Zuid-Holland in een veranderend klimaat
Flamingo’s in de delta Het Deltaprogramma heeft als doel Nederland ook op de lange termijn te beschermen voor hoogwater en van voldoende zoetwater te voorzien. Het is een nationaal programma van rijk, regionale overheden met grote betrokkenheid van maatschappelijke organisaties. Het is essentieel dat de maatschappelijke organisaties actief inbrengen wat ze te bieden hebben. colofon
tekst ARK-Natuurontwikkeling foto’s Leo Linnartz (tenzij anders aangegeven), Steur (p. 21) Nicolas van Ingen, Paling (p. 21) Ron Offermans, Kaartje (p. 33) Vista landscape and urban design, 2006: Natte As; Ruggengraat van het Groene Hart, Otter (p. 42) Bram Houben, Kinderfoto’s (p. 43, 44) Elma Duijndam vormgeving DRIE PLUS, Franka van Loon
De visie die ter ere van 75-jarig bestaan van het Zuid-Hollands Landschap is gemaakt, past daar goed in. Ik dank het Zuid-Hollands Landschap bij voorbaat voor de inzet en visie die ze ook de komende jaren gaan leveren voor een succesvol Deltaprogramma. Wim Kuijken, deltacommissaris
3
Vooraf
Zuid-Holland is de meest verstedelijkte
Hollandse kust-, rivieren- en veenweiden-
bouw en bedrijvigheid in onze provincie
vincie zijn bovendien extra maatregelen
provincie van ons land. Terwijl woningtoenemen, neemt ook de druk op het
landschap toe. En de mogelijkheden om
als mens te kunnen genieten van natuur,
rust en ruimte. Het Zuid-Hollands Landschap behartigt deze belangen nu 75
jaar met steun van vele beschermers en vrijwilligers. Een eerbiedwaardige leef-
tijd, maar geen reden om het kalmer aan
natuur is hiervoor gevoelig. In deze pronodig voor veiligheid en waterberging.
Als natuurorganisatie staan we samen
met bestuurders en beleidsmakers voor de taak Zuid-Holland bestand te maken
tegen klimaatveranderingen. De natuur
kan daarbij een belangrijke bondgenoot zijn. Als we gebruik maken van natuur lijke processen. En als we op zoek gaan
te doen. Integendeel.
naar de talloze denkbare combinaties
Er zijn steeds weer nieuwe uitdagingen.
goed moment om na te denken over de
Neem nu de klimaatverandering. Een
belangrijk thema want juist de Zuid-
van ruimtegebruik. Kortom, 75 jaar, een toekomst in een veranderend klimaat.
Zuid-Holland in een veranderend klimaat
Delta’s – zoals ook Zuid-Holland in
van de mens via het zogenoemde broei-
gebeurt. Zee en rivieren, erosie en sedi-
gaat zijn geleerden het nog niet altijd
wezen is – zijn gebieden waar van alles
De noodzaak om weer te gaan meebewegen met de natuurlijke krachten van de delta is een enorme impuls voor het landschap van de Zuidvleugel. Van oorsprong zijn de watersteden geënt op de natuurlijke patronen van het estuarium: de rivieroevers, de kreken en de hoger gelegen kreekruggen. Maar door de enorme verkeersmachine, het netwerk van wegen en spoorlijnen, dat later over het landschap is neergelegd, is deze subtiele samenhang onder de voet gelopen. Wat resteert is een versnipperd landschap van stedelijke enclaves en uitgespaarde groengebieden, die het contact met de omringende grote landschappen zijn kwijt geraakt. • Yttje Feddes, rijksadviseur voor het landschap
mentatie, de werking van getijden, stormen en overstromingen staan garant
voor de nodige dynamiek. Door de daar-
kaseffect. Over de snelheid waarmee dit eens. Het klimaat en de ecologische
samenhangen zijn complex. Door nieuw
onderzoek worden onze inzichten steeds
mee samenhangende vruchtbaarheid
scherper.
steevast het dichtstbevolkt. Dankzij die
ook Zuid-Holland de komende eeuw te
van de bodem zijn deze gebieden ook voedselrijkdom en het afwisselende
landschap worden delta’s als de schat kamers van de natuur beschouwd.
De klimaatverandering zet het krachtenspel van ecologie en economie op deze
Hoe dan ook krijgen Nederland en vooral maken met een stijgende zeespiegel
(met als gevolg extra druk op duinen en
dijken) en grotere schommelingen in de waterstand van de rivieren (afnemend in zomer en toenemend in winter). De
bijzondere locaties onder druk.
gemiddelde temperatuur stijgt en het
Het klimaat verandert door natuurlijke
weer wordt ook extremer, met grotere
factoren. Maar sinds medio vorige eeuw in toenemende mate ook onder invloed
patroon van neerslag verandert. Het
kans op hittegolven en hevige buien.
