Forumbedingen in factuurvoorwaarden Grenzen van contractvrijheid FORUM ADVOCATEN BVBA Nassaustraat 37-41 2000 Antwerpen T 03 369 95 65 F 03 369 95 66 E
[email protected] W www.forumadvocaten.be
1
Inleiding In beginsel kunnen partijen bij overeenkomst afwijken van de territoriale bevoegdheidsregeling vervat in artikel 624 Ger.W. Courante praktijk Thans is er een noodkreet van vrederechters om het suppletieve karakter van art.624 Ger.W. te herzien Grootspelers trachten al hun invorderingen te groeperen omwille van een snelle en efficiënte rechtsbedeling Aanzienlijke toename in de werkdruk van het gerecht in kwestie Ongeoorloofde judge-shopping Beperkingen verbonden aan deze principiële contractuele vrijheid 2
I. Uitgangspunt: keuzevrijheid Partijen kunnen in beginsel bij overeenkomst afwijken van de territoriale bevoegdheidsregeling van art. 624 Ger.W. Het biedt de eisende partij de keuzevrijheid om het geding in te leiden 1° Voor de rechter van de woonplaats van de verweerder 2° Voor de rechter van de plaats waar de verbintenissen waarover het geschil loopt, of één ervan, zijn ontstaan, of waar zij moeten worden uitgevoerd 3° Voor de rechter van de woonplaats gekozen voor de uitvoering van de akte Voor de rechter van de plaats waar de gerechtsdeurwaarder heeft gesproken met de verweerder in persoon Een bevoegdheidsovereenkomst wordt dan gedefinieerd als “een overeenkomst waarbij de partijen zich over en weer verbinden elk geschil van privaatrechtelijke aard dat uit een bepaalde rechtsbetrekking is of kan ontstaan, uitsluitend aan een bepaald gerecht of gerechten ter beslechting in eerste aanleg voor te leggen of te onttrekken” Aan deze principiële contractuele vrijheid zijn beperkingen verbonden 3
I. Gevallen waarin het Gerechtelijk Wetboek bepaalt welke rechter bevoegd is
Art. 624 en 626 Ger.W. Regels inzake territoriale bevoegdheid zijn in tegenstelling tot deze m.b.t. materiële bevoegdheid, van aanvullend recht Zowel voor als na het ontstaan van een geschil kunnen partijen een overeenkomst sluiten omtrent de territoriale bevoegdheid Het aanvullend karakter impliceert dat een partij die de exceptie van onbevoegdheid wil voordragen, dit in limine litis moet doen Art. 630, derde lid Ger.W. Van de verweerder die niet verschijnt, wordt vermoed dat hij de bevoegdheid afwijst van de rechter voor wie de zaak aanhangig is Rechter dient erover te waken dat eenieder de kans heeft gekregen om voor hem te verschijnen Art. 627 tot 629 Ger.W. Regels van dwingend recht Territoriale bevoegdheid bij echtscheiding, minderjarig kind, zakelijke rechten op onroerend goed… Art. 631 tot 633 Ger.W. Regels van openbare orde Territoriale bevoegdheid inzake faillissement en gerechtelijke reorganisatie, inzake fiscale geschillen en inzake bewarend beslag Rechterlijke uitspraak gewezen in strijd met deze bepalingen is met nietigheid behept die weliswaar gedekt kan worden door het in kracht van gewijsde treden van het vonnis.
