Mannaerts R., De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen: een openbaring … mits de juiste sleutel, Antwerpen, 2012 Het gotische interieur Gotische bouwkunst is glasraamkunst Hét sleutelwoord om een gotische kerk te begrijpen, is ‘het licht’. Let wel: het gaat hier niet zomaar om het gewone daglicht. Het gaat om het spirituele licht van de gekleurde glasramen. Die glasramen zijn het meest typerend voor een gotische kerk; veel meer dan de gotische spitsboog. De gotiek is glasraamkunst. In een gotische kathedraal vormen de glasramen het belangrijkste kunstvoorwerp; de schilderijen en ook het beeldhouwwerk zijn in feite maar ondergeschikt. Het is pas in de nieuwe mode van de baroktijd dat de schilderijen (veel) belangrijker worden dan de glasramen.
Wat is er zo eigen aan de gotische kunst? Ten noorden van Parijs staat de beroemde abdijkerk van Saint-Denis (1137) [zichtbaar vanuit de trein], de allereerste gotische kerk ter wereld. In de tijd van de robuuste romaanse kerken met kleine ramen suggereert abt Suger dat men in het kerkgebouw meer moet laten aanvoelen dat GOD werkelijk ‘HET LICHT VAN DE WERELD’ is, zoals dat gezegd wordt in het evangelie. Denk aan het kerstverhaal: “Het Licht (voor de mensen) schijnt in de duisternis en de duisternis heeft het niet kunnen doven” (Proloog van Johannes; Joh. 1:5). Denk ook aan Pasen, het feest van Jezus’ verrijzenis, waarbij men viert dat het Leven het haalt op de dood, de Liefde het haalt op het kwaad, ‘het Licht’ het haalt op de duisternis. Dat Christus werkelijk het Licht van de wereld is, daar mag je op vertrouwen, daar mag je geen ‘ogen-blik’ aan twijfelen en vandaar dat Suger die idee wilde omzetten in de kerkbouw. Maar er was een technisch PROBLEEM; overlopen we even de kunstgeschiedenis in een notendop: * De allereerste kerkgebouwen ter wereld, de vroegchristelijke basilieken, zoals in Italië, hadden een houten plafond. De ritmische geleding van het open zadeldak kon soms heel decoratief beschilderd zijn, zoals in Ravenna. Dat is allemaal zeer mooi, maar als de bliksem inslaat, dan is ook alles náár de bliksem, dus was deze puur houten dak- en plafondconstructie niet zo interessant. * Vandaar dat men in de verdere middeleeuwen de romaanse kerken uitvindt. D.w.z. we gaan een stenen plafond maken, maar een stenen gewelf krijg je niet door zomaar stenen naast elkaar te plaatsen. Dat kun je alleen door ze in een halve boog op te spannen als een soort grote tunnel, met dikke kasseien die elkaar in evenwicht houden. Doch om dat immense gewicht te ondersteunen heb je uiterst stevige muren nodig en bijgevolg houden we het bij kleine venstertjes.