6
Aan de kust gaat terecht veel aandacht
De lage ligging van de veenweiden
noemde ‘zwakke schakels’. Hier liggen
gebied kwetsbaar voor klimaatverande-
sommige plaatsen direct achter een
zoals in de afgelopen eeuwen ‘verbrandt’
uit naar de veiligheid, vooral bij de zogesteden, dorpen en glastuinbouw op
gebieden in het Groene Hart maken het
ringen. Bij voortdurende ontwatering
smalle zeewering. Veiligheid speelt ook
het veen en daalt de bodem gestaag.
waterstanden kunnen niet oneindig
en zoute kwel neemt toe. De polders
langs de rivieren een rol. Hogere rivierworden opgevangen door nieuwe
ronden dijkverzwaringen. Voor rivier
verbreding is de ruimte in Zuid-Holland
Waterafvoer wordt steeds moeilijker worden afhankelijker van het rivier
waterinfuus terwijl in droge perioden
juist minder (zoet) rivierwater beschik-
juist weer beperkt.
baar zal zijn.
zomerse rivierwaterstanden zorgen er
Waar stedelijk gebied aan water grenst,
verder landinwaarts wordt gevoerd. Of
knelpunten. Hier is vaak weinig ruimte
De stijgende zeespiegel en lagere
bovendien voor dat zout water steeds ondergronds toestroomt naar steeds dieper liggende polders. Lastig voor
bijvoorbeeld landbouw- en drinkwaterbedrijven.
zoals bij Rotterdam, liggen de grootste
voor veiligheidsmaatregelen als rivier-
verbredingen. Of staan er economische belangen op het spel zoals een open
scheepvaartroute.
8
Andere stadse problemen worden ver-
terwijl zuidelijke soorten hun plaats
buien doen de riolen overstromen en
ren die zich niet snel genoeg kunnen
oorzaakt door het weer. Hevige zomerse vervuilen daarmee het water in sloten, vijvers en singels. In droge perioden is
juist te weinig schoon water voorhan-
den. Terwijl de hogere temperaturen in de stedelijke wateren leiden tot het
optreden van botulisme en blauwalg. Ook planten en dieren merken de gevol-
gen van temperatuurstijging. Een schatting is dat klimaatzones met 11 meter
per dag noordwaarts verschuiven. Dat is vierhonderd kilometer in een eeuw.
Het meebewegen met de dynamiek van de zee en de rivieren, tot zover als dat vanuit de veiligheid mogelijk is, geeft het landschap een nieuwe identiteit. • Yttje Feddes
overnemen. Kwetsbare planten en dieaanpassen of mee kunnen verhuizen,
zullen verdwijnen. In Zuid-Holland zijn
veel natuurgebieden klein en geïsoleerd waardoor de ecologische veerkracht
beperkt is. Soorten die het tempo van de klimaatverandering wel zouden kunnen bijbenen, komen in het dichtbevolkte
en -bebouwde Zuid-Holland overal bar-
rières tegen. Het gevolg is dat met name gevoelige, minder mobiele soorten een extra grote kans hebben op uitsterven.
Zeldzame en bedreigde soorten worden
Op mondiale schaal zullen planten- en
steeds meer teruggedrongen tot in de
in Nederland zal de verscheidenheid aan
nen meebewegen met verschuivende
diersoorten moeten meebewegen. Ook planten en dieren veranderen. Noordelijke soorten zullen ons land verlaten,
natuurreservaten. Terwijl om te kun-
klimaatzones robuuste aaneengesloten gebieden nodig zijn.
In het jaar 2050 … … hebben we grote investeringen
gedaan om de kwaliteit van het milieu te verbeteren, om nieuwe vormen van energiewinning te ontwikkelen, om
zoet en zout water in goede banen te leiden en om Nederland te wapenen
tegen de gevolgen van klimaatveran-
dering. Investeringen in veiligheid zijn gecombineerd met ruimte voor natuur en recreatie.
een kust vol avontuur Het Zuid-Hollandse deel van de
Nederlandse kust is in 2050 een
brede duinzone met stuivende toppen en natte valleien. Voortdurend
worden zij vanuit zee met nieuw zand gevoed. Ketens van oude en nieuwe
strandhaken, zandbanken en kleine eilanden zijn als natuurlijke riffen
voor de kust aangebracht. Tal van dieren als zeehonden, roggen, dolfijnen
en sterns hebben hier hun leefgebied en vormen een topattractie voor de bezoekers van dit kustgebied.
In de baaien slaan fijne deeltjes in de
vorm van slib neer, waardoor waddengebiedjes ontstaan. Steltlopers en
eenden hebben dit direct ontdekt en
gebruiken de kustzone massaal om bij te tanken tijdens voor- en najaarstrek. Met een flinke storm zijn de strand
haken op diverse plekken doorgebroken, zodat een ketting van eilandjes
en zandplaten is ontstaan. Meeuwen, sterns en plevieren hebben hier hun broedgebied.
De strandhaken zijn toeris
tische trekpleisters. Aan het
begin, vlak bij de kust, vinden
we strandpaviljoens en zijn de
schiereilanden goed bereikbaar en aantrekkelijk voor badgas
ten. Bezoekers die meer moeite willen doen en verder de land tong afdwalen, belanden op plekken waar de natuur de
overhand heeft. Ideaal voor
natuurliefhebbers en de op rust gestelde recreant. Door de dynamiek van de strandhaken, het getij,
de wind en de golven is bij Ter Heijde een dubbele
duinenrij verrezen met duinvalleien en duinmeertjes tussen de oude en nieuwe duinen.
De zeewaarts verbrede duinen hebben de zoetwaterbel onder de duinen flink laten groeien en daarmee ook de
beschikbaarheid van schoon kwel
water aan de binnenduinrand. Een
keten van duinmeertjes en nieuwe
landgoederen met stromende duin
rellen lardeert de nieuwe kustlijn van Nederland.