4
II. Gevallen waarin de WMPC bepaalt welke rechter bevoegd is De WMPC regelt de contractuele verhoudingen tussen ondernemingen en consumenten Keuzevrijheid van de handelaar in relaties met consumenten is beperkt Art.74, 23° WMPC Verbiedt bedingen die de onderneming toestaan haar vordering, op grond van contractueel bedongen keuze van woonplaats, voor een andere rechter in te leiden dan die welke is aangewezen in artikel 624, 1°, 2° en 4° Ratio legis is het verhinderen dat de eiser een procedureel voordeel kan verkrijgen door de verweerder te dwingen zich ‘op zijn terrein’ te komen verdedigen Via de omweg van artikel 74,23° WMPC wordt aan artikel 624 Ger.W. een dwingend karakter toegekend, dat zelfs ambtshalve dient te worden getoetst door de rechter 5
III. Gevallen waarin de rechter bepaalt welke rechter bevoegd is A. Forum non conveniens
Rechtsfiguur uit het internationaal privaatrecht Verschaft de rechter een ruime discretionaire beoordelingsvrijheid om van geval tot geval te beoordelen of de uitoefening van rechtsmacht gerechtvaardigd is De rechter verklaart zich onbevoegd indien hij meent dat de zaak onvoldoende aanknopingspunten heeft en hij van mening is dat een andere rechter in een geschiktere positie verkeert om van de zaak kennis te nemen Wordt vaak naar verwezen in de praktijk, maar is vooralsnog niet aanvaard in de interne Belgische rechtsorde
6
III. Gevallen waarin de rechter bepaalt welke rechter bevoegd is B. Consumentenrecht
Artikel 2, 28° WMPC Criteria die gehanteerd worden om een beding als onrechtmatig te kwalificeren Algemene toetsingsnorm: elk beding of elke voorwaarde in een overeenkomst tussen een onderneming en een consument die, alleen of in samenhang met een of meer andere bedingen of voorwaarden, een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van de partijen ten nadele van de consument, onrechtmatig is Artikel 73, eerste lid WMPC Voor een beoordeling van het onrechtmatig karakter van een beding, dienen alle omstandigheden rond het sluiten van de overeenkomst, alsmede alle andere bedingen van de overeenkomst of van een andere overeenkomst waarvan deze afhankelijk is, op het moment waarop de overeenkomst is gesloten in aanmerking te worden genomen, rekening houdende met de aard van de producten of diensten waarop de overeenkomst betrekking heeft WMPC gaat terug op de Europese Richtlijn 1993/13 inzake oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten Minimumeisen waar de wetgeving in EU-landen moeten voldoen Artikel 3, lid 1 van de Richtlijn geeft de definitie van een oneerlijk beding: Een beding is oneerlijk indien het, in strijd met de goede trouw, het evenwicht tussen de uit de overeenkomst voortvloeiende rechten en verplichtingen van de partijen ten nadele van de consument aanzienlijk verstoort
7
III. Gevallen waarin de rechter bepaalt welke rechter bevoegd is
Belgische rechter is krachtens het communautair recht verplicht het nationale recht richtlijnconform uit te leggen Hof van Justitie 27 juni 2000, Océano Grupo Quintero / R. Murciano Quintero, nrs. C-240/98 tot C244/98, Jur. 2000, I-4921 Casus met betrekking tot de verkoop van encyclopedieën op afbetaling in Spanje, waarbij de overeenkomst een bevoegdheidsbeding bevatte waarbij de rechter te Barcelona bevoegd werd verklaard, ook al woonden de afnemers elders Het Hof oordeelde dat een bevoegdheidsbeding dat de rechter van de plaats van de vestiging van de verkoper bevoegd verklaart voor de beslechting van alle uit de overeenkomst voortvloeiende geschillen, het instellen door de consument van een vordering belemmert. Een dergelijk beding houdt voor de consument de verplichting in om zich te onderwerpen aan de uitsluitende bevoegdheid van een rechterlijke instantie die mogelijk ver van zijn woonplaats verwijderd is, hetgeen een afschrikwekkend effect heeft wanneer het geschil gaat over een beperkte geldsom Het Hof besliste dat een dergelijk forumbeding als oneerlijk in de zin van de Richtlijn beschouwd moet worden, aangezien het in strijd met de goede trouw het evenwicht tussen de uit de overeenkomst voortvloeiende rechten en verplichtingen ten nadele van de consument aanzienlijk verstoort. De rechtsleer aanvaardt dat ook in nationale geschillen de afstand tussen de woonplaats van de consument en de bevoegde rechtbank zulk een belemmering kan impliceren De rechtspraak heeft echter reeds geoordeeld dat de huidige stand van de wetgeving niet toelaat een rechtsgeldig aangegaan territoriaal bevoegdheidsbeding niet toe te passen op deze grond.