www.topa.be
~1~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Het gotische interieur Gotische bouwkunst is glasraamkunst * Wanneer abt Suger ca. 1137 die idee van ‘God die het licht van de wereld is’ wil uitbeelden, moet hij over grote glasramen kunnen beschikken. Volgens de romaanse bouwtechnieken gaat dat niet, dus daar moet men iets op vinden: een NIEUWE TECHNIEK voor het plafond. Dat wordt het gotische ribgewelf, zoals dat hier boven je hoofd hangt te pronken. * Zo één rechthoek waar in het midden 4 ribben samenkomen, vormt het gewelf van één travee. Kijk goed naar boven naar die OPPERVLAKTE en kijk nu naar het gelijkvloers, beneden rondom je, tussen de 4 pijlers, en schat de oppervlakte: hier kan je een heuse house-party organiseren. Je beseft niet dat de oppervlakte van zo’n ‘feestzaaltje’, identiek is aan die van het gewelf daarboven. De verklaring hiervan ligt o.m. in het optisch bedrog over een afstand van bijna 30 m hoogte. Je beseft dat niet, tenzij je op de balustrade gaat staan: dan merk je dat de ruimte boven je even hoog is als de ruimte/diepte onder je. * Wat is nu het speciale stramien van zo’n gotisch gewelf? Het antwoord luidt: een skeletbouw met spitsbogen. 4 spitsbogen omkaderen het rechthoekige gewelfvlak, en 2 kruisen elkaar diagonaal in het middelpunt. De helft van zo’n diagonale boog noemt men ‘rib’. De uitvinding van deze nieuwe techniek noemt men het ‘RIBBENGEWELF’. Hoe steekt dit in elkaar? Eerst gaat men op de begane grond de stenen van zo één rib afzonderlijk tekenen, zagen en in elkaar passen. Vervolgens worden met behulp van een kraanrad, een tredrad, houten vormen of formelen naar de hoogte van het gewelf opgetrokken om daar voorlopige bogen te vormen. Daarop worden de stenen van de ribben geordend en in het midden perst men er 1 zware steen tussen die de 4 afzonderlijke ribben in één spanning moet ophouden: de zgn. ‘sluitsteen’ of ‘gewelfsleutel’. Dat is het geheim van deze ribben: zij vormen een skelet en pas achteraf worden de 4 vlakken ertussen als kappen opgebouwd. Zoals de vleesmassa van een mens (of dier) gedragen wordt door ribben (of koteletten), zo worden de 4 stenen kappen gedragen door de ribben van het gewelf. Gevolgen: Je hebt minder materiaal nodig én dus is de druk veel lichter dan bij het romaanse tongewelf. De druk is er nog, maar wordt door de spitsere ribben rechtstreeks afgeleid naar de pijlers. Meestal wordt die druk langs de buitenkant verder opgevangen door steunberen, ter hoogte van de lichtbeuk ook door luchtbogen. Een spel van bogen en pijlers vangt dus de druk van het dak en de gewelven volledig op. Gevolg: de muren daartussenin hebben niets meer te doen. In tegenstelling tot romaanse kerkbouw zijn de muren hier technisch werkloos en dus kan men de ruimte tussen de pijlers breed open laten als doorgang, zoals op het gelijkvloers, of netjes opvullen met grootse glasramen, zoals op de 1ste verdieping, daarom ook ‘lichtbeuk’ genoemd. Het enige wat de glasramen praktisch doen, is de wind tegenhouden (en het licht doorlaten). Dat is de reden waarom sommige kerkinterieurs haast een puur glazen schrijn lijken. Denk aan de grootste glasramen, in de Dom van Milaan: een glazen muurvlak tot 23 m hoogte. Denk aan la Sainte-Chapelle in Parijs, het hoogkoor van de Dom van Aken: puur glazen wanden. Je merkt nog nauwelijks dat er stenen rond staan! Om je een idee te geven van de SPANNINGSKRACHT van de ribben moet je eens kijken naar foto’s van gebombardeerde kerken in de Tweede Wereldoorlog. Als de bom niet rechtstreeks gevallen is op de ribben, maar opzij, dan zijn door de luchtdruk wel de kappen weggeblazen, maar houdt de ribbenstructuur stand. Het (naakte) skelet blijft.
www.topa.be
~2~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Het gotische interieur Gotische bouwkunst is glasraamkunst
Een gotische kerk is qua opbouw niets anders dan een skelet, een structuur die uitgevonden is omwille van de glasramen. Wat is glasraamkunst? Zij is een van de meest spirituele kunstgenres die je best kon vergelijken met EEN DIAPROJECTIE: het diapositief is het glasraam, de lichtbron, de lamp is de zon. De projectie gebeurt naar binnen toe: van het zuiden naar het noorden. Naargelang de stand van de zon: oost, zuid, west, en naargelang de intensiteit van de zon, is die projectie telkens anders, en krijg je een feeëriek effect in de kerk, zeker als het licht bij mooi weer reflecteert op gepolijst marmer of metalen kandelaars. Een apart effect onderga je bv. wanneer de zon ‘s avonds in het westen staat en een gouden gloed geeft aan het antependium van het hoofdaltaar: subliem, om stil van te worden... Spijtig genoeg neemt de herplaatste orgelkast sinds de 19de eeuw veel van dat licht weg.