Langs de kust zijn zeereservaten gere
aliseerd. Mede daardoor heeft zich een grote groei van vissen, schelpdieren,
garnalen en heremietkreeftjes voorge daan. Zeevogels en zeehonden gebrui ken het strand en de duinen om hun jongen groot te brengen. Meeuwen leven van de schelpdieren die met
storm op het strand spoelen. Kinderen kunnen hier korren en leren daardoor hoe rijk onze zee kan zijn.
slagoverschotten en veenvorming; het zijn natuurlijke processen die voor een belangrijk deel de opbouw en veerkracht van de Nederlandse delta bepalen. Lang hebben we er bij de inrichting van Laag Nederland voor gekozen om tegen deze processen in te werken, maar daarmee hebben we ook de rek uit het systeem gehaald. We zijn van een zoneverdediging in een lijnverdediging (met dammen, dijken en gemalen) terechtgekomen, met steeds minder terugvalopties. We moeten ons afvragen of we ook met natuurlijke processen kunnen meebewegen en hoe we natuurlijke veerkracht in ons voordeel kunnen aanwenden. Zodat naast veiligheid veel extra’s ontstaan op het gebied van natuur en recreatie. Bredere duinen zijn in meer dan één opzicht een antwoord op de gevolgen van zeespiegelstijging. Ten opzichte van een enkelvoudige zeewering, zoals nu langs de Delflandse kust, vormen ze een veel robuustere verdediging tegen het opstuwende zeewater. Het onderhoud is relatief eenvoudig door zandsuppletie vanuit zee. Maar wel met aandacht voor de bestaande natuurwaarden van kust en zee. Een breder duingebied betekent bovendien dat de weg van het zoute grondwater wordt verlengd, waardoor (landbouw)gebieden in het binnenland minder last ondervinden van zoute kwel. In bredere duinen kan zich zelfs een eigen zoetwaterbel ontwikkelen, met positieve gevolgen voor natuur, maar bijvoorbeeld ook voor drinkwaterwinning. De duinen waren van oudsher al Nederlands belangrijkste noord-zuidverbinding voor vele planten- en diersoorten. Niet in de laatste plaats is een brede kustzone het antwoord op de groeiende behoefte van mensen om natuur, rust en ruimte te kunnen beleven. Het verbreden van de kust dient veel belangen.
Bouwen met zand
Zeespiegelstijging en kustvorming, getijdenwerking en sedimentatie, neer-
met open armen De armen van de delta zijn in 2050 open.
bele waterberging over verschillende
open mondingen is de zandhonger uit het
ren. Zoals het zeewater landinwaarts
nieuwde koppeling met het Hollands Diep
gerd schoon slib uit vaargeulen en havens
Open voor de zee en open voor de rivie-
kan stromen, zo stroomt het rivierwater vrijuit naar zee. Alleen ten tijde van
stormvloed worden de armen afgesloten.
Open armen maken ook een meer flexi
riviertakken mogelijk. Vooral door de her-
kan rivierwater nu ook worden afgevoerd via Grevelingen en Oosterschelde. Klei
en fijn zand in het rivierwater dragen bij aan het herstel van de sedimentbalans.
In combinatie met de terugkeer van het
getij en de aanvoer van zeezand door de
verleden tot staan gebracht. Opgebag-
wordt op welgekozen plekken weer teruggebracht in het estuarium, de monding van onze grote rivieren. Hierdoor helpt
baggeren mee aan het herstel van de sedimentbalans en laat het de Delta verder meegroeien met de zeespiegelstijging.
De vissen, schelpdieren en garnalen
patronen van zalm, elft, fint en
delta afhankelijk zijn, doen zich te
lijke zoet-zoutovergangen. Met wat
die van een open estuarium en Voor goed aan het voedsel in het rivier
water. Net als grote en kleine zilver
reigers eerder deze eeuw, hebben ook zeearenden, pelikanen en flamingo’s de Hollandse Delta gekoloniseerd. Zij profiteren van het uitgebreide
zeebanket. Eeuwenoude migratie
Ooit leefden er duizenden steuren in de Hollandse Delta. Maar nu komt deze vis al lang niet meer voor.
paling zijn hersteld dankzij geleide
De steur is in Nederland uitgestorven onder meer door het verdwijnen van het oorspronkelijke kreken-
menselijke hulp is ook de imposante
systeem van de rivierdelta. De Atlantische steur komt
steur terug in het stroomgebied van
de Rijn. De terugkeer van deze legen
nu alleen nog als kleine restpopulatie voor in de delta
van een nieuw nationaal park tussen
Voorheen zwommen de tot zes meter lange dieren als
Park Hollandse Delta...
op zoek naar grindige paaiplekken langs de rivier.
darische vissoort is nu het boegbeeld
van de Gironde.
Biesbosch en Voordelta: het Nationaal
ze na 20 jaar volwassen waren naar de Maas en Rijn De jongen bleven na het uitkomen nog enkele jaren in het zoete water. Om zich vervolgens in het brakke water bij de riviermonding een tijd lang voor te bereiden op het zoute water. Eenmaal op zee bleven jonge
De atlantische steur
en volwassen steuren in ondiep water vlakbij de kust. Herintroductie is nu nog erg lastig door het ontbreken van een natuurlijke riviermonding. Ook wordt optrek in de rivier bemoeilijkt door dammen en sluizen. Vistrappen zijn vaak niet geschikt voor grote vissen als de steur. Opening van de Haringvlietsluizen is een belangrijke eerste stap voor terugkeer van de steur. Maar voorlopig zal nog kunstmatige voortplanting nodig zijn. Bij rivierverruiming en herstel van natuurlijke processen kan er weer een levensvatbare populatie in de Zuid-Hollandse rivierdelta komen.
Het woord ‘ontpoldering’ heeft geen negatieve bijklank meer. Want hier-
mee worden uiteenlopende belangen
gediend. In 2050 beseffen we dat alleen die gebieden, die in open verbinding
met het water staan, kunnen meegroeien met de zee. Klei en zand zijn herontdekt als de fundamentele bouwstoffen van de delta en getijden fungeren
weer als de motor achter de opslibbing van het land. Op sommige plaatsen in agrarische gebieden is een bijzonder
systeem van ‘wisselpolders’ ontstaan.
