. Beeldhouwer Evenhuis liet zich door Beethovens imposante compositie inspireren bij het maken van zijn Fuga. Verder op het programma Torso V, een gespierd werk van de Hongaarse componist Márton Illes. De lijfelijkheid van dit programma wordt benadrukt door de ‘Seven Chakra’s’ van de Belgische componist Wim Hendrickx.

Meer informatie over de artiesten en inschrijving voor het concert vindt u op pagina 95.

80

De film Mene Tekel Mene Tekel is een film over het ontstaan van het beeld Menetekel van Gertjan Evenhuis. De opnames zijn gemaakt in de periode 2003-2006. Samenstelling en regie Margot Schotel, NL-Award 2009 voor de beste regionale TV productie categorie Cultuur. De film wordt continu vertoond. (duur 30 minuten)

Meer informatie over de film vindt u op pagina 96.

Fragment

7 De film De Getekende Huid Dagelijks om 16.00 uur De Getekende Huid is een korte choreografie van Rudi van Dantzig, gemaakt op uitnodiging van theatergroep Diagonaal – een uniek Nederlands gezelschap waarin acteurs met een lichamelijke handicap samenwerken met niet-gehandicapte acteurs. In de documentaire die voorafgaat aan de choreografie wordt het repetitie­ proces van De Getekende Huid gevolgd. De decors en kostuums zijn ontworpen door de gastdanser Gertjan Evenhuis. (duur 30 minuten)

Meer informatie over de documentaire vindt u op pagina 96.

EEN NIEUW GEZICHT, EEN OUDE BEKENDE JOHAN LUIJMES, ARTISTIEK LEIDER VAN DE STICHTING UTOPA Fragment

Fragment

8

9 Stichting Utopa, de moederstichting van Het Depot, bestaat dit jaar 27 jaar. Beeldengalerij Het Depot opende haar deuren in 2004, nu ook al weer elf jaar geleden. Ik ken Johan Luijmes al van voor die tijd. Hij realiseerde het project ‘Orgel in de klas’. Organisten bezochten lagere scholen met een speciaal gebouwd vervoerbaar orgel om de kinderen kennis te laten maken met dat bijzondere instrument. Hij is betrokken geweest bij de ontwikkeling van het Orgelpark in Amsterdam kort nadat het bestuur van Stichting Utopa besloot een majeur project voor de revitalisering van de orgelmuziek in ons land te starten. De bedoeling was en is de orgelmuziek een meer prominente plaats in de huidige kunsten muziekwereld te geven. Ik leerde Johan kennen via Rudi van Straten, adviseur voor orgelmuziek bij de destijds Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Johan Luijmes is vanaf het begin de artistiek leider van het Orgelpark geweest, en is dat nog. Daar verandert niets aan. Inmiddels staat het Orgelpark nationaal en internationaal op de kaart als een vernieuwend podium voor orgelmuziek. Dit voorjaar

kwamen recensenten tijdens het Messiaen Festival zelfs uit Engeland. We zijn inmiddels regelmatig op de NPO-radio te beluisteren met live-uitzendingen. Maar het gaat nu even niet over het Orgelpark. Ik ben zelf dit jaar 73 geworden en als goed bestuurder zorg je dan, of je dat nu leuk vindt of niet, voor continuïteit. Nu doe ik natuurlijk al heel veel zaken niet meer alleen. Zo kwam de dagelijkse leiding in handen van onze directeur Jacqueline Verstappen. Op artistiek gebied zal op een gegeven moment een lacune ontstaan bij Het Depot en andere activiteiten van Stichting Utopa. Zo gaat dat nu eenmaal in het leven. Ik doe het werk in de stichting nog met veel plezier en hoop dat nog een aantal jaren te mogen doen, maar toch. Ik geef het stokje op artistiek gebied in de stichting geleidelijk aan Johan Luijmes over. We kennen elkaar zo goed dat we denken dat het in de komende jaren een vlekkeloze overgang zal worden. Wie is Johan Luijmes nu eigenlijk en wat heeft hij zoal gedaan voordat hij met Utopa in aanraking kwam? Johan is een dubbel-

De afgelopen 30 jaar woonde ik steeds dicht bij een rivier: eerst in Arnhem bij de Rijn en tegenwoordig bij de IJssel in Brummen. Als ik maar even de kans krijg om me door de veerpont over het water te laten vervoeren, grijp ik die met beide handen aan. Prachtig om het landschap steeds vanuit een wisselend perspectief te zien. 

Fragment

10

talent: beroepsmusicus en kunstenaar. Hij heeft het conservatoriumdiploma voor uitvoerend organist op zak en is tot de dag van vandaag organist van de Eusebiuskerk in Arnhem. Hij is ook afgestudeerd aan de Kunstacademie in Arnhem, afdeling vrije kunst. Bij de aanvang van zijn werkzaamheden in het Orgelpark was hij directeur/artistiek leider van de stichting In Situ in Maastricht. Een functie die hij gedurende de beginjaren van zijn werk in het Orgelpark combineerde. In Situ was een organisatie voor nieuwe muziek die producties op locatie realiseerde in allerlei gecombineerde kunstvormen. In 2011 fungeerde hij een jaar als wissel-lector op de Hogeschool Zuyd in Maastricht. Johan Luijmes is een multitalent en dan speelt hij nog orgel, schildert en is zelfs nog bouwvakker bij het verbouwen van zijn eigen huis. Johan Luijmes staat vierkant achter de missie van Stichting Utopa: het ontwikkelen van talenten van individuën. Alhoewel Stichting Utopa geen kunststichting is (haar doelstelling is breder) zijn het in het Orgelpark wel de musici waarvoor die accommodatie is gerealiseerd – en in Wageningen zijn dat de beeldhouwers. Die ondersteuning is des te meer noodzakelijk nu de recente bezuinigingen voor deze kunstenaars wel heel slecht uitpakken. Speciaal voor nieuwe muziek, composities, koren en ensembles is de situatie niet bevredigend. Ook beeld­ houwers hebben het moeilijk. De markt voor kunst heeft zich verplaatst naar een ‘eiland’ van grootgeldbezitters, die eerder kopen uit belegging dan uit liefde voor de kunst. Het geld is in onze wereld onevenredig verdeeld. Nieuw talent is in de verdrukking gekomen, maar ook ervaren, gerijpte kunstenaars kunnen het hoofd nauwelijks boven water

houden. Door de nu al jaren aanhoudende recessie is ook de bedrijvenmarkt goeddeels opgedroogd. Grote bedrijven met kunstcollecties bouwen hun collecties af of doen die grotendeels van de hand. De inspanning om de benodigde middelen ter beschikking te stellen is ook voor Stichting Utopa niet gemakkelijk, maar we zijn gelukkig niet afhankelijk van overheidssubsidies. Johan heeft me wel eens toevertrouwd dat het Orgelpark en Het Depot bijna reservaten voor de betrokken kunstenaars aan het worden zijn. Het belangrijkste wat ik van Johan Luijmes geleerd heb is het beter begrijpen van kunstenaars. Ik voor mijzelf denk dat Het Depot alleen nog maar succesvoller wordt dankzij de input van Johan Luijmes. En dan denk ik niet, juist niet, aan het aantal bezoekers. Daar hebben we bepaald niet over te klagen, maar bezoekersaantallen zijn tegenwoordig onder druk van de overheid commercieel belangrijker voor de diverse instellingen dan dat ze iets zeggen over de kwaliteit van het gebodene. Dat is dan ook de reden dat wij uit principe niet coquetteren met bezoekersaantallen. Bovendien zijn de toegang in Het Depot en de ontvangst van ons blad Fragment gratis; dus hoe meer bezoekers, hoe hoger de kosten. Ik zeg wel eens: de omgekeerde economie. Juist in het aantal bezoekers zullen we ons moeten beperken. Johan krijgt in Het Depot een harmonieuze start, daar verheug ik me op. Zonder salto mortale, daar ben ik van overtuigd. Voor hem is de wereld van het beeldhouwen nog nieuw, voor mij is het samenwerken met Johan een oude vreugd. Loek Dijkman voorzitter Stichting Het Depot

Als musicus en beeldend kunstenaar waagde ik me zo vaak naar de ondersteunende kant van de kunst, dat werkzaamheden aan die zijde uiteindelijk tot mijn hoofdbezigheid zijn gaan behoren. Na de jaren dat ik mee heb mogen helpen bouwen aan het Orgelpark, zal ik ook in Het Depot aan het werk gaan. Daar is geen haast bij en gelukkig zit er geen druk op. Kunst maken en die in de wereld proberen te zetten, zijn voor mij beide oevers van dezelfde rivier. Kunstenaars maken hun werk en komen met ideeën, Het Depot faciliteert en ondersteunt. De stortvloed aan kunstuitingen die zich – als in een rivier – een weg zoekt, kan niet zonder beide oevers. Soms zoekt die rivier zelf zijn weg en soms wordt ze bewust een stukje omgeleid. Kunstenaars laten zich soms met de stroom meevoeren en soms gaan ze er tegenin. Heerlijk om me in dit landschap te begeven en de missie van Utopa te helpen verwezenlijken. Vol energie stap ik mee in de stroom. Met veel plezier neem ik overigens nog steeds de veerpont naar de overkant. Johan Luijmes Fragment

11

De kracht van fragmenten Thematentoonstelling Het Torsen van de Wereld is gewijd aan het werk van beeldhouwer Gertjan Evenhuis. Zijn beelden zijn opgebouwd uit losse delen, uit (brok)stukken, uit fragmenten. En sommige beelden zijn uiteindelijk, na voltooiing, zelf ook fragment gebleven. Zo past zijn werk heel goed in onze beeldengalerij, die torsen en fragmenten aankoopt en tentoonstelt.

Fragment

12

Het woord ‘fragment’ komt van het Latijnse woord fragmentum, dat ‘afgebroken stuk, brokstuk, overgebleven stuk’ betekent. Het betekent ook een ‘uit een geheel gelicht stuk, bijvoorbeeld van een letterkundig werk of een muziekstuk’. Wat vinden wij eigenlijk zo bijzonder aan fragmenten? Voor mij persoonlijk is een fragment in de kunst zo fascinerend, omdat het niet ‘af’ is, niet voltooid. Het fragment schrijft geen eenstemmige duiding voor; het geeft juist ruimte aan de fantasie, aan een eigen, persoonlijke invulling van datgene wat we lezen, horen of zien. Dit geldt niet alleen voor fragmenten in de literatuur en de muziek, maar uiteraard ook voor fragmenten in de beeldende kunst. Daarom nodigen juist de in Het Depot tentoongestelde beelden, de torsen en de fragmenten, ons als beschouwers uit tot een uitgebreid en langer kijken, tot een dromen en fantaseren, tot een eigen interpretatie. In de literatuur bestaan talloze teksten die slechts als fragment zijn overgeleverd en tot op heden zo bewaard zijn gebleven. Een zeer oud en bekend tekstfragment is de volgende tekst: hebban alla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbidan we nu hebben alle vogels nestjes begonnen behalve ik en jij wat wachten we nu

(anoniem 12de eeuw)

In de Middeleeuwen, toen men nog met pennen uit vogelveren schreef, was het gebruikelijk dat de schrijvers hun nieuwe pennen uitprobeerden op een bladzijde van het manuscript waaraan ze zaten te werken. In 1932 werd door een Engelse geleerde in een bibliotheek in Oxford een los stuk perkament ontdekt dat gebruikt was om een boekband te verstevigen. Hierop is naast een Latijns handschrift ook een vers in het Oudnederlands als zogenaamde ‘probatio pennae’ vereeuwigd. Deze korte tekst is omstreeks 1100 geschreven door een West-Vlaamse monnik in de abdij van Rochester, graafschap Kent in Engeland. Waarschijnlijk wilde hij iets korts schrijven dat zo maar in hem opkwam, om zijn nieuwe pen in gebruik te nemen. Boven deze Oudnederlandse tekst vinden we dezelfde versregels in het Latijn: quid expectamus nunc abent omnes volucres nidos inceptos nisi ego et tu Er bestaan verschillende interpretaties van deze overgeleverde regels. Zo zouden ze over de menselijke liefde gaan, over het stichten van een gezin, zoals de vogels die hun nest bouwen. Maar het zou ook een religieuze beeldspraak kunnen zijn; onze monnik beschrijft dan het verlangen om in het huis van God opgenomen te worden. Het onvoltooide vers, het tekstfragment, geeft gelegenheid tot verschillende interpretaties. Deze regels werden overigens, als vers over de liefde, door de dichter Gerrit Komrij gezien als de eerste Nederlandse poëzie. In de winkel van Het Depot is een kaart met deze tekst verkrijgbaar. Ook in de uitleg op de achterkant van de kaart wordt aangegeven dat het een van de eerst geschreven zinnen in de Nederlandse taal zou zijn.

Een ander, nog ouder tekstfragment (ook over de liefde) is in Het Depot te zien, verwerkt in het grote houten beeld ‘Sappho’ van Gerhard Lentink (2011): een gedicht van de Griekse dichteres Sappho. Zij is waarschijnlijk geboren in 630 v. Chr. op het eiland Lesbos, en gestorven rond 580 of 570 v. Chr. De gedichten van Sappho zijn nagenoeg allemaal als fragment overgeleverd (er is slechts één compleet gedicht bewaard gebleven!). Ze leiden daardoor nog steeds tot verschillende interpretaties. Juist omdat het om een fragment gaat, is het mogelijk een eigen invulling aan de betekenis van het gedicht te geven. Het onvoltooide prikkelt de fantasie en roept op tot verder denken dan alleen de overgeleverde tekst. Gerhard Lentink heeft zelf een toelichting gegeven op zijn ‘Sappho’ en zijn keuze voor juist dát Griekse gedicht, dat fragment. Deze uitleg is terug te vinden in de bij Het Depot verschenen catalogus van zijn werk voor de tentoonstelling in 2013, verkrijgbaar in de winkel van Het Depot. In de Duitse literatuur vinden we ook voorbeelden van teksten die bij toeval overgeleverd zijn omdat ze door een monnik in de eigen taal bij een Latijns manuscript opgeschreven zijn. Zo ontdekte de Duitse historicus Georg Waitz in 1841 in de bibliotheek van het Domkapittel in Merseburg twee spreuken in het Oudhoogduits op

een blad van een Latijns theologisch handschrift uit de 9de of 10de eeuw, waarschijnlijk geschreven in Fulda: de ‘Merseburger Zaubersprüche’, genoemd naar de plaats waar ze gevonden zijn. Waitz publiceerde zijn vondst niet zelf, maar liet de publicatie van de twee spreuken over aan de gebroeders Grimm. Jakob Grimm koos de Merseburger Zaubersprüche tot thema van zijn wetenschappelijke voordracht op 3 februari 1842 ter gelegenheid van het aanvaarden van zijn aanstelling aan de Berlijnse Academie der Wetenschappen. In 1842 werden de spreuken door de gebroeders Grimm uitgegeven en becommentarieerd in hun Über zwei entdeckte Gedichte aus der Zeit des deutschen Heidenthums. Ze beschreven de vondst van de spreuken als volgt: Gelegen tussen Leipzig, Halle, Jena is de welvoorziene bibliotheek van het Domkapittel te Merseburg vaak door geleerden bezocht en benut. Allen zijn aan een codex voorbijgegaan, die hun, wanneer ze hem nader ter hand namen, slechts bekende kerkelijke stukken scheen op te leveren, nu echter, om zijn hele inhoud gewaardeerd, een kleinood zal vormen, waar de meest beroemde bibliotheken niets naast kunnen zetten...

