--
-
,
,.
. ~
:1) _ 1'&-t
(01
VAN DBN SCHRIJVER
FILMEN EN FOTOGRAFEEREN IN DE TROPISCHE RIMBOE DOOR
H. F. TILLEMA
MET FOTO'S VAN DEN SCHRIJVER
-
•
•
.~
f-'
~
•
-
I
f
I-
, OVBRGEDRUKT UIT .NBDERLANDSCH.INDl2, OUD EN NIEUW" ISe JAARGANG, AFL. f. Ao 1930
1 ~ILL
. . .
_.....
-,.;
"
.=- .
,...KJ
~'9tt'8-nLO
tlwquaA9J e>-I,
-
'18.l & dwll~MJlI.l
JllllmQ10j , J,nmlO~ sm 'OOHlS mmMlll mlllom
H . F. TILLEMA PARKWEG 12
BLOEMENDAAL =
BLOEMENDAAL. einde Juli 1930. TELEFOON 225'10
L.S. U heeft van den 5den Juli voor mijn gezin en mij een kostelijken herinneringsdag gemaakt! Uit erkentelijkheid zend ik U het Augustusnummer van het bekende tijdschrift . Ned.-Indiê Oud en Nieuw ' , dat de directie zoo vriendelijk was geheel te mijner beschikking te stellen. Van die groote welwillendheid heb ik een dankbaar gebruik gemaakt. U zult er in opmerken illustraties en tekst. De foto's hebben op enkele na betrekking op het groote onbekende Borneo, dat ik in 1928 bereisde. De tekst handelt over een onderwerp, dat U wellicht op het eerste gezicht niet aan zal trekken . Toch verdient hij Uw belangstelling, vooral omdat ik er een zaak in aanroer, waaraan tot dusver geen aandacht is besteed. Wat toch is het geval? Er worden in Nederland met de beste bedoelingen films over Indiê vertoond, die den rechtgeaarden Javaan, Maleier enz. soms in zijn meest heilige gevoelens kwetsen. Ik kan de verzekering geven, dat er zeer hoog staande Javanen zijn, die er zich over verbazen , dat dergelijke films hier mogen worden vertoond . • Zijn de keurmeesters niet deskundig? " heb ik hooren vragen. Dergelijke voorstellingen van land en volk stooten af waar toenadering wordt beoogd. Op dit punt en op nog andere heb ik in mijn artikel gewezen. Ik dapk U nogmaals voor Uw belangstelling en teeken, Hoogachtend, H. F. TILLEMA.
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••
N~D~R~DSCtt·INDI~ ~~~ OUD & NI~UW ~~~ l1i.~1o~\..9 ~~)ili~ OPGERICHT DOOR ED. CUYPERS DIRECT., L. D. PETIT, RED ., PR OF. T. J. BEZEM ER . MR. J. G. HUYSER, PR OF. DR. N. J. KROM , PROF. J. A. LOEBÈR , W.O. J. NIEUWENKAMP. NOTO SOEROTO, J. TH . PETRUS BLUMBERGER • RED ACTIEADRES , NOBELSTR. 20. DEN HAAG
1930
15E JAARGANG. AFL. 4
AUGUSTUS
FILMEN EN FOTOGRAFEEREN IN DE TROPISCHE RIMBOE door
H.
F . TILLEMA
MET fOTO 'S VAN DEN SC HIlIl VE Il (I N HET OND ERST,\A NDE GEEF IK ERVARINGEN WEER OP FOTOGRAFISC H GEBIED VAN MIINE TOC HTE N DOOR D EN INDONES ISCHEN ARCHIPEL IN DE I·IOOP, D AT ZE VOOR ANDEREN EENIG NUT MOGEN AFWERPEN)
=
rr,••.ar et fi lmen en fotogwfeeren
in de tropen gaat met eigenaard ige moeilijkheden gepaard. te wijten aan den invloed van het zeer vochtig -wa rme klimaat, en de omstandigheden II~~I waaronder men werkt . Hieraan zijn onderhevig de man zelf, de toestellen. de lenze n U'~eJj!J en het fotografi sch materiaal. Men heeft verde r te ka mpen tege n myri ade n hinderlijke insecten. waarbij nog komt. dat het zonnelicht tot onaa ngename en niet verwachte verrassingen leidt. Ook de vervoermiddelen spelen den fotograaf parten : het trillen van motoren van motorbootjes. aa nhangmotoren van prauwtjes leidt tot loswerken van lenzen, sc hroe fjes der toestel len enz., wat noodlottig voo r ze kan worden. Is men niet voorbereid op de vele bezwaren. die het werken in een omgeving. waar men heelemaal op zich zelf is aangewezen. waar men nergens technisc he hulp kan vinden, dan is het noodzakelijk gevolg. dat men zijn doel niet bereikt. Moeite, zorg, tijd en geld __ een dergelijke reis is kostbaar, eischt veel inspanning. opofferi nge n -- zijn dan verspild ; in de hoogste mate teleurgesteld en gedesillusioneerd moet men zijn plannen opg even! Lang van te voren dient men zich dus voor te bereiden , Zoekt men in de literatuur naar ervarin. gen van anderen , dan is de oogst niet groot. Om begrijpelijke redenen houden fotografen en filmopera teurs van beroep hun zeer duur gekochte ervari ngen voor zich. terwijl men van die der amateurs in de tropen niet zoo heel veel