Laaggelegen polders worden periodiek
blootgesteld aan het proces van natuurlijke opslibbing. Wanneer de polders De open rivierarmen hebben land
ziening. De landbouw op de eilanden
zout water teweeggebracht. De zoet
spelen op licht brakke omstandig
inwaarts een grotere instroom van
watervoorziening voor de landbouw is veiliggesteld door verder stroom opwaarts gelegen innamepunten.
is hier en daar veranderd door in te heden op de ene plek en nieuwe
producten – zeekraal, oesters – op de andere plek. De agrariërs in de
Samen met berging van regenwater
Hollandse Delta verbreden hun
er voor dat op veel plekken akkerbouw
kampeerders, treffen horecavoor
in verbrede sloten en kreken, zorgt dit
mogelijk blijft. Ook zijn er akkerbouw bedrijven verplaatst naar gebieden
met een betere lokale zoetwatervoor
activiteiten. Zij bieden ruimte aan zieningen, stichten zorgboerderijen of zijn direct bij het landschaps onderhoud betrokken.
voldoende zijn opgehoogd kunnen deze opnieuw in gebruik worden genomen voor vormen van landbouw. Terwijl in
de oude laaggelegen polders ernaast,
het opslibbingsproces kan starten door
verplaatsing van de dijk. Tijdens dit proces wisselt het gebruik voor landbouw, natuur en recreatie elkaar af in de tijd.
Het gebied als geheel groeit geleidelijk mee met de zee.
23
en platen, zoals we die momenteel langs de ‘dode’ zeearmen kennen, stopt als het getij weer terugkeert. Sterker nog; door heropening van de zeearmen krijgt het getij weer grip op de miljoenen kubieke meters zand en slib die jaarlijks de delta binnenkomen. Bij eb worden de stroomgeulen uitgeschuurd, bij vloed worden de kwelders tweemaal daags weer opgehoogd met het opgewervelde sediment. De tonnen aan natuurlijke bouwstoffen die we nu achteloos met het rivierwater laten wegspoelen naar de zee kunnen we goed gebruiken voor ophoging van het land. Dit proces kan in de toekomst mogelijk worden versterkt door toevoeging van (schoon) sediment dat weggebaggerd wordt uit vaargeulen of havens. Een voorbeeld van de werking van natuurlijke opslibbing is het Verdronken land van Saeftinghe in de Westerschelde. Dit rond 1570 opgegeven buitendijkse gebied is inmiddels als gevolg van opslibbing het hoogst gelegen gebied in Zeeland.
In 2050 zijn eland en edelhert inge-
Getij als bondgenoot
De grootschalige afkalving van kwelders
burgerd in de Hollandse Delta. Na te
zijn uitgezet in de Biesbosch hebben zij zich snel over het gehele gebied
verspreid. Zowel in het nieuwe natio-
nale park als in de duinen en kust van
Voorne en Goeree trekken deze dieren rond. De ketting van natuurgebieden
langs de oevers van de Rijn- en Maastakken is uitgegroeid tot één vrijwel
doorlopende gordel, waarin de grote grazers zich vrij kunnen bewegen.
Migratiepatronen van zomerbegraasde kwelders, uiterwaarden en laag-
veenmoerassen naar winterbegraasde duinen en oeverwallen zijn hersteld. Het weer en de terreinomstandig
heden bepalen waar en wanneer de dieren zich ophouden. De rondtrek-
kende grazers zorgen voor een uitste-
kende verspreiding van plantenzaden, zodat planten gemakkelijker nieuwe geschikte gebieden kunnen koloni
seren; een natuurlijke en effectieve
reactie op de stijgende zeespiegel en het veranderende klimaat.
zoet en zout de contouren van het deltalandschap uitzetten, zorgt begrazing door grote planteneters voor de fijnere landschapsstructuren: de afwisseling van graslanden, (riet)ruigtes, struwelen en bossen. Een groot deel van de terrestrische flora en fauna is daarmee direct of indirect gekoppeld aan herbivorie. Rondtrekkende grazers zijn bovendien belangrijk voor de verspreiding van plantenzaden. Terugkeer van de natuurlijke planteneters en herstel van hun trekroutes is daarom essentieel voor de natuurontwikkeling van de delta.
De Rotterdamse metropool wordt in 2050
Grazende landschapsbouwers
Waar erosie en sedimentatie,
in tijden van extreem hoog water tijdelijk
afgekoppeld van de Noordzee, de Hollandse Delta en het rivierengebied. Via de Lek en
Hollandse IJssel wordt de benodigde hoe veelheid zoet water aangevoerd. De rest
wordt in noodgevallen deels afgebogen via
de andere riviertakken of tijdelijk geborgen in boezems en buitendijkse getijdengebie
den. De stormvloedkeringen rond Rotterdam hebben de weg vrij gemaakt voor een meer natuurlijke inrichting van de rest van de
Delta, waarbij natuurlijke processen, zoals getijdenwerking, opslibbing en sedimen tatie, helpen mee te groeien met de zee.