ΦAINETAI∙MOI∙KHNOΣ∙IΣOΣ∙ΘEOIΣIN EMMEN’ΩNHP∙OTTIΣ∙ENANTIOΣ∙TOI IΣΔANEI∙KAI∙ΠΛAΣION∙AΔY∙ΦΩNEI ΣAΣ∙ΥΠAKOYEI

Gelukkig als de goden lijkt mij de man te zijn die vlak tegenover jou zit en luistert naar je mooie stem Fragment

KAI∙ΓEΛAIΣAΣ∙IMEPOEN∙TO∙M’H∙MAN KAPΔIAN∙EN∙ΣTHΘEΣIN∙EΠTOAIΣEN ΩΣ∙ΓAP∙EΣ∙Σ’IΔΩ∙BPOXE’ΩΣ∙ME∙ΦΩNH Σ’OYΔEN∙ET’EIKEI

en lieve lach, zodat plots mijn hart in mijn borst bonst. Zodra ik naar je kijk stokt mijn stem,

AΛΛA∙KAM∙MEN∙ΓΛΩΣΣA∙M’EAΓE∙ΛEΠTON Δ’AYTIKA∙XPΩ∙ΠYP∙YΠAΔEΔPOMAKEN OΠΠATEΣΣI∙Δ’OYΔEN∙OPHMM’EΠIPPOM BEIΣI∙Δ’AKOYAI

mijn tong is gebroken, een licht vuur loopt door mijn huid, ik zie niets meer, mijn oren suizen,

KAΔ∙ΔE∙M’IΔPΩΣ∙KAKXEETAI∙TPOMOΣ∙ΔE ΠAIΣAN∙AΓPEI∙XΛΩPOTEPA∙ΔE∙ΠOIAΣ EMMI∙TEΘNAKHN∙Δ’OΛIΓΩ’ΠIΔEYHΣ ΦAINOM’EM’AYTA

zweet stroomt van mij af, een beven bevangt me, ik voel me klammer dan gras, het lijkt of ik doodga,

AΛΛA∙ΠAN∙TOΛMATON∙EΠEI∙KAI∙ΠENHTA

maar alles is te dragen als… Gerhard Lentink • Opus 37: Sappho 2011-2012, hout, multiplex, staal, lakwerk, 69 x 88 x 301 cm

13

De twee toverspreuken zijn zo speciaal omdat ze in het Oudhoogduits geschreven zijn en betrekking hebben op thema’s en figuren uit de voorchristelijke, heidense Germaanse mythologie. Ze zijn de enige overgeleverde taalfragmenten in het Oudhoogduits, waarin Germaanse goden voorkomen (Wodan, Balder, Freia, Volla, Sunna, Phol, Sinhtgunt). Over de ontstaanstijd van de twee spreuken zijn de meningen verdeeld, maar algemeen wordt aangenomen dat ze zijn te dateren vóór de tijd van Bonifatius (750 na Chr). De Erste Merseburger Zauberspruch is een spreuk om de ketenen van een gevangen krijger los te maken, een Lösezauber. Op het

slagveld bevrijden de Idisen de geketende strijders. De Idisen worden wel gezien als Walkure-achtige vrouwen en zijn waarschijnlijk identiek aan de Disen, godinnen uit de Noorse mythologie. Na de inleiding volgt de eigenlijke magische spreuk in de laatste regel: Eiris sazun idisi, sazun hera duoder. suma hapt heptidun, suma heri lezidun, suma clubodun umbi cuoniouuidi: insprinc haptbandun, inuar uigandun. (Oudhoogduits)

Einst saßen Idisi, saßen auf den Kriegerscharen. Einige fesselten einen Gefangenen, einige hemmten die Heere, Einige zertrennten scharfe Fesseln. Entspringe den Fesseln, entfahre den Feinden! (Nieuwhoogduits; het huidige Duits) De Zweite Merseburger Zauberspruch is een spreuk om het gebroken of verstuikte been van een paard te genezen: Heilungszauber. Op weg naar het woud (zi holza) raakt de voet van een paard gewond. Verscheidene personen, waarschijnlijk goden, zingen daarop magische woorden om de wond te genezen. Ook hier volgt de helende spreuk aan het einde (alleen de klank is al bezwerend!), in de twee laatste regels: Phol ende uuodan uuorun zi holza. du uuart demo balderes uolon sin uuoz birenkit. thu biguol en sinthgunt, sunna era suister, thu biguol en friia, uolla era suister, thu biguol en uuodan, so he uuola conda: sose benrenki, sose bluotrenki, sose lidirenki: ben zi bena, bluot zi bluoda, lid zi geliden, sose gelimida sin. (Oudhoogduits)

In een documentaire uit 2009 over het werken aan Menetekel noemt Gertjan zelf het beeld “een opstapeling van brokken, die een huid krijgen die bestaat uit letters. Elk stuk krijgt zijn eigen identiteit met een eigen grafische kwaliteit. Een stapeling van verschillende talen.” Hij is van mening dat de 21ste eeuw met een valse start is begonnen en vraagt zich af wat al die eeuwen kennis en cultuur ons eigenlijk hebben opgeleverd. Uit woede daarover wilde hij een beeld maken “door alle kennis en cultuur samen te ballen tot één beeld: een gebarsten poging tot een geheel.” De gefragmenteerde beelden van Gertjan Evenhuis zullen zeker ook uw fantasie prikkelen wanneer u naar zijn werk kijkt, en zullen u aanzetten tot verder denken dan alleen datgene wat u ziet en leest. U kunt in Het Depot in alle rust ronddwalen en fantaseren. Neemt u daar gerust de tijd voor! Sylvia de Munck

Phol und Wodan begaben sich in den Wald. Dort wurde dem Fohlen Balders der Fuß gerenkt. Da besangen ihn Sinhtgunt und Sunna, ihre Schwester. Da besangen ihn Frija und Volla, ihre Schwester. Da besang ihn Wodan, so wie er es gut verstand: Wenn Knochenrenkung, wenn Blutrenkung, wenn Gelenkrenkung: Knochen zu Knochen, Blut zu Blut, Glied zu Glied! So seien sie zusammengefügt! (Nieuwhoogduits; het huidige Duits) Fragment

EMIL DOEPLER, IDISE, 1905

Fragment

Dankzij ‘monnikenwerk’ uit oude tijden beschikken we nu over boeiende literaire fragmenten!

14

15

Het kan haast geen toeval zijn, zou je zeggen, dat op de tentoonstelling van Gertjan Evenhuis het beeld Caput staat. Het beeld geeft namelijk de klassieke houding weer van een schrijvende Middeleeuwse monnik, zittend aan zijn hoge tafel. Het zou zomaar de Vlaamse of Duitse monnik hebben kunnen zijn, die even zijn pen heeft uitgeprobeerd. Ware het niet dat deze ‘monnik’ zijn niet aanwezige hoofd in zijn handen steunt. Zo maakt het beeld zelf de weg vrij voor een interpretatie die voor iedereen anders kan zijn. Op de tentoonstelling vinden we nog een beeld met tekstfragmenten: het beeld Menetekel. Een monumentaal beeld in roze graniet en staal uit 2006. Het bestaat uit brokstukken met een huid van taal: 13 verschillende alfabetten uit de hele wereld. Elk van deze brokken heeft zijn eigen alfabet, zijn eigen huid.

MERSEBURGER ZAUBERSPRUCH

EMIL DOEPLER, WODAN HEALS BALDER'S HORSE, 1905

SOLOTENTOONSTELLING

Fragment

16

HET TORSEN VAN DE WERELD De gefragmenteerde beelden van Gertjan Evenhuis ZONDAG 4 OKTOBER 2015 T/M MAANDAG 28 MAART 2016 OPENING OM 14.30 UUR

Fragment

17

Kort voor de tentoonstelling Dood en Leven ontving ik een brief met foto van een beeld in wording: Het Immernimmer van Gertjan Evenhuis. Van een vriend, ook beeldhouwer, had hij gehoord van die tentoonstelling.

Dag Loek Dijkman, Gisteravond tijdens één van de regelmatige telefoongesprekken die ik sinds mensenheugenis heb met Gerhard Lentink, kwam mij ter ore dat jullie bezig zijn met het thema ‘dood’. Ik kan het niet laten om hierop per direct te reageren met dit schrijven, omdat ik de afgelopen drie jaar verweven ben met dit thema sinds het verzorgen en de dood van mijn partner Rudi van Dantzig. Sinds september 2013 ben ik bezig met een grote sculptuur vanuit die ervaring. De sculptuur is op één element na voltooid en draagt de titel ‘Het Immernimmer’, vrij uit een vertaalde tekst van de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano. Dit beeld is ontstaan uit de ervaring van het precieze moment van het intreden van de dood. Die in en in zwarte ervaring heeft geleid tot de vervorming van de mythologische figuur Charon. Bij mij lijdt hij schipbreuk en komt nooit aan; de figuur zelf als uitgebrande kachel. In de afgelopen 2 ½ jaar werkte ik ook bij tijd en wijle aan teksten onder dezelfde titel, om die periode in literaire zin te verwoorden. Dit is voorlopig een project met een open einde. De teksten ontstaan als fragmenten en zullen ooit een geheel kunnen gaan vormen; misschien ook nooit.

Fragment

18

Ik laat jullie het bestaan van dit project weten. Misschien past het in jullie ideeën, misschien helemaal niet. Ik hoor het wel. Hartelijkst, Gertjan Evenhuis Hoogwoud 27 november 2014

Kort daarna reisde ik af naar Hoogwoud, en bij mijn ontmoeting met de kunstenaar Gertjan Evenhuis ontmoette ik Charon. Een roerganger die zijn verdriet van het verlies van een geliefde een plaats trachtte te geven. De tijd had de wond maar gedeeltelijk geheeld en toch had hij de moed opgevat zijn gevoel in een beeld samen te vatten. Het beeld heeft een dominante plaats gekregen op de tentoonstelling Dood en Leven in april van dit jaar en is ook onderdeel van deze tentoontelling.

Het beeld van Charon, de veerman die in de oudheid de doden over de rivier de Styx naar het dodenrijk voer, maakt een verpletterende indruk. Niet alleen door de afmeting van het beeld maar ook door Charon zelf. Doden overzetten over een onstuimige rivier is al geen sinecure, maar de uitdrukking en de houding van de veerman was er een van zelfverzekerdheid enerzijds en wanhoop en onvermogen anderzijds. Het schip was op de rotsen gelopen en ging zijn ondergang tegemoet. En dat ondanks de heldhaftige pogingen van de roerganger om schip en lading naar de veilige onderwereld te navigeren. Charon, ondanks zijn afmeting een wanhopige gestalte. Charon torst de wanhoop van de wereld. Gertjan Evenhuis kon zijn verdriet eindelijk van zich af hakken. Tegelijkertijd wist hij dat de levensloop zonder ommekeer was. Het was een Immernimmer, nooit meer als voorheen. Zo verging het ook mij. We namen de beslissing een solotentoonstelling voor Gertjan Evenhuis te organiseren die tegelijkertijd een overzicht van zijn werk zou geven. Bij leven en welzijn viert hij dit jaar zijn zestigste verjaardag. Na zijn laatste solotentoonstelling in 2001 in Zwolle was zijn oeuvre bijna twee keer zo groot geworden; tijd voor een nieuwe presentatie en nieuwe aandacht voor deze bijzondere beeldhouwer.

begrippen, maar ook mijn begrip van de dimensie van de tijd. De grens tussen tijd en tijdloosheid vervaagt. Dat is het thema voor mijn compositie ‘Lamentate’ (klaagt!). En zo heb ik een klaaglied gecomponeerd, een lamento, niet voor de doden, maar voor ons, de levenden. Die deze vragen ieder voor zich moeten oplossen – voor ons die niet gemakkelijk met het leed en de vertwijfeling van de wereld om kunnen gaan.” De beelden van Gertjan Evenhuis riepen bij mij spontaan dezelfde gevoelens op die Arvo Pärt destijds in Londen ervoer. Ik voor mij, voelde het torsen van de wereld.

EEN BIJZONDER AVONTUUR Ieder jaar stuurt Gertjan Evenhuis aan zijn vrienden een nieuwjaarskaart. Dit jaar was dat een atelierfoto van het nog onvoltooide beeld Het Immernimmer. Hij voorzag die kaart met de tekst: “Een bijzonder avontuur, 2015”.

werk in Het Depot te organiseren. Ik voelde me een beetje overvallen, alhoewel het natuurlijk niet de eerste keer is dat zoiets aan me gevraagd wordt. Zijn portfolio, inclusief de publicatie van de tentoonstelling in Zwolle, lag nog op de stapel ‘te bezoeken’. Wanneer de tijd daar was had ik het plan hem te ontmoeten. Ik was ook wel benieuwd naar zijn nieuwe werk sinds 2010. Uit de teksten in de monografie van Gertjan blijken mijn bewondering en mijn verbazing. Bewondering voor en verbazing over het werk en de persoon van Gertjan Evenhuis. Deze tentoonstelling is het resultaat van het onverwachte bezoek om Het Immernimmer te komen bekijken. Het schip van Charon dat niet aankwam in het dodenrijk omdat het schipbreuk leed. Nu, een jaar later, stapt Charon zonder schipbreuk Het Depot binnen. Het bezoek aan het atelier van Gertjan Evenhuis heeft geresulteerd in een bijzonder avontuur in 2015. Want een bijzonder avontuur is deze tentoonstelling geworden.

Na onze eerste gesprekken eind vorig jaar vroeg Gertjan Evenhuis mij of het mogelijk zou zijn een overzichtstentoonstelling van zijn

Na mijn ontmoeting met Gertjan Evenhuis was mijn kijk op de beeldhouwkunst veranderd. Ik had het gevoel een kompaan te hebben gevonden in mijn kijk op de wereld. Het was ook voor mij niet meer als voorheen.

LAMENTATE VAN ARVO PÄRT Op de tentoonstelling kunt u luisteren naar de compositie ‘Lamentate’ van Arvo Pärt (2002). Alexei Lubimov, piano. SWR Stuttgart Radio Symphony Orchestra. Andrey Boreyko, dirigent.

Fragment

19 Arvo Pärt maakte zijn compositie naar aanleiding van zijn bezoek aan de openingstentoonstelling van het beeld ‘Marsyas’ van Anish Kapoor, in oktober 2002 in het Tate Modern in Londen. Hij schreef hierover zelf het volgende: “Mijn eerste gedachte was: ik als levende sta voor mijn eigen lichaam en ben dood – zoals in een verschuiving van de tijd de toekomst en het tegenwoordige gelijktijdig plaatsvinden. Plotseling zag ik mij in een positie verplaatst, van waaruit mijn leven op een andere manier belicht werd. Op dat moment had ik een sterk bewustzijn nog niet gereed te zijn om te sterven. En de vraag dook op, wat ik in de mij toegemeten tijd nog tot stand zou kunnen brengen. Dood en lijden zijn de vragen, die elk op deze aarde geboren mens bezighouden. De wijze waarop hij die vragen oplost (of niet oplost) hangt bewust of onbewust van zijn kijk op het leven af. Het beeld van Anish Kapoor vernietigt door zijn afmeting niet alleen ruimte­

De door Het Depot uitgegeven monografie van Gertjan Evenhui is verkrijgbaar in de winkel van Beeldengalerij Het Depot. (Nederlands en Engels) ISBN 978 94 6262 047 6 Prijs € 19,95 (softcover)

Fragment

Fragment

20

21

ATLAS Een Atlas die zichzelf niet staande kan houden, dat is het tegenstrijdige in het beeld Atlas van Gertjan Evenhuis. Het beeld heeft een stalen corset nodig om zichzelf te kunnen torsen en toch torst ook deze Atlas de wereld. Atlas is een gefragmenteerd beeld en bestaat uit zeven soorten graniet. Gertjan Evenhuis bouwt zijn beelden in het algemeen op uit delen. Daarvoor was toen hij begon met beeldhouwen een aantal redenen: hij werkte zonder inkomen en ook zonder budget (hij ging daar niet onder gebukt en nam de situatie zoals die was), en gebruikte materiaal dat hij kon vinden. Er waren ook heel praktische oorzaken: zulke grote en zware beelden waren nauwelijks te vervoeren naar mogelijke presentaties. Ook kampte hij met ruimtegebrek; hij had geen ruim­te om de beelden in zijn geheel op te slaan. In de loop der jaren ontwikkelde die fragmentatie zich tot een essentiële beeldtaal.

Gertjan Evenhuis • Atlas 1990-1992, graniet, betonijzer en roestvrijstaal, 2 x 2 x 2,5 m Collectie H.M. Evenhuis, Rotterdam

Gertjan Evenhuis • Tegenvoeters, 1993-1994, graniet, roestvrij staal, glas, 0,75 x 0,75 x 4,5 m

TEGENVOETERS Fragment

22

Het beeld Tegenvoeters is door een samenloop van omstandigheden ontstaan. De vroegere vissershaven in het centrum van Vlissingen moest een nieuwe jachthaven worden en tijdens het werk kwamen zes enorme stukken graniet vrij van ruim twee meter lang. Die stukken steen hadden een aantal maanden voor zijn atelier gelegen en gedurende die tijd is het idee voor het beeld ontstaan. De maat van de stenen dicteerde een liggende vorm. Daar kwam bij dat de partner van Gertjan in die tijd in NieuwZeeland werkte. De briefwisseling tussen Nieuw-Zeeland en het oude Zeeland riep een antipode op. Het idee van de tegenvoeters was geboren. Een antipode die haar naam ook nog eens ontleende aan de Antipodeneilanden in Nieuw-Zeeland. Al met al toevalligheden die later geen toevalligheden bleken te zijn, maar met diepe emotionele gevoelens te maken hadden. Tegenvoeters is nog steeds Gertjans lievelingsbeeld. Hij herinnert zich het hele proces als een feest en voelde zich voor het eerst een beetje een echte beeldhouwer.