8
III. Gevallen waarin de rechter bepaalt welke rechter bevoegd is C. Gekwalificeerde benadeling
Toepassing leer van de culpa in contrahendo 3 voorwaarden die cumulatief vervuld moeten zijn: Er dient een duidelijke en gewichtige wanverhouding te bestaan tussen de wederzijds bedongen prestatie De benadeling dient haar oorsprong te vinden in het kennelijk misbruik dat de ene partij maakt van de concrete omstandigheden waarin de benadeelde partij zich bevond Het contract zou zonder het misbruik ofwel niet, ofwel tegen minder ongunstige voorwaarden gesloten zijn De wanverhouding wordt gezien in het feit dat het bevoegdheidsbeding los wordt gezien van de gehele overeenkomst en de rechter van de zetel van de eisende partij als bevoegde rechter wordt aangeduid in het voordeel van de eisende partij, zonder dat er een prestatie voor de verwerende partij bestaat. Een loutere wanverhouding tussen prestaties is onvoldoende, er is vereist dat de benadeling het gevolg is van een kennelijk misbruik van inferioriteit door één van de contractspartijen Als omstandigheden van inferioriteit aanvaardt de rechtsleer de onoplettendheid en de nalatigheid van een contractspartij o o
Bij misbruik van onoplettendheid hoopt een contractspartij dat de medecontractant op het ogenblik van de contractsluiting niet zal letten op een voor hem nadelige clausule Bij misbruik van nalatigheid hoopt een contractspartij op de nalatigheid van de medecontractant bij het naleven van de overeengekomen voorwaarden, hoewel hij die gezien en begrepen heeft op het ogenblik van de contractsluiting.
Zonder speculatie op deze omstandigheden van inferioriteit zou de bevoegdheidsovereenkomst mogelijk tegen minder ongunstige voorwaarden gesloten zijn Hoewel de gekwalificeerde benadeling in het verleden reeds werd toegepast om een forumbeding ongeldig te verklaren, lijkt thans algemeen te worden aanvaard dat deze grondslag geen soelaas biedt
9
III. Gevallen waarin de rechter bepaalt welke rechter bevoegd is D. Beperkende werking van de goede trouw
Art. 1134, derde lid B.W. Houdt een gedragsnorm in, die stelt dat de contractspartijen, zowel bij de uitoefening van hun contractuele rechten als bij de nakoming van hun contractuele verplichtingen, zich dienen te gedragen op de wijze die in het maatschappelijk verkeer mag worden verwacht van normaal zorgvuldige en redelijk handelende contractspartijen, geplaatst in dezelfde concrete omstandigheden Wordt getoetst aan het criterium van het verbod van misbruik van contractuele rechten Algemeen criterium: rechtsmisbruik bestaat in de uitoefening van een recht op een wijze die kennelijk de grenzen van de normale uitoefening van een recht door een voorzichtig en oplettend persoon te buiten gaat Marginaal toetsingsrecht Het rechtsmisbruik zou bestaan in het toepassen van een correct tot stand gekomen bevoegdheidsbeding daar waar men er zelf een voordeel uit haalt, dat geheel niet in overeenstemming is met het nadeel dat de andere partij erdoor leidt NOLF: “Het zou moeilijk aanvaard kunnen worden dat een verzoekende partij een vorm van “judge shopping’ uitvoert, waarbij de verwerende partij opzettelijk benadeeld wordt door afgehouden te worden van haar natuurlijke rechter, en gedagvaard op een verafgelegen zetel, zodat haar kosten van verweer ongeproportioneerd verhoogd worden ten opzichte van het belang ten gronde van het geding” 10
III. Gevallen waarin de rechter bepaalt welke rechter bevoegd is