Ik denk niet dat we het hele Groene Hart onder water gaan zetten, maar hier en daar een stukje acht ik zeer wel mogelijk. • Lenie Dwarshuis, gedeputeerde ZH
Rivierverruimende maatregelen in
27
stroomopwaarts gelegen rivierdelen in Oost-Nederland en Duitsland hebben in belangrijke mate bijgedragen aan
de hoogwaterbescherming van West-
Nederland en in het bijzonder de Drechtsteden en Rotterdam. Ook zijn er nieuwe waterbergingsmogelijkheden gevonden in bijvoorbeeld de Nieuwe Hollandse
Waterlinie. Oorspronkelijk bedoeld als
verdedigingslinie tegen grondtroepen door middel van een ondiepe water-
vlakte (te diep om te lopen, te ondiep om te varen). Deze doet nu eindelijk
waarvoor ze is aangelegd: beschermen
tegen gevaar, in dit geval tegen extreme
wateroverlast. Door de schootsvelden en inundatieterreinen met dat doel in te
zetten is de cultuurhistorisch waarde-
volle waterlinie in re hersteld. De hoogste afvoerpieken van de Lek worden hiermee afgevlakt. Langs de oostgrens van de
provincie is een keten van waterrijke
inundatiegebieden ontwikkeld van bijna 35 km lengte. Kern van het purperreiger areaal, kanoparadijs en in strenge winters een spectaculair schaatsgebied.
het lage land Niet alleen het kust- en rivierengebied
In het veenweidegebied waar nog een dik
zo kenmerkende veenweidengebied
worden ingesteld dat het inklinken van het
maar juist ook het voor Zuid-Holland heeft in 2050 bij de klimaatverande-
ring de verdiende aandacht gekregen. In de minst voor inklinking van het
veen gevoelige delen van het veenweidengebied is de bodemdaling relatief
beperkt gebleven. In dit cultuurhistorische landschap vindt landbouw plaats waarin weidevogels zich thuis voelen.
veenpakket aanwezig is moet het peil zo veen veel langzamer gaat dan nu. Daar kan nog wel landbouw worden bedreven, melkveehouderij, als de bedrijven groot genoeg zijn om én nattere én drogere percelen in een polder te bezitten. Want juist de grazige veenpolders, met hun middeleeuwse ontginningspatroon, zijn Hollands grootste cultuurhistorische schat. • Yttje Feddes
Dit is de winst van het enkele decennia geleden ingezette beleid ‘functie volgt peil’. Daarbij zijn de landgebruiksvormen opnieuw gerangschikt op basis
van de natuurlijke omstandigheden.
Wel zijn er in de loop der tijd door de gestaag voortschrijdende bodemda-
ling meer lage en natte gebieden bij-
gekomen. Hier is het aandeel moeras
en open water naast open graslanden groter geworden dan voorheen.
In de meest ‘klink’gevoelige delen is
legging zou het land ver onder
losgelaten. Dit zijn vaak gebieden
oorspronkelijk hoge veengebieden
het telkens verlagen van het waterpeil zonder klei in de bodem, maar met
soms wel 30 meter dikke veenpakket ten. Bij voortzetting van de droog
zeeniveau zijn gezakt. In deze
heeft in de loop der jaren de grootste bodemdaling plaatsgevonden.
Deze laaggelegen delen van het veengebied hebben samen een ‘Natte As’ gevormd. Een robuuste keten van
waterrijke landschappen die de veen-
gebieden van de Alblasserwaard, Krimpenerwaard, Reeuwijkse Plassen, de
Venen en Vechtplassen verbindt. Door deze keuze is de bodemdaling hier tot staan gebracht. Lokaal is zelfs nieuwe veengroei ontstaan. Het regenwater zorgt voor natuurlijk wisselende
waterpeilen, waarop tal van vogels en vissen alert gereageerd hebben. Roerdomp en otter zijn vaste gasten in de
moerassen. De Natte As is meer geworden dan een verbinding voor natuur.
Ook waterberging, landbouw en recreatie hebben hiervan geprofiteerd. De
laagste delen van de Natte As voorzien in regenwaterberging. In tijden van nood wordt lokaal ook een deel van het soms overvloedige rivierwater
geborgen. Door de sterk verbeterde
waterkwaliteit is ondiepe inundatie in
deze overstromingsvenen gunstig voor herstel van de mineralenbalans.
In plaats van het maken van lyrische toekomstbeelden is het zorgvuldig terugkijken in ruimte en tijd een goed kompas voor het vinden van de aan- grijpingspunten voor klimaatadaptatie. Op een paar cruciale momenten in de ontginningsgeschiedenis van ons land zijn we immers veel te ver doorgeschoten. Als we traceren waar en hoe dat heeft plaatsgevonden hebben we de oplossing voor het oprapen. • Eric Luiten, adviseur ruimtelijke kwaliteit ZH
Net als op de eilanden heeft de landbouw in het
bouw verbreed met nevenactiviteiten als agrotoeris
heeft zij de nodige veerkracht laten zien. Op sommi
Randstad is het Groene Hart door haar verscheiden
Groene Hart zich behoorlijk moeten aanpassen. Toch ge plaatsen is ingespeeld op de licht brakke omstan
digheden of is zoetwaterzelfvoorziening gerealiseerd. Agrarische bedrijven hebben zich geconcentreerd op regionale kwaliteitsproducten. Door de gemiddeld
hogere temperaturen wordt zelfs geëxperimenteerd met het verbouwen van kwalitatief hoogwaardige
rijst, zoals op de Italiaanse Povlakte. Ook is de land
me en landschapsbeheer. Voor recreanten uit de
heid aan landschapsvormen een geweldige attractie geworden. Kanovaarders, fietsers en wandelaars
maken veel gebruik van de nieuwe wetlands. Het
aanbod van recreatieve arrangementen – van veen safari’s tot dagrecreatie bij de boer is groot. Zonder
dat dit ten koste gaat van de rust en het woongenot van de inwoners van het veenweidegebied.
Zuinig met water
De Natte As heeft ook andere econo mische voordelen met zich meege
bracht. In de natte gebieden hoeft in
2050 minder water te worden uitge
malen dan enkele decennia geleden.