Fragment

23

Gertjan Evenhuis • Fries, 1995-1997, fotomontage, 0,86 x 6,65 m

Fragment

24

Fragment

FRIES Het idee en de uitvoering van de Fries is zeer bijzonder. De kunstenaar als model voor een modern fronton van een tempel uit de oudheid. De toevoeging van de steen, als verbindend element tussen de figuren, is een vondst die tegelijkertijd het kunstwerk een eventueel overdreven thea­traliteit ontneemt en het daardoor in de hedendaagse tijd plaatst. Gertjan Evenhuis zelf beschrijft de ontstaansgeschiedenis van de Fries als zeefdruk als een nooit voltooid megaproject.

25

Fragment

Fragment

26

27

Gertjan Evenhuis • Kruis, 1999-2001, graniet, staalconstructie, 3 x 1.5 x 2,3 m

KRUIS De specifieke houding van dit beeld heeft een Franse achtergrond. In Bretagne zijn veel ‘Enclos Paroissial’. Dit zijn middeleeuwse, ommuurde kerken met veel beeldhouwwerk zoals de Calvaires, granieten beeldhouwwerken van de gekruisigde Christus, veelal voorzien van Maria die als in een piëta Jezus van het kruis tilt.

MENETEKEL Het schetsontwerp bestond uit een beeld, opgebouwd uit ongeveer zestien brokstukken. Het geheel wordt door een staalconstructie staande gehouden. Elk gestapeld fragment van het beeld heeft zijn eigen alfabet als textuurhuid. Dertien verschillende talen die wereldwijd zijn ontstaan. Dit beeld gaat dus over taal, de taal van de beeldhouwer en de taal als fenomeen op zichzelf. In 2009 zag een prachtige en ontroerende productie van omroep Zeeland het licht waarbij het wordingsproces van dit beeld gevolgd werd. De titel Menetekel werd geassocieerd met het verhaal van Nescio, “Mene tekel”.

Fragment

Tijdens de tentoonstelling zal de film Mene Tekel continu worden vertoond. Winnaar van de NL-Awards Regionale omroepen 2009 in de categorie TV Cultuur. Gemaakt door: Margot Schotel, John Fokke, Olaf Gideonse, Marcel Heling, Jan van Lennep, Mark Rijk, Friedo Vermeulen, Petra Luteijn, Tom Remijn, Henk Feij, Toer van Schayk en Kees van de Ven. Een documentaire over de gepassioneerde Vlissingse beeldhouwer Gertjan Evenhuis. Hij wordt gedurende drie jaar gevolgd tijdens de totstandkoming van zijn beeld Menetekel. Een productie van Omroep Zeeland. (zie pagina 97)

28

Fragment

29

Gertjan Evenhuis • Menetekel 2002-2006, graniet, staalconstructie, 3,5 m

Fragment

30

IMPERFECTUM Het beeld Imperfectum, ook weer opgebouwd uit delen, heeft zijn naam meegekregen uit een begrip in de taalwetenschap: de onvoltooid verleden tijd. Het beeld verwijst dus duidelijk naar de geschiedenis en ook in dit geval die van Gertjan zelf. Het hout, azobé, was een restant van de inventaris van een scheepswerf in Vlissingen. Een plek waar menig beeld van Evenhuis even in de geweldige ruimte mocht ‘bijkomen’, mocht ‘ademen’ na het geboorteproces in het kleine atelier in de Paardenstraat in Vlissingen.

Gertjan Evenhuis • Het Imperfectum, 2006-2007, verbrand azobé, zeefdruk op plexiglas, 2,3 m

Fragment

31

CAPUT Het materiaal voor het beeld Caput, diabas, is een brossere steensoort, ditmaal uit de omgeving van Dillenburg in Duitsland. Het was niet zozeer een steengroeve maar een afgegraven berg in die streek, en het was niet zo eenvoudig om de goede brokken diabas, zonder scheuren, te vinden. Er werd 5.000 kg materiaal naar Nederland gebracht; uiteindelijk is er ongeveer 4.000 kg afgezaagd en afgehakt. In het beeld Caput ontbreekt het hoofd. Ik zie hoe de figuur zijn hoofd op zijn handen wil laten rusten. Hij laat een leegte in zijn handen achter. Een leegte die geen leegte is, integendeel: het zijn gedachten, overdenkingen. In ons hoofd komen alle waarnemingen en waarden samen. In ons hoofd zetelt het ‘zijn’.

Fragment

Fragment

32

33

Gertjan Evenhuis • Caput, 2008-2011, Hessischer Olivin Diabas, staalconstructie, 3,17 m

IMMERNIMMER Fragment

34

De nieuwe woonomgeving van Gertjan Evenhuis is de tegenover­ gestelde van zijn eerdere woning in de Paardenstraat in Vlissingen. Ruimte, een en al ruimte. Helder blauwig licht zoals dat alleen in Noord-Holland te zien is. Vlak achter de West-Friese zeedijk ligt Hoogwoud, in een land van vee, boerenpaarden, Opperdoezer aardappelen, zuurkool en boerenkool. Smalle rechte wegen, smalle rechte sloten en dan opeens aan de linkerkant van de Gouwe een perceel met wat bomen en een boerenwoning met schuur, annex atelier. Bij het oprijden van het erf schiet een poes ijlings weg. De poes die, zoals later blijkt, in het beeld Het Immernimmer een dominante plaats zal innemen.

Het beeld Het Immernimmer was in zijn laatste fase. Charon kreeg nog wat zwarte accenten. Aan de boeg werd nog gewerkt. Een paar weken later prijkte op de boeg van het dodenschip meer dan levensgroot de poes Wouter, als een boegbeeld, aaibaarheid in optima forma. Ondanks de schipbreuk was Wouter de verbindende factor tussen de verzender en de ontvanger, die nooit zijn lading zou ontvangen. Het Immernimmer werd daarna opgesteld in het natte landschap van Hoogwoud. Met Charon als roerganger en Wouter als boegbeeld, varend in de mist naar waar, naar waar? Loek Dijkman

Gertjan Evenhuis • Het Immernimmer, 2013-2015, populierenhout uit eigen tuin in Hoogwoud, lengte 5 m x hoogte 4,57 m

Fragment

35

DE POES WOUTER EEN INTERMEZZO OP WERELDDIERENDAG

Fragment

Fragment

36

37

Veel mensen houden van poezen en daar is Gertjan Evenhuis er één van. Over de poes is in de literatuur, nationaal en internationaal, veel gedacht en geschreven. Ik noem slechts Midas Dekkers, Annie M.G. Schmidt en natuurlijk het verhaal van Ollie B. Bommel. Over de poes van Gertjan, Wouter, is bij mijn weten nog nooit iets gepubliceerd. In een uitgave van Fragment met veel aandacht voor Gertjan Evenhuis kan een klein stukje over Wouter niet ontbreken. En dat is niet alleen omdat de opening van de tentoonstelling van Gertjan op Werelddierendag plaatsvindt.

Fragment

38

Wouter werd op 12 april 2003 geboren. Dat was tijdens het wordingsproces van het beeld Menetekel. Zijn geboorte werd aan­ gekondigd met een werkelijk statieportret. We zien de sterke hand van de beeldhouwer die de pasgeborene liefdevol beschermt. Wouter kijkt als een echte kleine jongen nog wat beduusd voor zich uit. Je kunt al direct zien dat we met een fotogenieke kat te maken hebben. Daarin gaan Gertjan en Wouter gelijk op. Het poseren gaat Wouter gemakkelijk af. Drie maanden later is hij al heel vertrouwd met beelden. Het lijkt wel of het beeld Menetekel al een onderdeel van zijn leefwereld is geworden. Maar ja, hij kreeg het beeldhouwen dan ook met de paplepel ingegoten. Het atelier lijkt wel zijn plek. Waar andere poezen hun tijd grotendeels doorbrengen met luieren en spinnen is Wouter een onafscheidelijke toeschouwer tijdens het hakken, punteren en monteren van het beeld. Ook later blijkt hij telkens aanwezig tijdens het wordingsproces van het beeld Caput. Hij deelt het atelier met zijn baas. Jan Wolkers schrijft in zijn roman Turks Fruit dat poezen het midden houden tussen een snolletje en een tijger. Wouter is een kater, maar ook bij mannen komen snolletjes voor, heb ik me laten vertellen. Rudy Kousbroek schrijft in zijn in 1969 verschenen boek De Aaibaarheidsfactor: “Er is maar één dier dat tegelijk beantwoordt aan alle voorwaarden van vrijheid, gelijkheid, bezit van intelligentie en van een gladde vacht, afwezigheid van hap-impuls etc. die samen het criterium van aaibaarheid uitmaken, en dat is de apotheose in de evolutie van de aaibaarheid (la loi de la caressabilité croissante), de kat.” Dat lieflijke, dat onvoorwaardelijke, spreekt uit de foto’s van het eerste jaar. Zo heeft hij zich een plek met

uit- en toezicht toebedeeld op het azobéhout dat bestemd was voor het beeld Imperfectum. Het tegenovergestelde, de tijger, spreekt duidelijk vier jaar later. Wouter is daar onderdeel van het beeld Imperfectum geworden. Hij krabt agressief de benen van zijn baas open, zijn poten hebben hier geen nagels maar spijkers. Hier is hij kompaan van zijn baas die ronddwaalt in zwartgalligheid. Bijna een echte tijger is hij geworden op de boeg van Het Immernimmer. Hij is dan 12 jaar, voor een poes al een respectabele leeftijd. Op de modelfoto voor dat beeld zien we een heel andere Wouter. Voornaam, begrijpend en ogen vol levenservaring. Alsof hij de rol beseft die hem is toebedeeld in dit drama. Het afscheid van een periode in beider leven, een afscheid van een geliefde die ze beiden goed kenden. Wouter is een heel eigenzinnige poes. Hij heeft zijn eigen etenstijd. Hij heeft zijn eigen strikte rituelen. Maar hij is ook duidelijk aanwezig en is zeker geen allemansvriend. Kom je wat regelmatiger over de vloer en praat je niet te hard, dan schaart hij zich bij het bezoek. Wouter is het echte maatje, de huisgenoot van Gertjan. Katten worden zo’n 15 tot 16 jaar oud, alhoewel er ook katten meer dan 25 jaar oud zijn geworden. Ik wens Wouter nog een lang leven toe en mocht het heengaan dan toch gekomen zijn, dan wens ik hem een eeuwig toeven toe in de kattenhemel. Een hemel waar volgens Jan Wolkers eindeloos blikjes tonijn in gelei worden geopend. Loek Dijkman

Fragment

39

MUZIEKFRAGMENTEN Om luisteraars bij radioprogramma’s te betrekken zijn er allerlei ver­zoek­ programma’s waarbij familie en vrienden muziek voor elkaar aanvragen, of BN’ers hun herinnering bij een uitgekozen stuk ophalen. Om het spannend te maken is er voor spelletjesliefhebbers ook nog de muziekquiz. In één radioprogramma heet dit onderdeel 'nootschieten'; er wordt gedurende één seconde een fragment van een muziekstuk gedraaid. Direct rinkelt de telefoon in de Hilversumse studio om mensen aan het woord te laten die zeker menen te weten welk stuk er te horen is, in welke toonsoort en met welk opusnummer, en welke dirigent er bij de betreffende opname op de bok stond. Om het spannend te maken herhaalt de presentator van dienst de hele opsomming (nog net niet met tromgeroffel) om dan meestal te concluderen dat de luisteraar verkeerd heeft gegokt.

Fragment

40

Fascinerend hoe muziek die je gehoord hebt, zich ergens in je nestelt om als een koekoek uit de klok op gezette tijden tevoorschijn te schieten. Je hoort een flard van een stuk en maakt het in je hoofd af. Wanneer je op een perron staat te wachten, stel je een eigen symfonie samen uit de ringtones die van alle kanten klinken. Afhankelijk van je muzikale bagage hoor je op het station in de bijgeluiden van een vertrekkende intercity het ‘Tweede koraal’ voor orgel van Cesar Franck. Thuis kun je in het signaal dat de wasdroger geeft als de was droog is het begin van ‘The Entertainer’ van Scott Joplin herkennen. In het dagelijks leven lijken we soms meer met muziekfragmenten dan met hele muziekstukken vertrouwd. Mijn mooiste ervaringen met het horen van muzikale fragmenten zijn die wanneer je op straat langs een huis loopt waar gestudeerd wordt. Door het geopende raam hoor je ineens een flard Brahms. Ik herinner me dat vrienden van mij boven het appartement woonden waar Maksim Vengerov verbleef als hij in Amsterdam was; stilletjes zaten we in het trappenhuis te luisteren als hij viool studeerde. Het zijn vooral die onverwachte gebeurtenissen, waarbij muziek mij ineens op een heel bijzondere manier kan raken.

CESAR FRANCK

WOLFGANG AMADEUS MOZART

FRANZ SCHUBERT

In de nalatenschappen van componisten worden vaak talloze schetsen en ideeën voor composities gevonden. Soms levert dat nieuwe ontdekkingen op van stukken, die bijvoorbeeld op een instrumentatie na af zijn, maar vaak blijft het bij enkele maten waarvan we een vervolg alleen maar kunnen dromen. Carl Philipp Emanuel Bach, zoon van de grote Bach, liet in een door hem verzorgde uitgave van ‘Die Kunst der Fuge’ een deel van een fuga opnemen die zijn vader niet af heeft kunnen maken. In dit verband is vermeldenswaardig dat zo’n fragment in de muziekwetenschap ‘tors’ genoemd wordt. Componisten bemoeien zich ook met het werk van collega’s door onvoltooide stukken alsnog af te maken. U kent misschien het verhaal over het Requiem van Mozart, dat door vrienden en collega’s is voltooid; tot op de dag van vandaag zijn wetenschappers het er niet over eens welke noten (in een aantal delen) door Mozart of door zijn collega’s geschreven zijn. In ieder geval kreeg de verarmde weduwe Constanze de opdrachtcompositie betaald. De opdrachtgever zelf, graaf Franz von Walsseg, had het overigens oorspronkelijk willen doen voorkomen alsof het Requiem van zijn hand was. Uit het symfonisch repertoire kennen we de zogenaamde ‘Unvollendete’ van Schubert, een symfonie die niet uit de toen­ tertijd gebruikelijke vier, maar uit twee delen bestaat. Met enige fantasie kunnen we Schuberts ‘Achtste’ dus als een fragment van een symfonie beschouwen.

JOHN CAGE

Wat een heerlijke begripsverwarring levert het op als we de muziek in dit verband met de beeldhouwkunst vergelijken. Niemand zal het namelijk in zijn hoofd halen om een torso van Rodin te willen ‘voltooien’. Nog even terug naar de muziek. Het gebruik van al bestaande muziekfragmenten in nieuwe composities is niet ongebruikelijk. Componisten recyclen op deze manier hun eigen werk. En ook het leentjebuur spelen bij collega’s uit voorbije eeuwen is van alle tijden. Het hergebruik van muzikale frases kan een ode aan de oorspronkelijke componist zijn of een licht werpen op de vorm of het idee van een nieuwe compositie. De componist John Cage (1912-1992) was een radicale vernieuwer in de muziek. Hij introduceerde het toevalselement in zijn composities. In zijn ‘4.33’ blijft het zelfs volledig stil – de muziek die hoorbaar is wordt gemaakt door de omgevingsgeluiden. Van Cage is de uitspraak dat als hij naar muziek wilde luisteren hij gewoon het raam openzette. En om bij het dagelijks leven te blijven: kunt u het ritme van een muziekfragment destilleren uit de opeenvolging van bliepjes bij de kassa wanneer u uw boodschappen afrekent? Johan Luijmes

Fragment

41

Ritzema Bos keert zich om JAN RITZEMA BOS, 1850-1928, FYTOPATHOLOOG EN ZOÖLOOG

Fragment

42

In 1924 werd een bronzen borstbeeld van Ritzema Bos geplaatst in Arboretum De Dreijen, gemaakt door de Wageningse beeldhouwer Auguste Falise. Bij ‘het gebouw met de klok’ had het beeld een prominente plaats. Bij het naar binnengaan blikte Ritzema Bos je achterna en bij het naar buiten gaan werd je herinnerd aan de rijke historie van het landbouwonderwijs. Door de ontwikkelingen op De Dreijen van de laatste jaren en door de overdracht van het arboretum stond het beeld van Ritzema Bos eigenlijk met zijn rug naar de bezoekers van De Dreijen. We hebben het beeld en dus ook de nagedachtenis van Jan Ritzema Bos eer aan gedaan en het beeld 180 graden gedraaid. Het kijkt de bezoekers weer aan en herinnert aan de pionierstijd van de WUR. Wie waren Auguste Falise en Jan Ritzema Bos eigenlijk?