www.topa.be
~3~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Het gotische interieur Gotische bouwkunst is glasraamkunst * Maar voor al die mooie kleureffecten moet de kerk volledig met gebrandschilderde glasramen versierd zijn, zoals in Chartres of in Bourges. Maar dit is hier niet meer het geval. In de Notre-Dame van Parijs heeft men in de jaren 1960 weer gekleurde glasramen geplaatst, zij het moderne abstracte, maar goed, de gloed is er weer. Waar wachten wij nog op ... ? * In de vroege middeleeuwen domineren vooral de kleuren donkerrood en donkerblauw die voor de meest feeërieke effecten zorgen. Eigenlijk is er niets nieuws onder de zon. Als je nu naar een discotheek gaat, doen ze daar juist hetzelfde: vooral met rood en blauw kunstlicht. Dat wazige licht geeft een vrijer gevoel. De christenen in de middeleeuwen wendden evenwel het natuurlijke licht van de zon aan bij het krieken van de dag. Zij zagen in de kerk de zon opkomen achter de glasramen in het oosten, terwijl men nu op hetzelfde tijdstip dankzij het kunstmatig licht uit de disco komt en slapen gaat, vaak zonder het zonnewonder gezien te hebben... * Het mooiste effect van de glasraamkunst zag je inderdaad ‘s morgens in het koor, in het oosten, toen er nog een klein middeleeuws retabel stond en het grote, ‘moderne’ barokke altaar nog niet als een scherm vóór de ramen geplaatst was. Dat wil zeggen dat tot ca. 1624 al de glasramen van het hoogkoor boven en beneden en al de straalkapellen er rondom één stralende gloed tentoonspreidden. Dit bijzondere effect is totaal teloorgegaan. * Wie staat er nu op de glasramen? Niet Mieke van de beenhouwer van achter de hoek, ook mijnheer pastoor niet, wél DE HEILIGEN en figuren uit de Bijbel. Wat is een heilige? Een heilige is geen seut. Een heilige is iemand die het licht van Gods liefde en wijsheid wil uit-strálen voor zijn evenmensen en juist daardoor zelf begint te schitteren. Daarom hebben de heiligen achter hun hoofd een stralenkrans, ook wel aureool of nimbus genoemd. Omdat de gewone, middelmatige mensen dat goddelijke licht maar al te gemakkelijk tegenhouden in plaats van door te laten, krijgen jij en ik geen ereplaats op die glasramen.
Glasraam met de aanbidding der wijzen, ca. 1537
* Maar later, in de 16de-en 17de eeuw, hebben de politieke leiders, meer bepaald de koningen, de geestelijke kunst der glasramen misbruikt voor eigen doeleinden. Het was voor de kerk meegenomen dat die vorsten een glasraam wilden sponsoren, maar dat hun eigen figuur daar meer dan levensgroot op moest verschijnen, was eerder een propagandastunt.
www.topa.be
~4~
Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Het gotische interieur Gotische bouwkunst is glasraamkunst
Op het westelijk raam van keizer Karel V (1540) stond de keizer zelf. (het venster werd grotendeels vernield, nu resten enkel de wapenschilden). Nog steeds pronkt zijn zoon, Filips II van Spanje, samen met zijn echtgenote Mary Tudor, boven in het hoogkoor (ter herinnering aan een kapittel van de orde van het Gulden Vlies dat in het koor gehouden werd) (1556). Op het grote raam in de noordelijke transeptarm kan je zijn dochter, aartshertogin Isabella, bewonderen met haar echtgenoot, aartshertog Albrecht (1616). Tenslotte stond Filips III, koning van Spanje, op het vroegere raam van de zuiderdwarsbeuk (1621).
Glasraam met Mary Tudor en Maria met Kind, 1556
Glasraam met de aartshertogen Albrecht en Isabella, 1616
www.topa.be
~5~