Bovendien vinden er geen voortduren de ophogingen meer plaats van kaden en wegen. Door de hogere waterstand worden funderingen van gebouwen niet langer aangetast. Grotere peil
Waterrijke natuurgebieden zijn een bondgenoot in het vasthouden en zuiveren van water. Veengebieden, meren en rietmoerassen kunnen op daarvoor geschikte plaatsen het neerslagoverschot opvangen. Robuuste watersystemen kunnen ook bijdragen aan het tegengaan van zoute kwel, het beschermen van natuur- en landbouwgebieden tegen verdroging of het in tijden van droogte doorspoelen van stedelijk oppervlaktewater. Vasthouden van regenwater leidt in de natuurgebieden zelf tot een sterk verbeterde waterkwaliteit met een hoog winter- en laag zomerpeil. Dat laatste is veel natuurlijker dan het huidige omgekeerde waterpeil (’s winters laag door water weg te pompen, zomers hoog door aanvoer van rivierwater). Het aantal planten en dieren dat hiervan profiteert is dan ook groot:
vakken maken het watersysteem
eenvoudiger te beheersen. Het hier
Utrecht
mee bespaarde geld wordt elders
water- en moerasplanten in het voorjaar zuiveren het water verder en bieden onderdak aan paaiende vissen en talloze broedvogels. Uitdrogende oevers en slikken in het najaar trekken grote aantallen eenden en steltlopers.
efficiënter ingezet.
Water vasthouden of opzetten in daarvoor geschikte delen van het laagveengebied heeft als bijkomend voordeel dat de bodemdaling wordt stopgezet en zelfs plaatselijk kan worden omgekeerd in een rijzend moeWater voegt een belangrijke functie
ras. Door eeuwenlange ontwatering van Hollands veen is de bodem in dit gebied vele meters gedaald, waardoor het extra kwetsbaar is geworden
West-Nederland kent een ongelooflijk
toe aan de ruimtelijke ordening.
flexibele topografie. Vijftien centimeter
Samenwerken aan het begin komt
peilverschil maakt uit of we over grote
de kwaliteit aan het eind ten goede.
oppervlakten een agrarisch weidegebied of
• Paula Verhoeven, directeur Klimaat
gassen. Veenmoerassen daarentegen leggen juist op grote schaal CO2 vast
een natuurlijk wetland zien. In dat relatief
Rotterdam
en zijn dus in verschillende opzichten effectieve klimaatbuffers. Omdat ze
voor overstromingen en zoute kwel. Bovendien leidt de drooglegging tot verbranding van het veen en het op grote schaal vrijkomen van broeikas-
eenvoudige mechanisme ligt ook de basis
bovendien een grote rijkdom aan zeldzame planten en dieren herbergen en
voor ruimtelijke kwaliteit: met weinig
recreatief bijzonder aantrekkelijk zijn, ligt hier een belangrijke opgave voor
middelen veel effect weten te bereiken. •
de toekomst.
Eric Luiten
De stad Rotterdam is in 2050 een echte
vijf. Bovendien filteren ze fijnstof en
in natuurlijke zuiveringsmoerassen.
te bieden aan de klimaatverandering
milieu. Regenwater valt vaker in
meer voor. De blauwalgenproblema
groene stad geworden. Om tegenwicht zijn op grote schaal parken, daktuinen en geveltuinen aangelegd. Die bieden
de nodige verkoeling tijdens de warme periodes die steeds vaker voorkomen; tijdens extreme hitte drukken ze de
stadstemperatuur met een graad of
Riooloverstorten komen daarom niet
uitlaatgassen uit het stadse woon
tiek behoort eveneens tot het verle
hevige buien, maar stroomt niet meer
den. Er is meer oppervlaktewater in de
het riool in. De daktuinen houden het
stad. Nodig voor waterberging, maar
water vast en geven het gezuiverd
door zijn natuurlijke oevers ook aan
weer af aan singels, vijvers en buiten
trekkelijk voor recreanten. Natuurlijke
water. Overig regenwater wordt
zuiveringsmoerassen aan de rand van
gescheiden afgevoerd en gezuiverd
de stad voorzien in de behoefte aan
schoon water met name in de droge
de groene stad
zomerperiode. Rondom de stad zijn
bossen aangelegd die eveneens bij dragen aan de nodige verkoeling.
Al dit nieuwe stedelijk groen heeft tot een toenemende biodiversiteit in de stad geleid. Planten, insecten, vleer
muizen en vogels hebben er hun voor deel mee gedaan. Door de verbinding Rotterdam 2025: een stad vol groene daken en groene gevels, waar het zomer en winter aangenaam vertoeven is. Tijdelijke waterberging op waterpleinen, drijvend wonen, wonen op de eerste verdieping, etc. Meer groen en innovatieve oplossingen voor multifunctioneel ruimtegebruik.• Paula Verhoeven
van het nieuwe stedelijk groen met
natuurgebieden buiten de stad is er
bovendien tussen beide gebieden een betere uitwisseling op gang gekomen van planten, dieren en mensen.
zuidelijke Randstad maken daar
sluiting van de stad naar het buiten-
nog sprake van een tekort van circa
de waterwegen een belangrijke ont-
gebied. Vanuit hartje Rotterdam, Gouda of Dordrecht kan men op tal van
manieren varend de uithoeken van de delta of het Hollandse veengebied bereiken. Via snelle draagvleugel
boten over de grote waterwegen, maar
ook met de kano of gebruik makend van een complete fluistervloot met
honderden op- en overstapplaatsen verspreid door het hele gebied.