Concrete toepassing: Een vennootschap die instaat voor het onderhoud van brandblusapparatuur is gevestigd in Sint-Genesius-Rode. Zij werkt evenwel samen met een advocatenkantoor uit Verviers. Haar algemene voorwaarden duiden om die reden de vrederechter van het tweede kanton van Verviers aan als bevoegde rechter. Een klant-handelaar uit Mechelen weigert een factuur ten belope van 300 EUR te betalen. Voor deze klant zijn de kosten voor een procedure in het Franstalig landsgedeelte relevant in zijn afweging om al dan niet zijn protest te handhaven en de factuur niet te betalen. Als men bovendien speculeert op het feit dat de contractspartij zal nalaten de overeengekomen voorwaarde na te leven, gelet op de kosten, handelt men uitsluitend met het oogmerk te schaden. Gaat het geschil over een beperkte geldsom, dan kunnen de kosten die gepaard gaan met de verplaatsing dermate afschrikwekkend werken voor de contractspartij dat hij zal nalaten een rechtsvordering in te stellen of zijn verweer te voeren. Een bevoegdheidsbeding dat van aard is om de kosten van de verwerende partij disproportioneel te verhogen, kan derhalve rechtsmisbruik uitmaken De sanctie voor rechtsmisbruik bestaat in het opleggen van de normale uitoefening van het recht of in het herstel van de schade die door het misbruik is teweeggebracht De rechter die misbruik vaststelt kan het recht ontzeggen om op het bevoegdheidsbeding beroep te doen Het gemene recht (art. 624 Ger.W.) zal worden toegepast
11
Conclusie De goede trouw in de uitvoering van overeenkomsten en daaraan verbonden het verbod van rechtsmisbruik kunnen, weliswaar in uitzonderlijke omstandigheden, de toepassing van een op het eerste gezicht geldig bevoegdheidsbeding uitsluiten. Slechts in uitzonderlijke omstandigheden aangezien de contractvrijheid, de rechtszekerheid en de wilsautonomie zich verzetten tegen een al te lichtzinnige afwijzing van een geldig bevoegdheidsbeding Bovendien kent ons recht de leer van het iustum pretium niet, zodat de rechter normalerwijze geen toezicht houdt op de hoegrootheid van de tegenprestatie die partijen voor hun verbintenis bedingen De rechtspracticus hoeft dus niet te vrezen dat het bevoegdheidsgeding in de algemene voorwaarden snel terzijde zal worden geschoven
12
Roep om verandering Stijgende vraag van magistraten om de werklast van gerechten billijk te verspreiden om de gerechtelijke achterstand te bestrijden Vrees is er concreet op gericht dat grote bedrijven, met een groot aantal incassozaken de zaken groeperen voor een gerecht waarmee geen aanknopingspunt voorhanden is en zo de goede werking ervan hypothekeren Een procesrechtelijke oplossing Art. 624 Ger.W. nog als suppletief recht blijven beschouwen? Openbare orde karakter Overstijgt de private belangen Een efficiënte allocatie van menselijke en materiële middelen wordt verstoord en de goede werking van het gerecht dreigt in het gedrang te komen Steeds een aanknopingspunt voor de verweerder in het contact met de rechter De toegangsdrempel tot justitie wordt zo laag mogelijk gehouden en de werklast van de rechtbanken wordt billijk verspreid 13
Meer weten?
BURETTE, N., “Grenzen van contractvrijheid. Bevoegdheidsbeding in nationale context”, NjW 2013, 774-785.
14
Contact Forum Advocaten: Altijd bereikbaar. FORUM ADVOCATEN BVBA Nassaustraat 37-41 2000 Antwerpen T 03 369 95 65 F 03 369 95 66 E
[email protected] W www.forumadvocaten.be
FORUM ADVOCATEN 03/369.95.65
[email protected]
www.forumadvocaten.be
15