Fragment

43 AUGUSTE FALISE

AUGUSTE FALISE Auguste Falise was niet zomaar een beeldhouwer. Hij werd in 1875 geboren en overleed plotseling in Wageningen op 8 januari 1936, 60 jaar oud. Hij woonde toen in zijn villa Antonia aan het Delpad. In 1941 werd de naam omgedoopt in August Faliseweg, een weg uitlopend op de Arboretumlaan waaraan Het Depot ligt. Falise was leraar aan de MTS in ’s Hertogenbosch. Hij heeft veel gewerkt als modelleur voor de plateelbakkerij Haga. Maar ook als zelfstandig beeldhouwer is hij bekend geworden. In zijn tijd was hij eigenlijk een beroemdheid. Een groot aantal beelden staat in heel Nederland. Hij is befaamd om zijn Heilig Hart beelden maar ook beroemdheden uit zijn tijd zijn door hem vereeuwigd, zoals Schaepman (in Tubbergen), Bosboom Toussaint, Pierre Cuypers, en Thomas van Aquino.

In 2010 organiseerde het Wageningse museum De Casteelse Poort een overzichtstentoonstelling over Auguste Falise. Het was toen 100 jaar geleden dat zijn eerste beeld in Domburg werd onthuld. Maar ook vandaag nog staat hij in de belangstelling. Vorig jaar werden replica’s van zijn werk onthuld in Den Haag (Lodewijk Thomson, Eerste en Tweede Kamer) en ‘Als het moet’ op de Grebbeberg in Rhenen. Een vaste gast in zijn huis was de schilder George Sturm, die schilderingen voor het nieuwe Rijksmuseum maakte. Van zijn hand is zijn portret uit 1917 in jachtkostuum.

JAN RITZEMA BOS

naar Arnhem, liep in een week over de Veluwe naar Harderwijk en keerde met trein en tram terug naar Wageningen. In die week overnachtte hij bij boeren, vroeg onderweg links en rechts naar hun teeltproblemen en gaf hen advies. Jan Ritzema Bos hechtte groot belang aan het nut van insectenetende vogels en zoogdieren bij het voorkomen van schade door insecten aan gewassen. Daarom was hij een groot voorstander van de Nuttige Dierenwet 1880, waarbij 46 vogelsoorten, de egel, de bosspitsmuis en alle vleermuizen beschermd werden vanwege hun nut voor de land- en tuinbouw en de houtteelt. In 1895 werd Ritzema Bos door de Nederlandse regering afgevaardigd naar de Internationale conferentie ter bescherming van nuttige vogels in Parijs. Deze conferentie heeft tot een conventie geleid. Ook bij de Vogelwet 1912, de Nuttige Dierenwet 1914 en de Mollen-, egels en kikvorschenwet 1917 was Ritzema Bos adviseur van de regering. Ritzema Bos vertrok in 1895 naar Amsterdam omdat hij daar directeur werd van het nieuwe fytopathologische laboratorium Willie Commelin Scholten. Op 29 november van dat jaar werd hij bovendien aan de Universiteit van Amsterdam benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de ziekteleer van planten. Hij was daarmee de eerste hoogleraar fytopathologie in Nederland. Daarnaast bleef hij in Wageningen onderwijs geven in de kennis van nuttige en schadelijke dieren. STANDBEELD VAN DR SCHAEPMAN (DOOR AUGUST FALISE) IN TUBBERGEN

JAN RITZEMA BOS

Fragment

44

De Stichting Phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin Scholten was in 1894 opgericht door de heer W.C.R. Scholten junior en mevrouw H.H. Scholten-Commelin, ter nagedachtenis aan hun overleden zoon Willie. Deze student biologie van prof. Hugo de Vries had een bijzondere belangstelling voor planten­ ziekten. De stichting kreeg als taak het bevorderen van fytopathologisch onderzoek, het stimuleren van onderwijs op dit gebied en het geven van praktische adviezen aan kwekers aangaande plantenziekten. Verder startte de stichting in 1895 de uitgave van het Tijdschrift over Plantenziekten. Later werd dit blad overgenomen door de Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging. Ritzema Bos was redacteur tot aan zijn dood in 1928. De uitvoer van planten naar de VS was de reden om in 1899 de Plantenziektenkundige Dienst op te richten. Boskoopse boomkwekers hoorden dat sommige Amerikaanse staten eisen gingen stellen bij de invoer van planten vanwege de San José-schildluis, die een verwoestend effect had op de citrusplantages in Californië. Een jaar eerder was Jan Ritzema Bos op verzoek van de overheid al twee maanden lang op studiereis naar de Verenigde Staten geweest om zich te oriënteren op de maatregelen die daar getroffen werden tegen de verspreiding van deze schildluis. Uit voorzorg vroegen de Boskoopse boomkwekers vervolgens Ritzema Bos om een bewijs dat hun planten vrij waren van schildluis. Hij adviseerde een onafhankelijk agentschap op te richten, de Phytopathologische Dienst. Dit gebeurde en hij werd er zelf directeur van. In de zomer ging hij een week naar de kwekerijen van Boskoop, stelde vast dat die schildluis hier niet voorkwam, en zo kon hij de hele winter gezondheidscertificaten afgeven.

rijkste boek is het tweedelige Landbouwdierkunde (Groningen 1879-1882), waarvan het eerste deel handelde over gewervelde dieren en het tweede over geleedpotigen. Het is in het Engels en het Duits vertaald. Samen met zijn broer (en tevens collega in Wageningen) Hemmo schreef hij het succesvolle Leerboek der Dierkunde (Groningen 1884). Jan Ritzema Bos was een internationaal georiënteerde geleerde, gewaardeerd docent en man van de praktijk. Daarmee was hij goed op zijn plaats bij de Landbouwhogeschool in Wageningen, haar voorgangers en de Plantenziektenkundige Dienst. Op zijn 25e promotiedag (19 december 1899), iets meer dan twee maanden na zijn 30-jarig jubileum bij het landbouwonderwijs en -onderzoek, kwam de directeur-generaal van Landbouw hem de Orde van de Nederlandse Leeuw uitreiken. Na die heugelijke dag zou hij nog 21 jaar verbonden zijn aan het landbouwonderwijs, in totaal doceerde hij dus 51 jaar. Ook naar Jan Ritzema Bos werd in Wageningen een weg genoemd. Een bewijs dat Wageningen oog heeft voor haar geschiedenis en cultuur. Met dank aan Johan Thissen. Uit: Biografisch Woordenboek Gelderland, deel 3, Bekende en onbekende mannen en vrouwen uit de Gelderse geschiedenis. Redactie: drs. C.A.M. Gietman (eindredactie), drs. R.M. Kemperink, dr. J.A.E. Kuys, E. Pelzers en drs. P van Wissing W. Verloren Hilversum, 2002, pagina’s 118-121.

Loek Dijkman

Wageningen bleef toch trekken. In 1906 werd Ritzema Bos hoofd van het nieuwe Instituut voor Phytopathologie van de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Bosbouwschool, de hogere opleiding die zich in 1904 had afgesplitst van de Rijkslandbouwschool. Hij nam de Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging, het Tijdschrift over Plantenziekten en de Phytopathologische Dienst (PD) mee terug naar Wageningen. Zijn personeel bij de PD bestond uit een assistent, een amanuensis-conciërge, een arbeider en een werkvrouw. Niettemin werden in het eerste jaar in Wageningen maar liefst 1540 schriftelijke adviezen uitgebracht.

Op aanbeveling van professor Salverda aan de burgemeester van Wageningen werd Jan Ritzema Bos in 1873 benoemd als docent in de planten-dierkunde aan de nieuwe Landbouwschool in Wageningen. Dat was toen nog een instelling bij de gemeentelijke HBS, die in 1876 de ‘derde trap’ Rijkslandbouwschool werd. Het was de voorloper van de tegenwoordige WUR. Jan Ritzema Bos ging in 1873 in Wageningen wonen en werken. De basis voor de grote insectencollectie van de toenmalige Wageningse universiteit, het Entomologie Museum, werd door hem in 1882 gelegd. Jan Ritzema Bos gaf de plaagbestrijding in Nederland rond 1890, door onderzoek en onderwijs op het gebied van de gewasbescherming, een eigen Nederlands en Wagenings gezicht.

Fragment

45

Een grote verandering trad op in 1918, toen de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Bosbouwschool werd omgevormd tot de Landbouwhogeschool Wageningen. Ritzema Bos werd daar benoemd tot hoogleraar en trad terug als directeur van de PD. Naast hem werd zijn assistent dr. H.M. Quanjer benoemd tot hoogleraar plantenziektenkunde (met uitzondering van het dierkundige deel). Na het aftreden van Ritzema Bos als hoogleraar in 1920 werd dr. W.K.J. Roepke benoemd als hoogleraar voor het dierkundig deel der plantenziektenkunde, met name de entomologie.

De Koninklijke Nederlandse Planteziektenkundige Vereniging werd als Nederlandsche Fytopathologische Vereeniging in 1891 opgericht door Ritzema Bos en Hugo de Vries, hoogleraar in Amsterdam. Eén van de doelstellingen van de vereniging was het zo veel mogelijk kosteloos verstrekken van inlichtingen over plantenziekten aan Nederlandse plantentelers. In de periode 1891-1894 verstrekte Ritzema Bos vanuit Wageningen gemiddeld 275 inlichtingen per jaar.

Prof. dr. Jan Ritzema Bos was een bescheiden man met grote werkkracht. Ook individuele landbouwers met acute problemen door ziekte of vraat in hun gewas konden steeds een beroep op hem doen voor advies. Hij heeft veel gepubliceerd; zijn invloed­

In zijn eerste Wageningse jaren trad Ritzema Bos op als ‘wandelleraar’, een soort ambulante landbouwinstructeur, zoals die in die tijd vooral in Duitsland actief waren. Hij ging met de stoomtram HUGO DE VRIES

WILLIE COMMELIN SCHOLTEN

PARELS VAN HET ARBORETUM

Kardinaalsmuts EUONYMUS VELUTINUS

Het geslacht Euonymus is uitermate divers. Allereerst zijn er bladhoudende soorten en bladver­ liezende. Daarnaast zijn er soorten die tot kleine bomen uitgroeien, soorten die niet verder komen dan het stadium van een halfhoge, maar brede struik, en soorten die bodembedekkend zijn. Die bodembedekkende soorten kunnen overigens ook zelf hechtend klimmen. Ze hebben gemeen dat ze prachtige vruchten vormen, die op kardinaalsmutsen lijken: vandaar de Nederlandse naam. In De Dreijen zijn diverse soorten aanwezig. Onder andere staan er vlakbij de hoofdingang bij Het Depot twee exemplaren van de soort Euonymus velutinus. Die zijn sinds hun aanplant in 1981 uitgegroeid tot kleine bomen. De vrij onaanzienlijke bloemen aan het einde van de zomer geven aanleiding tot het afrijpen van de prachtig gevormde roze/rode vruchten, die lang aan de boom blijven. De vruchten geven de bomen in herfst en winter een fantastische aanblik met hun bijna overdadige aanwezigheid. Overigens zijn alle delen van de plant giftig voor de mens. Zo niet voor een aantal rupsen. De verwante Wilde kardinaalsmuts, Euonymus europaeus, komt veel voor in duinstruweel tussen andere bomen en struiken met een voorkeur voor kalkhoudende bodem. Deze wilde soort bevat dulcitol, een chemische verbinding die een grote aantrekkingskracht heeft op een aantal rupsensoorten, waaronder Ligdia adustata (aangebrande spanner), Yponomeuta cagnagella (kardinaalsmuts-stippelmot), Yponomeuta irrorella (waasjes-stippelmot) en Yponomeuta plumbellus (groot­vleks-stippelmot). De rupsen zijn voor hun dieet volledig afhankelijk van de bladeren van de wilde kardinaalsmuts. De rupsen kunnen een struik in korte tijd volledig kaalvreten. De overlevingskracht van de planten is echter dermate groot, dat in korte tijd vanuit de grond weer nieuwe scheuten komen. De verspreiding van de soort geschiedt door vogels als spreeuw, lijster en roodborstje. Daardoor komt de soort dus overal voor. In vroeger tijden werd het harde hout gebruikt voor het maken van breinaalden, spoelen voor weefgetouwen, etc. Fragment

46

Fragment

Euonymus fortunei soorten zijn wintergroene, vaak bodembedekkende heesters. Doordat hun twijgen de neiging hebben te wortelen kunnen ze breed uitgroeien in de tuin. Van deze soort is een groot aantal verschillende (ook bonte) variëteiten ontwikkeld. Euonymus japonicus wordt eveneens niet zo hoog, maar heeft niet de capaciteit van de Euonymus fortunei om via twijgworteling te ‘wandelen’ door de tuin. Euonymus alatus valt binnen de Euonymus soorten op door de grijze kurklijsten op de groene takken en de fraaie verkleuring van het blad in de herfst. De kurklijsten groeien op den duur tegen elkaar aan waardoor de gehele tak grijs wordt van kleur.

47

Marianne Huisman

SCHADE VAN DE STIPPELMOT

DE STIPPELMOT

KARDINAALSMUTS EUONYMUS VELUTINUS IN ARBORETUM DE DREIJEN

Zondag 7 februari tot en met zondag 28 maart 2016

George Belzer en Carla de Beus

Fragment

Fragment

48

49

George Belzer • atelier

Carla de Beus • Bilpatroon, 2012, koper, 25 x 30 x 35 cm

George Belzer

Het was zomer 2014 dat George Belzer overleed. Een plotselinge ongeneeslijke tumor maakte binnen een half jaar een eind aan zijn leven. Toen hij te gast was bij een van de bijeenkomsten met de beeldhouwers, vertelde hij me dat dit waarschijnlijk een van zijn laatste bezoeken aan Het Depot zou zijn. Spoedig daarna zochten wij hem op. Of hij nog een wens had, was onze vraag. Hij was eigenlijk overrompeld, hij was blij dat een deel van zijn werk, waaronder de ‘Vruchtbare keuken’, in Het Depot bewaard zou worden. Na wat overdenken werd hij enthousiast over het idee een filmportret van hem te maken. Het zou gaan over zijn werk, zijn atelier, zijn visie en wat hij als indruk achter wilde laten. Die film is er gekomen en zowel hijzelf, zijn vrouw Corrie als zijn kinderen waren er blij mee. De film staat op de site van Het Depot en is te vinden wanneer u bij de beeldhouwers George Belzer selecteert.

Als hommage aan George organiseren we nu een tentoonstelling van zijn werk dat nog in het atelier aanwezig is, gecombineerd met enkele werken die in de collectie van Beeldengalerij Het Depot zijn opgenomen. We laten de werken zien zoals ze ook in het atelier waren opgeslagen. Er is niets mooier dan dat de kunst van een beeldhouwer een geliefde plaats krijgt. Dat geldt ook voor de beelden van George Belzer. Zijn vrouw biedt de werken te koop aan. Op de tentoonstelling is een prijslijst voorhanden, maar betaling dient rechtstreeks te geschieden aan mevrouw Belzer. Wij zien deze tentoonstelling als een laatste groet aan George Belzer, een icoon van een man met een heel bijzonder oeuvre.