De delta en het veenweidegebied
vormen nu een uitgestrekt recreatiegebied. Vooral de inwoners van de
Natuur en de stad
Naast fiets- en wandelpaden vormen
gretig gebruik van. Was rond 2000
dat grotendeels weggewerkt.
De leefbaarheid van de stad is sterk toegenomen. De uittocht van de
juist bij elkaar. Wie leeft in de stad heeft daarnaast vaak ook behoefte aan rust en ruimte, zonder daarvoor uren te moeten reizen. Stedelijk groen en water kunnen zorgen voor leefgebieden van planten en dieren. Andersom kan de natuur bijdragen aan de lucht- en waterkwaliteit van de stad. Bij klimaatverandering kunnen natuurlijke klimaatbuffers rond de stad een uitkomst bieden. Natuurlijke klimaatbuffers houden regenwater vast en zorgen daarmee voor meer veiligheid en een betere water-
40.000 hectare natuur- en recreatiegebied op de Zuidvleugel, in 2050 is
De stad en de natuur zijn geen tegenpolen. Zij horen
De mogelijkheid om met flexibele waterpeilen in klimaatbuffers een watervoorraad te creëren voor de omgeving is een interessante optie. •
voorziening. Daarmee ontstaan bovendien waterrijke open landschappen als ruimtelijke buffer tussen dorpen en steden.
Lenie Dwarshuis
hogere inkomensgroepen uit de regio
Op IJsselmonde ten zuiden van Rotterdam wordt ge-
staan gebracht. Indirect heeft de ont-
een aaneengesloten keten van waterrijke natuur-,
bijgedragen aan de omvorming van
grotendeels ‘self-supporting’ in kwantiteit en kwaliteit
gemêleerde woonwijken, waar
uitgroeien tot een bijna 1200 ha groot gebied, waarin
Rotterdam is mede om die reden tot
werkt aan zo’n natuurlijke klimaatbuffer. Dit leidt tot
wikkeling van grootschalige natuur
recreatie- en woongebieden. Het maakt IJsselmonde
achterstandswijken tot moderne,
van het oppervlaktewater. De totale klimaatbuffer kan
menigeen graag wil (blijven) wonen.
woonwijken, natuur-, recreatie- en landbouwgebieden samen bijdragen aan een robuust watersysteem.
De voorspelde klimaatveranderingen en de noodzakelijke ruimtelijke adaptatie zijn een zegen voor de inrichting van ons land. Deze opgave stelt ons bestuurders, planners en ontwerpers in staat
Handen uit de mouwen
een nieuwe collectieve basis te leggen onder de ruimtelijke ordening en de landschapsontwikkeling. Een basis die we de afgelopen decennia tussen de vingers hebben zien weglopen. • Eric Luiten
De toekomst is begonnen. Blijft het bij
dus kwetsbare soorten. De Ecologische
beeld? Of zetten we nú stappen voor
geschikt. In het licht van de klimaat
dromen van een idyllisch toekomst-
een klimaatbestendig Zuid-Holland?
Het Zuid-Hollands Landschap kiest voor
Hoofdstructuur is daarvoor uitermate
verandering is dit al 20 jaar bestaande idee actueler dan ooit. Realisatie daar-
twee aanvliegroutes die met elkaar
van kan bovendien samengaan met
tig maken van de natuur in een solide
opgaven. Nu komt het aan op een voort-
samenhangen. Enerzijds het veerkrachnetwerk. Anderzijds het inzetten van de
natuur als bondgenoot bij maatregelen
water-, veiligheids- en recreatieve varende uitvoering.
voor veiligheid en waterbeheer.
Maar er is meer nodig. De Ecologische
ecologische veerkracht
voornamelijk uit kleine gebieden. Aan-
Op korte termijn is het belangrijk dat
ingezet op grote eenheden natuur.
wordt. Bij de opschuivende klimaatzones
zijn een verzekering voor de onzekere
de natuur zelf ecologisch veerkrachtig
moeten planten en dieren nu al kunnen
meebewegen. Ook de minder snelle en
Hoofdstructuur in Zuid-Holland bestaat vullende winst valt te halen als er wordt
Grote eenheden van minstens 2000 ha invloeden van milieu, water, verstoring en klimaatverandering.
Om te zorgen dat soorten kunnen mee-
bewegen met het veranderende klimaat
moeten de grote eenheden onderling
mogelijkheden voor een verbinding
van formaat die ruimte geeft aan natuur en recreatie. Langs de rivieren kan door
worden verbonden door robuuste verbin-
aaneenschakeling van natuur- en recrea-
tussen waterrijke gebieden in het Groene
Hollandse Delta worden gevormd.
dingen. Een belangrijke verbinding is die Hart. Maar ook de kustverbreding biedt
tiegebieden een nieuw Nationaal Park
natuur als bondgenoot Aan de kust dragen we samen met
In de rivierdelta levert het Zuid-
boezem hersteld. Ditmaal voor opvang
andere organisaties bij aan de ontwik
Hollands Landschap met de Delta
versterking op basis van natuurlijke
Sophiapolder een bescheiden bijdrage.
Hollands Landschap graag mee aan
ruimte voor natuurlijke rivierprocessen
berging in combinatie met natte natuur.
keling van nieuwe vormen van kust
processen. Het Zuid-Hollands Landschap streeft hier naar een brede kustzone
met ruimte voor natuur en recreatie. De
natuurprojecten Crezéepolder en
Maar het zijn goede voorbeelden van
van water uit de Hollandse IJssel.
Ook in de toekomst werkt het Zuid-
nieuwe projecten voor rivierwater
in dicht bebouwd stedelijk gebied.