Fragment

Fragment

50

51

George Belzer • atelier

Fragment

Fragment

52

53

Carla de Beus • Queue, 2015, messing, 38 x 30 x 20 cm

Carla de Beus • Bovenwijdte, 2013, messing, 35 x 30 cm

George Belzer • atelier

Carla de Beus

Dat we aan Carla de Beus gevraagd hebben een eigen toevoeging aan deze tentoonstelling te geven heeft een reden. Carla en George leerden elkaar kennen via Het Depot. Ze hadden regelmatig contact met elkaar over de fijne kneepjes van het vak. George genoot ervan dat een nieuwe generatie zich weer specialiseerde in het drijf- en klopwerk van metaal. Weliswaar heeft Carla een heel eigen idioom, maar de basis van de techniek was dezelfde. Toen George zag dat zijn productieve fase een einde zou nemen gaf hij Carla een deel van zijn gereedschap. Al eerder was er in Villa Hinkeloord een solotentoonstelling van Carla de Beus te zien. Nu, vijf jaar later, presenteert zij nieuw werk. Ze heeft haar technieken nog meer verfijnd en dat levert spectaculaire werken op. Meestal vertrekt zij voor de vorm van een sculptuur vanuit de mode- en confectiewereld. Daar zijn ook de

namen van haar werkstukken mee verwant. Was het zo dat zij vroeger een beeld uit delen maakte en die aaneen soldeerde, nu maakt ze hele sculpturen uit één plaat messing. Het werk van Carla de Beus straalt sterkte uit. Soms lijken de sculpturen maliënkolders of harnassen voor vrouwen, zoals die ook vroeger door ridders werden gedragen. Niet als onderdrukking maar als emancipatie. Tegelijkertijd hebben de werken een natuurlijke warmte door de kleur en door het weerkaatsende licht. En natuurlijk hebben haar beelden een wonderlijke sensualiteit. In de winkel van Het Depot is een brochure van de tentoonstelling uit 2009 nog te koop.

Fragment

Fragment

54

55

Carla de Beus • Armsgat, 2014, messing, 30 x 30 cm

Fragment

Fragment

56

57

Carla de Beus • Voet, 2010, messing, 28cm

Carla de Beus • Buste, 2010, messing, 30 x 30 cm

SOLOTENTOONSTELLING

ANDRÉ VRANKEN Tijdloze sensualiteit – Torsen van André Vranken Terugkeer naar de figuratie in de beeldhouwkunst: postmodernisme Tot en met zondag 31 januari 2016 is op de locatie Villa Hinkeloord, Generaal Foulkesweg 64 Wageningen, deze tentoonstelling te zien. In Fragment nummer 8 besteedden we al uitgebreid aandacht aan deze gedreven kunstenaar.

58

Juist toen André Vranken zijn entree maakte in de kunstwereld vond er een omslag plaats, en brak er een andere, postmoderne tijd aan. In de jaren tachtig veranderde de wereld ingrijpend: de communistische heilstaat ontaardde in een nachtmerrie en in 1979 brak in Iran de Islamitische Revolutie uit. De kunst, uitdrukking gevend aan de wereld, veranderde mee. Het geloof in de vooruitgang, zowel in de maatschappij als in de kunst, heeft een enorme deuk opgelopen. De wereld blijkt niet maakbaar en de geschiedenis blijkt zich niet lineair te ontwikkelen, maar cyclisch.

André Vranken • Him 2, 2014, brons, 72 cm

Het optimistische vooruitgangsgeloof van het modernisme maakte plaats voor het postmodernisme, waarin de continuïteit met het verleden wordt erkend en historische kunst weer onder het stof vandaan wordt gehaald. De bronzen figuren van André Vranken passen in deze ontwikkeling. Met zijn keuze voor het veelal vrouwelijke naakt en het klassieke brons sluit hij aan bij de traditie, maar zoekt daarbij zijn eigen weg. Fragment

59

Anne Berk

Zondag 7 juni 2015 tot en met zondag 31 januari 2016

André Vranken

Fragment

André Vranken ontmoette door zijn bijbaan in een bronsgieterij beeldhouwers als Arthur Spronken, David Vandekop en Henk Visch, die elk op hun eigen wijze een lans braken voor de figuratie. De figuratieve kunst lijkt nu heel gewoon, maar in de zeventiger jaren was er een taboe op figuratie. De kunst was misbruikt voor zowel nazistische als communistische propaganda en daardoor was de mensfiguur besmet geraakt. Daarnaast was de zoektocht in de twintigste eeuw naar de essentie uitgemond in de abstracte, minimale en conceptuele kunst, die als hoogtepunten van het modernisme werden beschouwd. Eindelijk was kunst ‘autonoom’, bevrijd van de ballast van het verhaal. In de formeel abstracte kunst werd een schilderij gedefinieerd als een plat vlak met kleuren erop. Een sculptuur was een ding, een materiële vorm in de ruimte, die zich verhoudt tot het lichaam van kijker. In plaats van klassieke materialen als brons en marmer koos men voor ‘arme’ materialen als roestig Cortén-staal, textiel, aarde en gerecyclede materialen.

De door Het Depot uitgegeven brochure van André Vranken is verkrijgbaar in de winkel van de Beeldengalerij Het Depot. ISBN 978-90-822551-2-6 Prijs € 7,50 (softcover)

FILMPORTRET

Fragment

ANDRÉ VRANKEN

Fragment

60

61

Op de site van Het Depot kunt u bij het overzicht van de beeldhouwers onder de drukknop André Vranken zijn filmportret bekijken dat Beeldengalerij Het Depot liet maken door Vidya Films. In deze film van ruim 30 minuten vertelt Vranken openhartig zijn ervaringen vanaf de kunstacademie tot aan de crisis in de kunstwereld na 2008. Zijn passie voor de driedimensionale kunst, zijn voorliefde voor beelden van vrouwen, zijn ervaringen, zijn dromen. Een portret dat een duidelijk beeld geeft van niet alleen de positie van André Vranken, maar ook de situatie waarmee hedendaagse beeldhouwers geconfronteerd worden en hoe zij op die veranderingen anticiperen. De film is gedurende de tentoonstelling van André Vranken doorlopend te zien. Locatie Villa Hinkeloord.

Kinderen in kinderatelier Villa Vleermuis Het Depot heeft een eigen kinderatelier. In Villa Vleermuis worden leerlingen op een speelse manier uitgedaagd om in de huid van een kunstenaar én van een beeld te kruipen. Gedurende een twee uur durend programma voor leerlingen uit groep 6, 7 en 8 krijgen kinderen speciaal voor dit doel bijeengebrachte beelden te zien, van de oudheid tot de dag van vandaag. Ze ontdekken de bedoelingen van de beeldhouwer en worden uitgedaagd met die beelden zelf ook iets te doen. Zo maken ze een levende beeldengroep en gaan met potlood en papier aan de slag. Ze beelden emoties uit en gaan als beeldengroep op de foto.

Fragment

62

Ook in de beeldengalerij zijn kinderen onder leiding van hun ouders welkom. De beelden in Het Depot zijn om te zoenen, dat is wel duidelijk nietwaar? Wat kunnen Eppe de Haan en Dominique Rayou zich mooier wensen.

Eppe de haan • pensatore, 2002, wit onyx, 45 cm

Fragment

63

Fragment

Fragment

64

65

Dominique Rayou • Amuse Gueule, 2012, Spaans marmer, 75 cm

BIJZONDERE BEZOEKERS VAN HET DEPOT

Frank Müller is een vaste en enthousiaste bezoeker van Het Depot. Wanneer ik hem bezoek om hem over zijn ervaringen in Wageningen te laten vertellen, krijg ik een fantastische geschiedenisles. Ik had Frank al eens ontmoet in het Orgelpark toen hij bij een serie concerten een lezing gaf over het verhaal van Prometheus. Van een interview is nauwelijks sprake. Frank, die me bij hem thuis op Java-eiland in Amsterdam ontvangt, verloochent zijn verleden als leraar klassieke talen niet en vertelt geanimeerd. Een verhaal over wetenschap en misverstanden, kunst en onderwijs.

Van Rome naar Wageningen en weer terug FRANK MÜLLER, vaste en enthousiaste bezoeker Fragment

66

Fragment

Müller werd opgeleid door de vermaarde archeoloog en neerlandicus Frédéric Bastet, die faam verwierf met het ontraadselen van voorstellingen uit de oudheid. Müller ging op zijn beurt verder in die lijn van Bastet. Als 26-jarige stond Müller voor een fresco in de Vaticaanse Musea en kreeg een ingeving die beslissend is geweest voor zijn wetenschappelijke carrière. Hij had zich net in het mythologische liefdesverhaal van Phaedra en Hippolytus verdiept toen hij oog in oog stond met het fresco dat bekend staat als de Aldobrandijnse bruiloft. “Dit is helemaal niet een schildering over een bruiloft, dit is het verhaal van Phaedra!” Müller besefte in-

DE ALDOBRANDIJNSE BRUILOFT

eens dat dit wereldberoemde fresco vanaf de ontdekking ervan rond 1600 altijd verkeerd geïnterpreteerd was. “De ingeving dat ik iets op het spoor was dat nog niemand had ontdekt gaf me een gevoel dat ik alleen maar kan omschrijven als dat wanneer je verliefd bent.” Veertig jaar na die bijzondere ontdekking kan Müller er nog steeds dolenthousiast over raken. Het is maar goed dat we bij hem thuis hebben afgesproken, want het ene na het andere boek wordt uit zijn bibliotheek gehaald om verhalen en fascinaties letterlijk te illustreren. Na het ontdekken van deze, in zijn ogen, grote blunder in de interpretatie van de Aldobrandijnse bruiloft, promoveerde Frank Müller eerst op een soortgelijk onderwerp.

67

Daarna schreef hij een verhandeling over de Aldobrandijnse bruiloft, waarvan de uitgave met hulp van de toen nog net opgerichte Stichting Utopa, moederstichting van Het Depot, gefinancierd werd. Het toepassen van de methodiek door iconografische parallellen te onderzoeken zorgde ervoor dat Müller zijn revolutionaire stelling kon bewijzen. De Aldobrandijnse bruiloft is niet zomaar een werk. Schilders als Rubens, Van Dijck en Poussin, maar ook Goethe en Marquis de Sade hebben zich met dit fresco beziggehouden. Op een beroemde afbeelding van de Juno Zimmer van Goethes woonhuis in Weimar is een kopie te zien van het fresco dat door Goethe als een van de grootste kunstwerken werd beschouwd.

DE ACHILLESSARCOFAAG IN DE VILLA ALBANI

“Je komt de zaal binnen, kijkt door je oogharen en wordt aangetrokken door dat mooie mannenlijf. Ik kreeg associaties met de oudheid door de huid van het beeld, het deed me denken aan het beeld van Marcus Aurelius op het Capitool. Daar zie je onder het afbladderende goud het oxiderende koper op de huid. Het is het beeld waarvan wel eens gezegd is dat als alle goud afgebladderd is, Rome ook zou zijn vergaan. Het beeld van Offringa blijkt helemaal niet van metaal, maar van glas. Prachtig hoe het opgebouwd is uit al die kleine stukjes.” Offringa zegt zelf over het beeld dat het een figuur is die zich gewaar is van iets waar deze fysiek geen grip op heeft. Frank Müller heeft hele andere as-

Eja Siepman van den Berg • Lopend meisje, 93, 2007, Bardiglio marmer, 90 cm

sociaties. “Ik zie een aantrekkelijk figuur die een beetje dik begint te worden rond de buik. Het doet me denken aan ouder worden en vergankelijkheid en dat ontroert me. Het beeld dat uit het vergruisde glas is opgebouwd lijkt ieder moment ook weer uit elkaar te kunnen vallen. Het aangrijpende vind ik dat het om een figuur gaat die voor een overgang staat. Het tegenovergestelde van het beeld van Eja Siepman van den Berg.”

Johan Luijmes

Aan het slot van mijn bezoek hebben we het over zijn toekomstplannen. Een volgende reis in het kader van zijn project is weer een bezoek aan het Vaticaan. Daar in dat beroemde museum ligt één van

Gerrit Offringa • Aware and no fundamental grip, 2003, glas, 90 cm

Fragment

68

de sleutels van het antwoord op de vele onderzoeksvragen van zijn gewaagde theorie over de Aldobrandijnse bruiloft. En daarmee zijn we dan, via Het Depot, toch weer terug in Rome.

Fragment

“Het is eigenlijk een werk dat ook roem heeft gekregen door de vorsers ervan. De verkeerde interpretatie van dit werk is te wijten aan de manier waarop er in de zeventiende eeuw archeologie werd bedreven.” Müller maakte jarenlang Romereizen met de klassen waaraan hij oude talen doceerde. De Griekse en Latijnse letterkunde heeft zo’n rijkdom in zich, er zijn in de oudheid al zulke diepzinnige gedachten geformuleerd, dat het niet moeilijk is om kinderen daarvoor te interesseren. Het is prachtig om kinderen in hun eigen belevingswereld aan te spreken met dit gedachtegoed. “Leerlingen zijn nieuwsgierig en stellen vragen, daar moet je op in gaan. Naar aanleiding van de verhalen spraken we over geluk, het leven, de dood en de liefde. Het

leren van een taal kan taai zijn en daarom moet je kinderen af en toe ook laten zien wat ze al bereikt hebben. Latijn en Grieks studeren is als het beklimmen van een toren met op elke verdieping een raam, steeds krijg je meer uitzicht.” Frank heeft tot aan zijn pensioendatum lesgegeven. Hij was zo enthousiast over Het Depot dat hij met een aantal intimi en collega’s zijn afscheid van de school waar hij lesgaf vierde met een bezoek met aansluitende lunch in Het Depot.

genover u mag zitten’,” citeert hij Sappho. “Prachtig hoe Lentink zijn beelden bedenkt en wat een enorme moeite moet het zijn om ze dan ook nog uit te voeren.” Een tweede favoriet is het beeld van Rebecca Soethoudt ‘Zonder titel’. “Het lijkt op een uitgeblazen cocon van zijde en was en het intrigeert me bijzonder. Het heeft iets nachtmerrieachtigs. Van vrienden die ik naar Het Depot meeneem weet ik ook dat dit beeld hen fascineert, wat het precies is weet ik niet.”

Frank heeft moeite om zijn favoriete beeld aan te wijzen in Het Depot. “Ik vind het werk van Gerhard Lentink bijvoorbeeld fantastisch. Neem het beeld van Sappho, waarin ik als classicus natuurlijk geïnteresseerd ben. De dichteres wordt zelf een gedicht. ‘Godgelijk lijkt mij de man die te-

“Het beeld ‘Tors van een meisje’ in Bardiglio van Eja Siepman van den Berg vind ik ook van een uitmuntende schoonheid. Het ontluiken van de vrouwelijkheid.” Maar als hij dan toch een nummer één moet aan­wijzen kiest hij voor ‘Aware and no fundamental grip’ van Gerrit Offringa.

69

Rebecca Soethoudt • Zonder titel, 2004, zijde en was, 25 cm

VERGULD WAGENINGS EREZILVER voor Loek Dijkman Loek Dijkman, de initiatiefnemer van Beeldengalerij Het Depot, heeft eind vorig jaar uit handen van burgemeester Geert van Rumund het verguld Wagenings Erezilver ontvangen. Dijkman ontving deze hoge gemeentelijke onderscheiding vanwege zijn bijzondere inspanningen en betekenis voor Wageningen. De uitreiking vond plaats tijdens de opening van de tentoonstelling Dromen en Verlangen in Het Depot. Van Rumund memoreerde dat Dijkman zelf zijn dromen altijd waarmaakt. Zijn liefde voor de beeldhouwkunst, gecombineerd met de ontdekking van de prachtige plek van Villa Hinkeloord, leidde in 2004 tot de opening van de beeldengalerij. In de jaren daarna droomde Dijkman verder en realiseerde hij aan de Arboretumlaan Het Depot. Beide gebouwen worden verbonden door de prachtige botanische tuinen. BIJZONDERE BETEKENIS VOOR WAGENINGEN Fragment

70

Het Depot, Villa Hinkeloord en de botanische tuinen worden beheerd door de Stichting Utopa, waar Dijkman de bevlogen voorzitter van is. Met de Stichting Utopa laat Dijkman de winsten uit zijn bedrijven terugvloeien naar de samenleving. Naast Het

Depot maakt Utopa bijvoorbeeld het Orgelpark in Amsterdam en het Weeshuis in Leiden mogelijk. Voor die filosofie heeft hij al twee Koninklijke Onderscheidingen en een Zilveren Anjer mogen ontvangen. Van Rumund sprak zijn grote waardering uit voor de wijze waarop Utopa in Wageningen de gebouwen en de tuinen heeft gerenoveerd en een fantastische nieuwe bestemming heeft gegeven. “Dit is een belangrijke aanwinst voor de gemeente Wageningen en niet alleen voor onze inwoners. Het Depot heeft zich ontwikkeld tot een hoogstaand cultureel centrum voor beeldhouwkunst dat vele bezoekers uit binnen- en buitenland naar Wageningen brengt.” Vervolgens verraste de burgemeester Dijkman met de mededeling dat hij voor al zijn inspanningen het verguld Wagenings Erezilver verdiende. VERGULD WAGENINGS EREZILVER

Het verguld Wagenings Erezilver wordt bij hoge uitzondering uitgereikt aan mensen die een exceptioneel bijzondere betekenis voor Wageningen hebben. Normaal wordt deze onderscheiding alleen uitgereikt als de betreffende persoon al eerder een zilveren uitvoering heeft gekregen. Vorig jaar was dit de eerste uitreiking van het (verguld) erezilver.

Fragment

LINTJESREGEN in Het Depot

In Het Depot zijn we wat drukte wel gewend, maar vrijdag 24 april stonden al voor elf uur honderden mensen voor de deuren te wachten. Burgemeester Geert van Rumund moest door de verbouwing van het Gemeentehuis uitwijken naar een plek elders in de stad om de onderscheidingen uit te kunnen reiken. Het Depot bood ruimte en accommodatie aan, zowel binnen in de beeldengalerij als buiten in het arboretum. Het werd voor alle gedecoreerden een onvergetelijke dag waarbij de zon ook nog een extra vrolijk accent gaf.

71

Appelcrumble

Voor een lekkere appel is de Betuwe vlakbij In restaurant Linnaeus gebruiken we appels op diverse manieren; rauw in salades, maar ook in een stoofpot kan een zoetzure appel erg lekker zijn. We leggen ook wel eens appelschijven op de grill of drogen appelpartjes in de oven voor een saladegarnering. En als er echt veel appels te krijgen zijn in het seizoen dan maken we bijzondere appelstroop met bijvoorbeeld bieten of uien. Of met kruiden als kruidnagel en laurier. Maar voor nu is de appelcrumble een goed recept.

Voor dit recept is nodig: rabarber zoetzure appels rietsuiker citroenrasp kardemom bloem rietsuiker roomboter (koud)

Fragment

72

400 gram 400 gram 75 gr. (eventueel rozijnen) van 1 citroen halve theelepel 150 gram 75 gram 90 gram

Bereidingswijze Was de rabarber en snij die in stukjes van 2 à 3 centimeter. Schil de appel, haal het klokhuis eruit en snij in kleine blokjes. Meng dit met de suiker en eventueel wat rozijnen. Doe dit mengsel in een ingevette ovenschaal. Meng een tweede portie suiker met de bloem in een kom en voeg in kleine stukjes gesneden koude boter toe, wrijf het met de vingers tot een kruimelig deeg en verdeel het losjes over de rabarber. Bak in 40 minuten in een voorverwarmde oven op 170 graden, tot de bovenkant mooi goudbruin en de crumble gaar is. Varieer met vanille, kardemon en combineer met ander fruit. Serveren met slagroom, kwark of crème fraiche (crème de Normande).

ANDETTE HILVERING

Fragment

73

Oogstappels ‘IK DRINK VEEL KOFFIE’, IS DE BINNENKOMER VAN HOOGSTAMSNOEIER OTTO VLOEDGRAVEN. ZIJN ONDERARM ZIET ER GEHAVEND UIT. ‘EEN SNOEIARM’, LACHT OTTO, DIE ZIJN LIEFDE VOOR OUDE FRUITRASSEN VERWERKT IN DIVERSE VRUCHTENSAPPEN EN APPEL-PERENSTROOP. ALLEMAAL VAN ONBESPOTEN FRUIT DAT PUUR EN ONGEZOET WORDT VERWERKT. NATUURLIJK DRINKT OTTO OOK ZIJN EIGENGEMAAKTE SAPPEN, DIE OPVALLEND FRUITIG, VOL EN RIJK VAN SMAAK ZIJN. JE PROEFT DE MIX VAN DE DIVERSE OUDE RASSEN ZOALS DE NOTARISAPPEL, PRINSES NOBLE, DIJKMANSZOET, JASAPPEL, ZOETE ERMGAARD EN GOUDREINET.

Fragment

74

“September is dé oogstmaand voor appels”, aldus Otto. Dan trekt hij gewapend met zijn lange ladder de boomgaarden in van particulieren en het Gelders Landschap in de regio Wageningen, Waardenburg, Echteld en Herveld. Daar plukt en verzamelt hij appels en peren van bomen die soms wel 80 jaar oud zijn. Eén van zijn favoriete appels is de jasappel: een zeer oude zoete appel. Otto: “Hèt ideale appeltje voor de bereiding van hete bliksem, maar ook lekker om te drogen. Er zijn misschien nog een paar honderd bomen in Midden-Nederland.” Jasappels of andere oude rassen zijn tegenwoordig commercieel oninteressant, omdat appels lang houdbaar moeten zijn en ’t liefst zoet en knapperig met een mooie blos. “De appel valt niet ver van de boom,” zegt men, maar de meeste appels die in Nederland worden geteeld, vallen helemaal niet. Ze worden binnen een tijdsbestek van enkele weken door duizenden handen geplukt, opgeslagen, vervoerd en meestal mijlenver van de betreffende boom opgegeten. Soms weet de appeleter de naam van de appelsoort te noemen, maar zelden weet hij iets over de teler of de manier van telen. Vloedgraven zet zich in voor het behoud van hoogstamboomgaarden omdat het bijzondere elementen zijn in het Nederlandse landschap. Ze vertellen over de geschiedenis van het landschap. En er zijn veel oude fruitrassen te vinden, met elk een eigen verhaal. Neem de appel Jan Steen, een Nederlandse kruising van Cox’s

Orange Pippins met Sterappel. Het is een aromatische zoetzure appel. Zo’n appel die je nooit zult aantreffen in de supermarkt. “De Jan Steen groeit nog in een boomgaard in Wageningen die is aangelegd in de jaren 30 door professor Sprenger (1881-1958).” Sprenger, appelschilderend hoogleraar Tuinbouw, heeft veel betekend voor de Nederlandse fruitteelt. Hij ontwikkelde diverse appelrassen, maar liever was hij schilder geworden. Onder het mom van het vastleggen van de diverse rassen, leverde dat een liefdevol oeuvre op aan geschilderde stillevens met appels in de hoofdrol. Deze schilderijen en nog meer aquarellen van appels en peren zijn te bewonderen, tot en met 18 september 2015, in de tentoonstelling Fascinating plants, Dutch botanical art van de Speciale Collecties van Wageningen UR. Een andere plek, tot slot, waar vele afbeeldingen van fruitrassen te zien zijn maar waar ook anderhalve hectare beplant is met oude fruitrassen is de museumtuin ’t Olde Ras in Doesburg. Hier groeien ruim achthonderd verschillende appelbomen. Beheerder Tessa Brouwer nodigt eenieder uit voor de jaarlijkse fruitshow het tweede weekend van november waar onder andere honderden diverse appels geproefd en aangeschaft kunnen worden. Gaan we doen. Appeltje-eitje. Judith Smedes

Fragment

75

Fragment

Fragment

76

77

Restaurant Linnaeus in Het Depot serveert appel-perensap en peer-rode bessensap van Otto Vloedgraven. Voor informatie over verkoopadressen mail naar: [email protected]. ’t Olde Ras; museumtuin van de ‘Stichting Behoud en Bevordering Fruitcultuur’ verzamelt oude, bijzondere en nieuwe fruitrassen. www.tolderas.nl Leeszaal Speciale Collecties: Fascinating plants, Dutch Botanical Art @ Wageningen UR Library. Open: maandag t/m vrijdag, 09:00-13:00. ’s middags op afspraak. www.wageningenur.nl/library/special-collections

APPELSCHILDEREND HOOGLERAAR TUINBOUW SPRENGER (1881-1958)

NIEUWS VAN ONZE BEELDHOUWERS

Korsett für starke Damen

IN BEELDENGALERIJ HET DEPOT In zijn autobiografie Die Welt von gestern schetst de Oostenrijkse schrijver en journalist Stefan Zweig (1881-1942) een fantastisch beeld van zijn tijd. Hij groeide op in het Wenen van het eind van de negentiende eeuw als zoon van een rijke textielondernemer. Misschien is het vanwege zijn afkomst dat hij zo beeldend over het korset en de vrouwelijke kleding schrijft, die volgens Zweig niet alleen een letterlijke uiterlijke spanning maar ook een veel heimelijker innerlijke spanning oproept. Zweig merkt het volgende op over de ‘uitdossing’ van de vrouw (en hier citeer ik Zweig uit de vertaling van Willem van Toorn): “Halverwege haar lichaam als een wesp ingesnoerd door een korset met baleinen, het onderlichaam daarentegen breed uitgedijd tot een reusachtige klok, de hals helemaal bedekt tot aan de kin, de voeten tot op de tenen, het haar met ontelbare krulletjes en vlechtwerken optorenend onder een majestueus wiegend monster van een hoed, de handen zelfs in het heetst van de zomer in handschoenen geperst, maakt dit nu allang historisch geworden wezen ‘dame’ ondanks haar parfum dat er in wolken om heen hing, ondanks de sieraden waarmee het beladen was, de roesjes en de gewaden de indruk van een ongelukkig betreurenswaardig hulpeloos wezen. Je begrijpt met één blik dat een vrouw, als ze eenmaal in haar toilet gepantserd zat als een ridder in zijn harnas, zich niet meer vrij, spontaan en gracieus kon bewegen, dat elke beweging, elk gebaar en als gevolg daarvan haar hele gedrag in zo’n kostuum kunstmatig en tegennatuurlijk moesten worden. Alleen al de uitmonstering tot ‘dame’ – om maar niet te spreken over de opvoeding die eraan vooraf ging – het aantrekken en uittrekken van japonnen betekende een omstandige procedure, die zonder hulp van buitenaf helemaal niet mogelijk was. Eerst moesten van achteren

Fragment

78

Andreas Hetfeld • Korsett für starke Damen 2012, koper, stof en leer, 145 cm

van de taille tot aan de hals ontelbare haken en ogen dichtgemaakt worden, het korset door de helpende dienstbode uit alle macht worden dichtgesnoerd, […] voordat de uienrokken van onderrokken, kamizooltjes, blouses en jakjes zo lang om haar heen gebouwd en gedrapeerd werden dat de laatste resten van haar vrouwelijke vormen en persoonlijke vormen volledig verdwenen waren. Maar deze onzin had zijn geheime zin […] Hoe meer de vrouw de indruk van een ‘dame’ moest maken, hoe minder herkenbaar haar natuurlijke vormen mochten zijn; in wezen diende de mode met deze bewuste neiging tot bedekken alleen maar gehoorzaam de algemene tendens in de moraal van die tijd, waarvan de belangrijkste zorg verheimelijken en verstoppen was. Maar deze wijze moraal vergat volledig dat, als je de deur voor de duivel verspert, hij meestal toch binnenkomt door de schoorsteen of een achterdeur.” Misschien kunt u zich voorstellen dat ik aan dit citaat dacht toen ik een afbeelding van het beeld ‘Korsett für starke Damen’ van Andreas Hetfeld zag. Maar dat is maar één aspect van dit beeld. Andreas Hetfeld wil juist de complexiteit van het hedendaagse vrouwbeeld benadrukken. Enerzijds het sensueel verleidelijke vrouwbeeld, soms verheimelijkt als in de tijd van Stefan Zweig, soms duidelijk uitdagend in de hedendaagse tijd. Een uitdagende

seksualiteit die door vrouwen zelf wordt gezocht of hen wordt opgelegd. Het andere aspect van het beeld is de mannelijke rol die vrouwen vervullen. Dat is het bronzen deel van het beeld. Als is het een harnas. Dat is de aanduiding van ‘starke’ Damen. Tegenstellingen dus, die duiden op de bijna onmogelijke rol die vrouwen door de eeuwen heen op onnavolgbare wijze hebben vervuld. Vrouwen zijn echter zo sterk dat ze die verschillende aspecten van hun ‘zijn’ vroeger en vandaag tentoonspreiden.

Fragment

79 Beeldengalerij Het Depot heeft het beeld al weer enige tijd geleden aangekocht. De bedoeling was het als boegbeeld te gebruiken voor een toekomstige tentoonstelling over ‘het vrouwbeeld’. Door allerlei oorzaken, en niet in het minst omdat dat vrouwbeeld een mer à boire is, is het er tot op heden nog niet van gekomen. Misschien later….. Ik stel me voor dat ‘Korsett für starke Damen’ dualiteit verbeeldt. Is het lijf bekneld door dit korset, is het korset een dwangbuis die het lijf belet om vrij te ademen, of zou deze sterke dame zich liever naakt en wulps aan mij vertonen en me willen verleiden? Of ben ik nu zelf in het Oostenrijk van de late 19de eeuw beland en lig ik op de sofa bij die andere beroemde Wener, Sigmund Freud? Johan Luijmes

NIEUWS VAN ONZE BEELDHOUWERS

Brainstorm Onlangs kocht Het Depot het beeld Brainstorm van Jeroen Meijs.

ten bekijkt en haast gedachteloos in allerlei vormen manipuleert. Vormen die weer om een nieuwe beweging vragen. Bewegingen, waarbij gedachten verschuiven en over elkaar schuren.

blijf staan bij een koude wind die me tegemoet komt… en mij met nieuwsgierige aandacht laaf aan een warme bries die me zomaar aan komt waaien.

Even stel ik me voor dat deze puzzel honderd keer groter is… dat ik me beweeg door dit brein… gedachtesprongen maak van de ene plaats naar de andere…. aarzel bij de rand van een kloof als ik naar beneden kijk en mijn diepste gedachtes zie… energiek een nieuwe ruimte betreed… spontaan als een kind over mijn eigen gedachtes buitel… me niet eens verbaas over mijn lenigheid als ik me in alle windrichtingen vrij kan bewegen… een moment stokstijf

Al dwalend betreed ik onvermoede ruimtes en krijg ik nieuwe inzichten. Verwonderd klauter ik weer uit deze gedachtenwereld en kijk met andere ogen naar dit brein. Een brein als een puzzel, die voor een moment in elkaar lijkt te passen. Als in het oog van de storm. Johan Luijmes

Deze beeldhouwer is allang geen onbekende meer voor Het Depot. In 2006 wijdde Het Depot al eens een tentoonstelling aan het werk van Meijs, en met regelmaat kochten we een van zijn beelden aan. In onze collectie hebben we inmiddels een twaalftal beelden, waaraan nu het hiernaast afgebeelde Brainstorm is toegevoegd.

Fragment

80

Meijs zegt over het waarnemen dat we vooral kijken met de vooronderstelling van wat we weten. Hij doelt daar vooral op het wetenschappelijk denken. Als we kijken zien we niet alleen een fysieke vorm, maar kijken we ook met de wetenschap dat er onderliggende verbanden, (chemische) samenstellingen, onderliggende functies en relaties zijn. Dit mechanisme van wetend waarnemen probeert Meijs te doorbreken door de vooringenomenheid van het kijken op zijn kop te zetten. Want met die vooringenomenheid ontzeggen we onszelf een doorkijkje naar een onbekende, wonderbaarlijke wereld. Meijs legt in zijn werk daarbij de nadruk op de voor kinderen sterke zintuiglijke waarneming. Kinderen raken volgens Meijs vanwege die sterke zintuiglijke waarneming makkelijker in vervoering, en staan daardoor open om die wonderbaarlijke wereld te betreden. Een wereld die de fantasie prikkelt en waarin beelden letterlijke verbeeldingskracht uitstralen. Niet voor niets zijn kinderen zélf vaak het onderwerp in het werk van Jeroen Meijs. Misschien hebt u uit onze collectie in de voorbije jaren zijn Torso gezien, een aluminium beeld van zich ineenstrengelde kinderlichamen. Of een ander aluminium werk, Extelligence, waar uit een klomp hersens ledematen ontspruiten. Daarnaast maakte Meijs een aantal werken waarin een wezen zich nog in een embryonaal stadium lijkt te bevinden. In Saturn, een marmeren embryo, en Gaja, een enorm amorf gezicht van aluminium, lijkt elke vorm van weten, van kunnen denken, nog aangelegd te moeten worden.