Veel rivierverruimende projecten zullen
draagt het Zuid-Hollands Landschap
land stroomopwaarts van onze provincie
koppeling van nu vaak nog geïsoleerde
Ook langs de Lek en Hollandse IJssel
duincompensatiegebied Vlugtenburg
door inrichting en beheer van haar
is een eerste stap. Bij de realisatie van
Zo werken we aan Ruimte voor de Rivier
waterberging in de Nieuwe Hollandse
en Everdingen. Hier zijn nevengeulen
cie. Ook willen we graag actief betrokken
met behoud van belangrijke stroom
wikkelingen. Zoals wisselpolders langs
kust- en duinnatuur is essentieel. Het
waarvan we de ontwikkeling begeleiden,
natuurgebieden bij aan waterberging.
de Zandmotor brengen we ecologische
in de uiterwaardenprojecten Lexmond
zorgvuldig omgaan met de bestaande
aangelegd en is het rivierbed verlaagd
deskundigheid in en stimuleren we het natuurwaarden van kust en zee. Ook
het beheer van natuur en recreatie op de Zandmotor is bij het Zuid-Hollands Landschap in goede handen.
dalgraslanden.
In de Hooge Boezem achter Haastrecht
wordt de vroegere functie van berg
echter bij gebrek aan ruimte in Zuid-Holplaatsvinden. Aansluiting zal worden gezocht bij hernieuwde ideeën zoals
Waterlinie aan de rand van onze provin-
zijn bij de uitwerking van nieuwe ont-
de rivieren met een afwisselend agrari-
sche, recreatieve of natuurfunctie.
42
Voor het veenweidengebied kan het Zuid-Hollands Landschap het meest
zichtbaar bijdragen aan klimaatbesten-
Samen met andere natuurorganisaties
als natuurlijke bergings- en zuiverings-
Natte As (tegenwoordig Groene Ruggen-
water in tijden van droogte. Dergelijke
zetten we stevig in op uitvoering van de
digheid in de Krimpenerwaard. Hier wer-
graat geheten). Deze keten van water
natuurgebied van 2500 ha met (klimaat-
is bondgenoot in een duurzaam water-
ken we aan een groot aaneengesloten gevoelige) natuurtypen als moeras en
schrale en bloemrijke graslanden. Kwetsbare moerasnatuur is gebaat bij natuurlijke waterpeilen en ‘ontsnippering’.
Maar er is ook oog voor cultuurhistorie
rijke natuurgebieden in het Groene Hart
moerassen de stad voorzien van schoon voorzieningen zorgen voor een kwali tatief hoog woonmilieu.
beheer en het tegengaan of zelfs omke-
In de Veerpolder in Warmond beheert
keer van de otter in de Krimpenerwaard
rijk natuurgebied waar water uit de wijk
ren van bodemdaling. Duurzame terugwordt de kroon op deze inspanning.
het Zuid-Hollands Landschap een waterwordt gezuiverd. Dit levert een groot
milieubewustzijn op bij bewoners die in
en schaal van het landschap. Nieuwe
Rond de stad kan het Zuid-Hollands
geschikte locaties voor de combinatie
tiegebieden stimuleren en beheren op
hebben het gebied ontdekt. Ook op
Bijvoorbeeld bossen of waterrijke gebie-
denken we actief mee over het vasthou-
uitdagingen liggen in het vinden van
van natuur, recreatie, waterberging en
zoetwatervoorziening voor de landbouw. Lokaal zijn wellicht ook rivierwater
berging en nieuwe veengroei mogelijk.
Landschap nieuwe natuur- en recreabereikbare afstand voor de stedeling.
den die bijdragen aan bescherming bij
hittegolven. Maar ook klimaatbuffers die
ruil een aantrekkelijk recreatief gebied
krijgen. Tal van water- en moerasvogels
IJsselmonde ten zuiden van Rotterdam
den van water in natuurgebieden en het leveren van schoon water voor de stad.
De kinderen van nu zijn de bestuurders van morgen. Ze zullen anders met de wereld om moeten gaan dan wij nu.• Paula Verhoeven
tot slot Het Zuid-Hollands Landschap heeft haar De provincie zoekt in het Zuid-Hollands Landschap een visionaire partner met kennis en kunde over hoe Zuid-Holland er in de toekomst uit zou kunnen zien. Als je erkend wordt als partij en visie toont, dan wordt je ook betrokken en krijg je een plek. Verdien je in en kom met een realistische kijk, niet met onuitvoerbare luchtkastelen. • Lenie Dwarshuis
werkgebied in een provincie die kwets-
baar is voor klimaatverandering en daar-
Samenwerking met provincies, water-
schappen, gemeenten, maatschappelijke organisaties en burgers is daarbij door-
mee in het epicentrum van toekomstige
slaggevend.
We nemen daarom ook graag plaats in
te bereiken. Onze natuurgebieden
klimaatmaatregelen.
het hart van het maatschappelijk debat.
Belangrijk vinden we ook om jongeren liggen vaak in de nabijheid van de stad.
Als Zuid-Hollands Landschap zorgen we
Dit biedt uitstekende kansen om vele
wegebt maar voortvarend wordt uitge-
met de veerkracht van de natuur. Zo
ervoor dat bestaand overheidsbeleid niet voerd. Ook dragen we graag innovatieve
oplossingen aan. We nemen initiatieven voor het samengaan van natuur en
recreatie met waterbeheer en veiligheid.
schoolkinderen kennis te laten maken leren zij niet te strijden tegen natuur lijke processen, maar de natuur als
bondgenoot te zien. De jongeren van nu zijn immers de bestuurders, planners,
beheerders en beschermers van straks...