Maar Meijs is geen naïeve dromer die het denken aan anderen over laat. Zijn beelden spreken een heldere vormtaal en hebben altijd een spanning in zich. Een spanning die je verleidt om een beeld echt te willen ervaren. Spanning die zit in contrasterend materiaalgebruik, in het uitvergroten van menselijke fragmenten of in de verschillende behandeling van materiaal binnen één beeld. Meijs beperkt zich overigens niet in de materiaalkeuze voor zijn beelden, waarbij aluminium, hout, marmer, rubber en keramiek zich als vanzelfsprekend aandienen. Op een overzichtsfoto van zijn werk in de brochure die we maakten, staat een viertal sculpturen afgebeeld. Bij het bekijken van deze foto wordt juist de consistentie van het oeuvre van Jeroen Meijs zichtbaar, hoe divers materiaal en schaal ook zijn. Brainstorm past, zonder dat het een herhaling van zetten is, prachtig in de serie werken van Jeroen Meijs die Het Depot al in bezit heeft. In de onderwerpkeuze, de spanning tussen het verschillend gebruik van eenzelfde materiaal en de schaal van het beeld, komen elementen van het werk van Jeroen Meijs op een organische wijze samen. Het uitvergrote brein van Brainstorm heeft een huid als zacht golvend, gepolijst marmer. De inhoud van het brein, waarop ons het zicht wordt gegund, bestaat uit een opeenstapeling van blokken en rechthoekige vormen die op een puzzel lijken. Een puzzel die je, was hij wat kleiner, eindeloos probeert te verdraaien, van alle kan-

Jeroen Meijs • Brainstorm, 2014, vurenhout, 100 cm

Fragment

81

NIEUWS VAN ONZE BEELDHOUWERS

IGOR MITORAJ

PIETRASANTA EEN OUDE LIEFDE Fragment

82

Meer dan vijftien jaar geleden kwam Het Depot in Pietrasanta en Carrara in Noord-Italië. In mei van dit jaar bezochten we opnieuw deze stad. Natuurlijk deden we Studio Sem aan, maar het doel was een bezoek aan Novello Finotti. Hij is één van onze beeldhouwers en was met zijn beelden present bij de opening van de uitbreiding van de beeldengalerij op 25 maart 2012. Hij wisselde ervaringen uit over zijn lopende tentoonstelling in het Seoul Museum in ZuidKorea. Zijn tentoonstelling bestaat uit meer dan veertig werken die allemaal vanuit Noord-Italië waren verscheept. De tentoonstelling is een groot succes en bewijst het vakmanschap en de artistieke kwaliteit van deze meester. We voegden ook een marmeren beeld van hem aan onze collectie toe: Dentro il panneggio.

IGOR MITORAJ

Op de piazza in Pietrasanta was een tentoonstelling gewijd aan het werk van Igor Mitoraj. Deze beeldhouwer, waarvan werk te zien is in museum Beelden aan Zee, overleed op 6 oktober vorig jaar in Parijs. Mitoraj had zijn atelier in Pietrasanta. De tentoonstelling was een hommage aan één van Pietrasanta’s grootste meesters. En natuurlijk bezochten we ook Eppe de Haan, om na te praten over zijn tentoonstelling Dromen en Verlangen in Het Depot. Hij was al weer volop aan het werk: nieuwe beelden. Op de piazza is het altijd een komen en gaan van kunstenaars, toeristen en bewonderaars van de beeldhouwers. En jawel, ook Jan Pater kwam nog voorbij. De volgende dag zou hij op de motor naar zijn dochter in Rome afreizen.

Fragment

83

Novello Finotti • Dentro il panneggio 2012, wit marmer, 37 cm

Fragment

Fragment

84

85

LOPENDE TENTOONSTELLING VAN NOVELLO FINOTTI IN HET SEOUL MUSEUM IN ZUID-KOREA

LOPENDE TENTOONSTELLING VAN NOVELLO FINOTTI IN HET SEOUL MUSEUM IN ZUID-KOREA

Fragment

Fragment

86

87

BEELDEN EPPE DE HAAN

NIEUWS VAN ONZE BEELDHOUWERS

WALL STREET INTERNATIONAL

HENRY MOORE-HELAINE BLUMENFELD EXHIBITION ALEX ROSENBERG GALLERY NEW YORK, 1985

Blumenfeld and Moore: A New Dialogue

Fragment

Fragment

88

89

EUROPEAN SCULPTURE NETWORK TE GAST IN HET DEPOT Op 18 april bezochten leden van Sculpture Network Beeldengalerij Het Depot. Ze werden persoonlijk ontvangen door Loek Dijkman. Hij vertelde waarom hij het belangrijk vindt om beeldhouwers te ondersteunen. Zijn verhaal klonk de aanwezige beeldhouwers als muziek in de oren, en ze waren onder de indruk van de tentoonstelling en de locatie.

Sculpture Network is een Europees netwerk voor makers, bemiddelaars, verzamelaars en liefhebbers van sculptuur. Het werd in 2004 opgericht, en telt nu meer dan 1.000 leden in 40 landen, waarvan 84 in Nederland. Geschiedenis Inspirerend voorbeeld was het Amerikaanse International Sculpture Centre (ISC). De Duitse beeldhouwer Hartmut Stielow zat in het bestuur van ISC, maar hij vond het jammer dat de activiteiten zich vooral in de VS afspeelden. Zo’n organisatie moest er ook in Europa komen! Stielow vond gehoor bij Ralf Kirberg. Deze kunstliefhebber en vastgoedmanager was kort daarvoor met pensioen gegaan en zag hier een schone taak voor zich weggelegd. Kirberg heeft de Europese organisatie van de grond getild en draagt bovendien ook financieel bij. Tegenwoordig is hij voorzitter van Sculpture Network in München, de stad waar het hoofdkantoor is gevestigd. Digitaal Zoals de naam al zegt, is Sculpture Network een Europees netwerk voor iedereen die de hedendaagse sculptuur een warm hart toe draagt. In dit digitale tijdperk vormt de website een belangrijke schakel in het netwerk. Hier vindt u de internationale tentoonstellingsagenda en de portfolio’s van de leden. Onder het kopje met Opportunities worden prijsvragen en werksymposia vermeld. Onder Sculpture by Country vindt u tentoonstellings-locaties per land. Daarnaast is er de maandelijkse Newsletter, die 15.000 professionele contacten bereikt.

Ontmoetingen Maar het allerleukste zijn de persoonlijke ontmoetingen met gelijkgestemden. Sculpture Network organiseert activiteiten waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, netwerken en hun kennis kunnen vergroten. Warm aanbevolen! Zo is er het belangrijke International Forum, met lezingen door internationale experts en excursieprogramma, dat wordt bezocht door zo’n 80-150 mensen. Het eerstvolgende Forum is 1-3 oktober in Ars Electronica in Linz, Oostenrijk, en gaat over grensverleggende elektronische kunst. Dan zijn er gespecialiseerde kunstreizen (Experience Programs) naar ateliers, beeldentuinen en musea. De eerste Experience is een kunstreis naar de Biënnale van Venetië van 20 t/m 22 augustus. Een bezoek aan de oudste Biënnale ter wereld is altijd de moeite waard. Dan zijn er de Dialogues, landelijke activiteiten met atelier- en tentoonstellingsbezoeken, waar plaatselijke leden elkaar kunnen ontmoeten. In dit kader werd Beeldengalerij Het Depot bezocht. En tenslotte is er de New Year’s Brunch. Dan wordt in heel Europa tegelijkertijd het nieuwe jaar ingeluid. Van Noorwegen tot Italië, van Spanje tot Polen en Estland worden de Europese sculpturofielen digitaal met elkaar verbonden. Lidmaatschap Lidmaatschap geeft korting op de activiteiten, en bedraagt € 220 voor instellingen, € 150 voor vrienden en € 120 voor kunstenaars, met een eenmalig inschrijfgeld van € 30. Meer informatie over lidmaatschap en deelname aan events kunt u vinden op www.sculpture-network.org Anne Berk, recensent, curator en coördinator Sculpture Network Nederland

Fragment

Fragment

90

91

MUZIEK, FILMS EN LEZINGEN IN HET DEPOT

VRIJDAG 23 OKTOBER 2015 & VRIJDAG 12 FEBRUARI 2016

CONCERTEN EN PERFORMANCES MICHAEL SCHUMACHER, DANSPERFOMANCE BART LELIVELT, ACCORDEON Concerten en perfomances tijdens de tentoonstelling van Gertjan Evenhuis.

Fragment

92

BART LELIVELT

De internationaal gelauwerde danser en choreograaf Michael Schumacher performt in een tweetal concerten een opmerkelijke ‘pas de deux’ met de beelden van Gertjan Evenhuis. De lichtvoetige Amerikaan danst tussen de imposante beelden van Evenhuis en zal ze tot beweging proberen te verleiden. Schumacher danst op het elders in dit nummer genoemde ‘Lamentate’ van Arvo Pärt. De choreografie van Schumacher wordt omlijst door twee bijzondere 20ste eeuwse composities voor accordeon van de componisten Toshio Hosokawa en Sofia Gubaidulina gespeeld door Bart Lelivelt.

Schumacher groeide op in de Verenigde Staten en volgde daar zijn dansopleiding aan de Juilliard School. Halverwege de jaren 80 kwam Schumacher naar Europa en maakte deel uit van talloze dansgezelschappen. Zo werkte hij vijf jaar voor het Ballett Frankfurt bij choreograaf William Forsythe. Na een aantal jaren in grote gezelschappen begon Schumacher voor zichzelf als solodanser. Hij trad o.a. op in producties van de Amerikaanse operaen theaterregisseur, Peter Sellars. Schumacher werkt al geruime tijd binnen het Holland Dance Festival. In 2008 ontving Michael Schumacher tijdens de Nederlandse Dansdagen de Gouden Zwaan. Daarnaast kreeg hij de Jirí Kylián Ring. Bart Lelivelt studeerde accordeon bij Miny Dekkers aan de Hogeschool voor de Kunsten in Arnhem. Hij speelt volksmuziek, geïmproviseerde en hedendaagse muziek, trad op met het Charivari trio, Baraná, de

Kijkshock, zangeres Shura Lipovsky, cellist René Berman, het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het Gelders Orkest, de Radio Kamer Filharmonie, het Radio Filharmonisch Orkest, het Nieuw Ensemble, het Ives Ensemble, het Doelen Ensemble, het Nederlands Blazers Ensemble en de Luchtmachtkapel en was te horen op festivals in binnen- en buitenland. Datum: Vrijdag 23 oktober 2015 en vrijdag 12 februari 2016 Aanvang: 20.15 uur Vooraf: Vóór het concert is Restaurant Linnaeus geopend voor diner. Reserveren noodzakelijk Tel. 0317 467 736 Toegangsprijs: € 20,- inclusief koffie of thee Locatie: Beeldengalerij Het Depot Arboretumlaan 4 Wageningen

MICHAEL SCHUMACHER

Fragment

93

MUZIEK, FILMS EN LEZINGEN IN HET DEPOT

VRIJDAG 13 NOVEMBER 2015

DOELENKWARTET

Fragment

94

In het kader van de tentoonsteling van Gertjan Evenhuis concerteert het DoelenKwartet met een programma dat de toepasselijke naam ‘Ecce Homo’ draagt. De Grosse Fuge op 133 van Ludwig van Beethoven vormt de drager van de avond. Beeldhouwer Evenhuis liet zich door Beethovens imposante compositie inspireren bij het maken van zijn Fuga. Verder op het programma Torso V, een gespierd werk van de Hongaarse componist Márton Illes. De lijfelijkheid van dit programma wordt benadrukt door de ‘Seven Chakra’s’ van de Belgische componist Wim Hendrickx. Het DoelenKwartet is een van de belangrijkste strijkkwartetten in Nederland op het gebied van de hedendaagse klassieke muziek. Het repertoire omvat ruim 200 voornamelijk eigentijdse werken en composities uit de vroeg-twintigste eeuw. Om deze nieuwe muziek in een historisch perspectief te kunnen plaatsen, laat het kwartet incidenteel ook de klassieken herleven. De vele ontmoetingen die het DoelenKwartet met vooraanstaande

Frank de Groot viool Maartje Kraan viool Karin Dolman altviool Hans Woudenberg cello componisten mocht hebben, zijn voor het kwartet een leidraad geweest bij het vormen van een onmiskenbaar eigen signatuur: Steve Reich, Henri Dutilleux, Kevin Volans, John Adams, Wolfgang Rihm, Hans Abrahamsen, Willem Jeths, Peter-Jan Wagemans. Het DoelenKwartet is het huiskwartet van Concertgebouw de Doelen. Behalve op de belangrijke Nederlandse podia en festivals trad het kwartet op in Frankrijk, Duitsland, Polen, Tsjechië, Zwitserland, Denemarken en Costa Rica. Verder profileert het DoelenKwartet zich met bijzondere cd-opnamen van componisten als Hans Erich Apostel, Karl Amadeus Hartmann, Wolfgang Rihm en Willem Jeths. De bij Cybele uitgebrachte cd’s werden alle onderscheiden met diverse prijzen, waaronder tweemaal de Echo Klassik Preis, de Leopold Preis, de Editors Choice van The Grammophone en nominaties voor de Deutsche Schallplattenpreis 2009 en 2010.

Fragment

95

Datum: Vrijdag 13 november 2015 Aanvang: 20.15 uur Vooraf: Vóór het concert is Restaurant Linnaeus geopend voor diner. Reserveren noodzakelijk Tel. 0317 467 736 Toegangsprijs: € 20,- inclusief koffie of thee Locatie: Beeldengalerij Het Depot Arboretumlaan 4 Wageningen

MUZIEK, FILMS EN LEZINGEN IN HET DEPOT

FILM EN DOCUMENTAIRE Documentaire Mene Tekel (wordt continu vertoond) Film De Getekende Huid (dagelijks om 16.00 uur) Mene Tekel is een film over het ontstaan van het beeld Menetekel van beeldhouwer Gertjan Evenhuis.

Fragment

96

Tijdens de tentoonstelling zal de film Mene Tekel continu worden vertoond. Winnaar van de NL-Awards Regionale omroepen 2009 in de categorie TV Cultuur. Gemaakt door: Margot Schotel, John Fokke, Olaf Gideonse, Marcel Heling, Jan van Lennep, Mark Rijk, Friedo Vermeulen, Petra Luteijn, Tom Remijn, Henk Feij, Toer van Schayk en Kees van de Ven. Een documentaire over de gepassioneerde Vlissingse beeldhouwer Gertjan Evenhuis. Hij wordt gedurende drie jaar gevolgd tijdens de totstandkoming van zijn beeld Menetekel. Een productie van Omroep Zeeland. De opnames zijn gemaakt in de periode 2003-2006. Samenstelling en montage 2008.

De Getekende Huid is een korte choreografie van Rudi van Dantzig, gemaakt op uitnodiging van theatergroep Diagonaal – een uniek Nederlands gezelschap waarin acteurs met een lichamelijke handicap samenwerken met niet-gehandicapte acteurs. Eén van de grote verdiensten van de theatergroep is haar eigenzinnige werkwijze met bewegingstheater. In de documentaire die voorafgaat aan de choreografie wordt het repetitieproces van De Getekende Huid gevolgd. De choreografie van Rudi van Dantzig is gemaakt voor drie dansers/acteurs van Diagonaal en een gastdanser en bestaat uit twee delen. In het eerste deel lijken de dansers elkaar te ondersteunen om een heldere, evenwichtige situatie te creeren. Hun asymmetrische lichamen, hun hulpstukken en de stem van een klein jongetje dat boven zijn macht een aria zingt, zorgen voor een contrast, een vertekening van het beeld. In het tweede deel verandert de muziek de atmosfeer. De formele orde maakt plaats voor instabiliteit. Er wordt ruimte geschapen voor een dramatische vertelling over onderlinge strijd.

De documentaire is destijds uitgezonden op maandag 20 januari 1997, 21.00 uur, Nederland 3.

Fragment

97

FRAGMENTEN UIT DE FILM MENE TEKEL

BOEKENTIPS VANUIT DE WINKEL van Beeldengalerij Het Depot De tentoonstelling van Gertjan Evenhuis kreeg als titel mee Het Torsen van de Wereld. En hoewel je dit begrip natuurlijk op meerdere manieren kunt interpreteren, zullen velen daarbij toch denken aan het beeld van Atlas, zoals we dat kennen van het Koninklijk Paleis op de Dam in Amsterdam. Gertjan Evenhuis is niet de enige kunstenaar die zich laat inspireren bij zijn onderwerpen door de Griekse mythen, zoals zijn beelden van Charon en Atlas laten zien. Deze verhalen boeien en ontroeren ons nog steeds. Om er hernieuwd of voor het eerst mee kennis te maken, zijn er in de winkel van de beeldengalerij diverse boeken over deze mythen te vinden. Want het is geen schande om niet precies te weten hoe het nu zit met veerman Charon en de rivier de Styx en of Atlas nu wel of niet de wereld op zijn schouders draagt. En ter ere van poes Wouter zijn er twee bijzondere poezenboeken verkrijgbaar. DE GRIEKSE MYTHEN Ilja Leonard Pfeijffer, uitgeverij Prometheus, € 15,Fragment

98

Ilja leonard Pfeijffer is bekend als romanschrijver en dichter. Maar hij is ook classicus, gevormd aan de Leidse universiteit en daar gepromoveerd op een commentaar op drie gezangen van Pindarus. In De Griekse mythen beschrijft Pfeijffer in zijn meesterlijke stijl de grootste verhalen van het oude Griekenland voor de lezer van nu. Zoals hij zelf in zijn voorwoord schrijft: ‘In dit boek ben ik volledig dienstbaar aan de eeuwenoude verhalen, maar zonder mijzelf van de plicht te ontslaan te blijven nadenken en betere oplossingen te vinden voor details die in de verschillende oude versies niet bevredigend worden uitgelegd. Daarom is dit een oud boek en een nieuw boek tegelijk. De verhalen kennen we al eeuwen. Maar sta mij toe te vertellen hoe het volgens mij echt is gegaan’.

DE GROTE MYTHOLOGIE ENCYCLOPEDIE Arthur Cotterell en Rachel Storm, Veltman uitgevers, € 12,50 In De grote mythologie encyclopedie beschrijven Arthur Cotterell en Rachel Storm de klassieke mythologie van het oude Griekenland en Rome. Daarnaast worden de sprookjesachtige mythen van de Kelten en de imposante, vaak grimmige mythen van de Germaanse volken uit Noord-Europa behandeld. Ook de mythen en legenden uit het MiddenOosten en Verre Oosten zijn opgenomen en worden toegelicht. Aan de hand van ruim 1.000 alfabetisch gerangschikte namen en trefwoorden komen de belangrijkste mythologische figuren uit deze verschillende culturen aan de orde. Het boek bevat meer dan 1.000 schitterende illustraties van bij de onderwerpen behorende schilderijen, tekeningen en beeldhouwwerken.

GRIEKSE MYTHEN Imme Dros met prenten van Harrie Geelen, uitgeverij Querido, € 17,50 Imme Dros brengt met haar sprankelende hervertellingen de Griekse mythen voor kinderen tot leven. "Toen de eerste mensen verhalen begonnen te maken om aan elkaar te vertellen, kwam er een einde aan de Chaos. Taal legde vast wat een enkeling ooit bij toeval ontdekte: dat een stam bleef drijven, dat stenen vuur konden maken. Taal ontwierp de wapens tegen verscheurende dieren. Taal onderscheidde donker van licht en aarde van water. Taal creëerde eenheid en tweestrijd, meesters en slaven. Taal leerde tellen, meten, wegen. Taal vond het wiel uit. Mensen bedachten woorden voor al wat ze konden beheersen en de machten die hun te hoog gingen noemden ze goden."

GODEN, MONSTERS EN HELDEN Josho Brouwers, uitgeverij Athenaeum, € 19,99 Het complex van Oedipus, de kwelling van Tantalus, de hiel van Achilles en de ogen van Argus. Dit zijn uitdrukkingen die vrijwel dagelijks worden gebruikt. De betekenis is meestal wel duidelijk, maar de oorsprong mogelijk niet. In dit boek gaat Josho Brouwers verder dan in de meeste boeken over de oudheid gebeurt. Brouwers, die archeologie aan de VU in Amsterdam studeerde en daar promoveerde op een proefschrift over oorlogsvoering in het vroege Griekenland, verduidelijkt zijn verhalen door bronnen en invloeden te noemen en een overzicht van de godsdienst en geschiedenis van het oude Griekenland toe te voegen.

DE AAIBAARHEIDSFACTOR Rudy Kousbroek, uitgeverij Augustus, € 10,De Aaibaarheidsfactor, ook genoemd in het stuk van Loek Dijkman over poes Wouter, is een nooit overtroffen hoogtepunt in de Nederlandse poezenliteratuur. In het boekje, dat met zijn fluwelen omslag heel aaibaar is, zijn de prachtig verwoorde observaties van de auteur over poezen, maar ook zijn speculaties over de verschillen of de overeenkomsten tussen mens en dier opgenomen. Het werd geïllustreerd met de kindertekeningen van zijn dochter Hepzibah Kousbroek. De Aaibaarheidsfactor bevat o.a. de klassiek geworden ‘Test Huiskatten’ waarbij getest wordt op miauwvolume, spinvermogen, aanhaligheid, vleesverbruik, melkconsumptie, afwerking en fabricagefouten.

POES Midas Dekkers, uitgeverij Atlas Contact, € 15,Midas Dekkers heeft er nooit een geheim van gemaakt dat de poes een speciale plaats bij hem inneemt. En het favoriete dier van de leukste bioloog van Nederland wordt door hem in tal van variaties beschreven, zoals daar zijn: de krolse kater, de badpoes, de kroegtijger, de knijpkat, de slokop, de troetel, de jaguar en de huistiran. ‘Zonder poes komt het nooit helemaal goed’ beweert Midas Dekkers.

Assia Vermeulen

Fragment

99

BEELDENGALERIJ HET DEPOT De activiteiten van Stichting Het Depot worden mogelijk gemaakt door Stichting Utopa. De doelstelling van Stichting Utopa is het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten van mensen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden dan ook, geen kans krijgt. Zie ook www.utopa-academie.nl. STICHTING HET DEPOT Stichting Het Depot ondersteunt beeldhouwers van torsen en fragmenten, waarbij de ontplooiingskans van de kunstenaar centraal staat. Beeldengalerij Het Depot is een particulier initiatief van Stichting Het Depot, op een particulier terrein. De toegang is gratis. Het gebouw is geheel rolstoeltoegankelijk. Zie ook www.hetdepot.nl.

Fragment

100

ACTIVITEITEN Stichting Het Depot ontwikkelt onder meer de volgende activiteiten: • Tentoonstellingen van hedendaagse beeldhouwkunst van torsen en fragmenten • Permanente tentoonstelling van het werk van Eja Siepman van den Berg, Villa Hinkeloord • Educatieve rondleidingen • Lezingen en symposia • Het aankopen van werk van hedendaagse beeldhouwers • Het geven van opdrachten aan beeldhouwers • Het uitgeven van monografieën van beeldhouwers • Het verstrekken van beurzen aan beeldhouwers • Het uitgeven van het tijdschrift Fragment • Kinderatelier Villa Vleermuis: educatieve programma’s over beeldhouwkunst en natuur • Restaurant Linnaeus, gevestigd in Beeldengalerij Het Depot • Tentoonstellingen over Arboretum De Dreijen en Arboretum Hinkeloord

1

3

2

4

LOCATIES Beeldengalerij Het Depot is gevestigd op drie locaties, met elkaar verbonden door Arboretum De Dreijen en Arboretum Hinkeloord. Ook deze arboreta horen bij Het Depot. Beeldengalerij Het Depot Arboretumlaan 4, 6703 BD Wageningen • Wisselende tentoonstellingen • Tentoonstellingen over de arboreta • Lezingen en symposia • Winkel • Restaurant Linnaeus

OPENINGSTIJDEN BEELDENGALERIJ HET DEPOT Beeldengalerij Het Depot is geopend van donderdag tot en met zondag, van 11.00 tot 17.00 uur. Tevens is Beeldengalerij Het Depot geopend op eerste en tweede Paasdag, op Hemelvaartsdag en op eerste en tweede Pinksterdag. Gesloten op Koningsdag en op 5 mei. Rond kerst is Beeldengalerij Het Depot een aantal dagen gesloten. Raadpleeg onze website. OPENINGSTIJDEN ARBORETA Arboretum De Dreijen (ingangen aan de Arboretumlaan 4 en tegenover Villa Hinkeloord) en Arboretum Hinkeloord (ingang bij Villa Hinkeloord) zijn dagelijks geopend van 10.00 tot 17.00 uur.

Villa Hinkeloord Generaal Foulkesweg 64, 6703 BV Wageningen • Permanente tentoonstelling van het werk van Eja Siepman van den Berg • Wisselende solotentoonstellingen

RONDLEIDINGEN EN GROEPSBEZOEKEN Rondleidingen worden gegeven op donderdag en vrijdag om 11.30 uur en duren circa 60 minuten. De maximale groepsgrootte voor rondleidingen is 20 personen voor Beeldengalerij Het Depot en 15 personen voor Villa Hinkeloord.

Kinderatelier Villa Vleermuis Arboretumlaan 4, 6703 BD Wageningen • Educatiecentrum voor beeldhouwkunst en natuur • Alleen geopend voor scholen, na overleg

Individueel aanmelden voor een rondleiding is ook mogelijk.

CONTACT T 0031 (0)317 467 720 F 0031 (0)317 467 738 E [email protected] I www.hetdepot.nl

De kosten voor een rondleiding bedragen € 5,- per persoon. Reserveren voor een rondleiding of groepsbezoek per telefoon of e-mail is noodzakelijk. Dit geldt voor Beeldengalerij Het Depot, Villa Hinkeloord en Restaurant Linnaeus. Rondleidingen voor blinden, slechtzienden, en/of rolstoelgebruikers zijn zowel individueel als in groepjes van maximaal 4 personen mogelijk. Per persoon is één begeleider en/of blindengeleidehond toegestaan. De kosten bedragen € 5,- per persoon. HUISREGELS Jassen en tassen dient u op te bergen in onze garderobe of in een kluisje.

Niet toegestaan: • Honden of andere huisdieren, met uitzondering van blindengeleidehonden, in de vestigingen van Het Depot en in de arboreta. • Roken in alle vestigingen van Het Depot. • Gebruik van mobiele telefoon. • Het nuttigen van zelf meegebrachte consumpties. • Fotograferen voor commercieel gebruik. FRAGMENT Fragment is een uitgave van Het Depot voor haar bezoekers. Wanneer u bij uw bezoek aan Het Depot uw contactgegevens opgeeft en ons meest recente nummer van Fragment koopt, krijgt u toekomstige nummers van Fragment gratis toegezonden. Losse nummers € 7,50. WINKEL & UITGAVEN VAN HET DEPOT Bij verschillende artikelen in Fragment ziet u een afbeelding van een catalogus, een monografie of een andere uitgave van Beeldengalerij Het Depot. U kunt deze uitgaven in de winkel van Het Depot verkrijgen. Wanneer u een boek via een bank­over­schrijving bestelt, dient u het vaste bedrag van € 3,- voor de verzendkosten bij uw bestelling op te tellen. Nadat het totaalbedrag is ontvangen wordt het boek naar het adres van de overschrijving toegestuurd. Op onze website vindt u bij alle titels de nodige gegevens, zoals ISBN en prijs. Zie www.hetdepot.nl. Het rekeningnummer is NL24INGB0653347065 (ten name van Het Depot, Wageningen). Vergeet u niet bij de betaling de titel of het artikelnummer en uw adresgegevens te vermelden! RESTAURANT LINNAEUS Restaurant Linnaeus, het restaurant van Beeldengalerij Het Depot, is een eerlijke keuken in een heerlijke omgeving. Kunst, natuur en gastronomie zijn op één plek binnen handbereik. Alle verdere informatie over openingstijden en reserveringen voor Restaurant Linnaeus vindt u op onze website onder de knop ‘Restaurant’.

A12 Ede / Utrecht

1 Beeldengalerij Het Depot

Arboretumlaan 4 2 Het Depot locatie Kinderatelier Villa Vleermuis Arboretumlaan 4 3 Het Depot locatie Villa Hinkeloord Generaal Foulkesweg 64 4 Arboretum De Dreijen Ingangen Arboretumlaan 4 en tegenover Villa Hinkeloord

N781

Rhenen

Lawickse Allee

Ritzema Bosweg 2

Arboretumlaan

1 4

Gen Foulkesweg 3

Diedenweg N225

N225 Arnhem A50

Fragment

101

STICHTING UTOPA Het ontstaan De Stichting Utopa ontleent haar naam aan de Topa-Groep. Een groep ondernemingen die werkzaam is op het gebied van transportverpakken, met accenten op handel, productie, technologie, onderzoek en nascholing. De stichting werd in 1988 opgericht en bezit vanaf dat jaar alle aandelen van de Topa-Groep. De inkomsten van de stichting bestaan onder andere uit de dividenden die de stichting op dit aandelenbezit ontvangt. Hoezeer de Stichting Utopa en de Topa-Groep door de eigendomsverhouding ook met elkaar zijn verbonden, de commerciële zeggenschap over de Topa-Groep berust niet bij de stichting. De samenhang tussen de Stichting Utopa en de TopaGroep is als bij een munt: twee zijden die elkaar niet zien maar toch bij elkaar horen. Twee verschillende gezichten die samen een eenheid vormen.

Een visie De belangrijkste beweegreden van de toenmalige eigenaar van de Topa-Groep, Loek Dijkman, om zijn bezit in de Stichting Utopa onder te brengen was zijn visie dat de onderneming een rol in haar omgeving vervult die verder gaat dan het verschaffen van werk en het maken van winst. De gedachte hierbij is dat de onderneming haar “overwinst” niet aan aandeelhouders uitkeert maar aan haar omgeving waaraan zij haar bestaansrecht ontleent. De winst wordt aangewend voor het algemeen nut.

De geschiedenis herhaalt zich Fragment

102

maar plaatst daardoor andere in de schaduw. De stichting stelt zich ten doel een bijdrage te leveren aan het compenseren van deze onevenwichtigheden. Omdat de waarden die de samenleving benadrukt aan periodieke veranderingen onderhevig zijn, actualiseert de stichting haar aandachtsgebieden voortdurend. De geschiedenis leert dat bij het nemen van beslissingen economische argumenten vaak de doorslag geven. Achteraf blijkt dat die argumenten soms eenzijdig, discutabel of zelfs onjuist zijn. De stichting wil met de haar ter beschikking staande middelen deze een-zijdige waardebeoordeling enigszins compenseren en als katalysator fungeren in een beoogd veranderingsproces. Tegelijkertijd wil de stichting de betrekkelijkheid van ons tegenwoordige bestel benadrukken zonder direct een beter (utopisch) alternatief voorhanden te hebben.

Een utopie De naam van de Stichting Utopa past wonderwel binnen de Topa-Groep. Deze naam roept natuurlijk ook associaties op met Utopia, het in 1516 door Thomas More gepubliceerde boek waarin hij een volmaakt gelukkige staat beschreef. Een utopie...... Na Thomas More volgden er nog vele utopisten, ook in Nederland. Ondanks de verschillen van inhoud hadden alle utopieën door de eeuwen heen betrekking op de relatie van de mens tot zijn omgeving, op de verhouding van mens tot mens, van de mens tot de natuur en van de mens tot zijn werk. In het perspectief van deze verhoudingen is de Stichting Utopa werkzaam waarbij het historisch besef steeds een terugkerend element is.

De constructie om het vermogen van een onderneming in een stichting onder te brengen, alsmede het idee dat er aan ten grondslag ligt, is niet nieuw. Al in 1889 richtte Ernst Abbe in Duitsland in Jena de Carl Zeiss Stiftung op. Voor Abbe gold zijn persoonlijke overtuiging dat “ondernemingseigendom aan strengere ethische maatstaven dient te voldoen en als openbaar goed wordt behandeld, voor zover dat uitgaat boven de maatstaf van een passend loon voor werk”. In ons eigen land bestonden rond 1900 utopische bewegingen rond Frederik van Eeden en Nescio. Bij de Van Leer-Groep, eveneens een ver-pakkings­bedrijf, werd in 1972 het onder­nemingsvermogen ten behoeve van ideële doeleinden in een stichting ondergebracht.

Aandachtsgebieden

Statutaire doelstelling

Het Orgelpark, Amsterdam www.orgelpark.nl

De statutaire doelstelling van de Stichting Utopa is: Het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten van mensen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden dan ook, geen kans krijgt. Onze samen­­leving legt zwaar de nadruk op bepaalde waarden,

Binnen verschillende aandachtsgebieden wordt door de stichting voortdurend een segment gekozen dat extra aandacht en ondersteuning behoeft. Waar mogelijk ondersteunt de stichting educatieve activiteiten die een verband hebben met de geselecteerde aandachtsgebieden.

Fragment

103

Stichting Utopa, Leiden www.stichtingutopa.nl Beeldengalerij Het Depot, Wageningen www.hetdepot.nl

Het Weeshuis - Kinderrechtenhuis, Leiden www.utopa-weeshuis.nl

ARBORETUM DE DREIJEN