proAjt trekt. omdat deze geen rimbo e-e rvaringen bezitten . Zij blijven bij honk. waar ze hun donkere kamer en verdere gemakken heb ben. O o k zij hebben bij het fo tografeeren moeilijkheden, te wijten aan hooge temperature n van ontwikkelaar. flxeeroplossing, waschwater, het hooge watergehalte der lucht. maar ..... ze hebben een thuis . wonen in of bij een plaats waar hulp te vinden is. zij het da n ook met moeite. terwijl de amateur op rcis in ongeciviliseerde st reken . voortdurend trekkend is. zich nergens kan inrichten, nergens iets kan koopen. geen schroefje, geen spijkertje. geen stukje koper- of ijzerdraad. geen instrumentje , in 't kort hij leeft en werkt daar in een fotogra6 sch-technisch VaCl1l1m ! 0
I
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 97
'0
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
UITRUSTING OM TE FILMEN No. 1: chassis. No. 2: blik voor het opbergen der chassis. No. 3: instrumententaseh. 0 No. 4: thermometer. No. 5 en 6: Aesch met beenderolie. lak. lijm. Krukje voor het afsnijden van film en het verspoelen. enz. No. 7: belichtingsmeter. No. 8: plankje voor het verspoelen van film enz. No. 9: blik om afgesneden film van 25 meter te bewaren. No. 10: rolmaat van 15 meter. 0 No. 11 : orig ineele verpakking van een rol film van 120 meter. No. 12: blik voor kinamo-c hassis. No. 13: chassis voor kinamo. No. 14:: doos voor kop van den driepoot van het Ernemann E, toestel. No. 15: doos voor Almtoestel. 0 No. 16: Besch met kininetabletten ä 0.5 gram. No. 17: étui voor de lenzen. No. 18 en 19 : kinamo met driepoot. No. 20: driepoot en kop voor filmtoestel. No. 21: filmtoestel. No. 22: teleplens. 0
FOTOGRAFISCHE UIT RUSTING No. 1: pakje kaarsen, kwastje (om de blikken met film, films en platen hermetisch ar te sluiten). No. 2: blikken voor chassis, omgeven met kleefband, waarin platen en fllmpacks werden gedaan om tegen de vochtige atmosfeer te beschermen. No. 3: chassis 9 X 12. Inleg raampjes 6 1 /'1 X 9. No. 4 : chassis 61 12 X 9. No. 5: lens VOOt fototoestel. f2.9; brandpunt 121 /; . No. 6: étui met fil ters.
0 ze 0 0
98 ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
No, No. No. No. No.
7: nipple voo r driepoot (Engelsch fabrikaat) en kinamo (Duitsch fabrikaat ). 0 8 : lichtmeter (justophot). No. 9: koord (voor het drogen van negatieven). 0 10: fllmpack chassis 6 X 9 voor reservefototoestellen 9 X 12. IJ 11 , 12 en 13: utens iliën voorhetontw ikkelen{onvolledig weergegeven)o.a.pinacryptolen handdoeken. 14 en 15: een deel van het meegenomen fotografisch materiaal. Alles was verpakt in blikken. afgesloten met kleefpleister. Het gezamenlijk gewicht van platen, film packs en fi lm bedroeg ongeveer 200 kilo. No. 16: reservewcamera 9 X 12. Tessar 4.5. brandpunt 15 c.M. No. 17 : grijze doek voor ac htergrond. N o. 18: stopflesch met glazen stop(kurk isonbruikbaar voor sluiting 1). waarin 500 kini netabletten à If.. gram. No. 19: wissel kast je. samenklapbaar, fabrikaat Adams (Londen). 0 No. 20 : een deel van den voorraad klemmen om negat ieven te drogen . No. 2 1: knijpers voor idem . [l No. 22 : magnesiumlint. wpoeder. thoriumnitraat voor kun stlicht. Maatje voor het mengsel. 0 No. 23 : "zon in het vestzakje". No, 24 : leeren sigarenkoker met doek voor het reinigen der lenzen . 0 No, 25: statief met kop. fabrikaat Adams, No, 26: statief voor kinamo (gemaak t van eikenhout. V o ldoet niet in het vocht ige klimaat). teven s voor fototoestel. 0 No, 27: reflexcamera. Adams. No. 28 : reserve - foto ~ toestel. hetzelfde model a ls No. 16. 0 No. 29: telt-lens. Ross: 15.9. brandpunt 12 e.M. No. 30 : zonnekap. 0
................... ,.............................................. ....................IJ.............................. 99 ~
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Op tournée door Borneo's wouden. Boomstammen door mos en zwammen, vaak glad als groene zeep. vormen de bruggen over snelstroomende rivieren.
Wie de tocht voorbereidt. dient daarbij. behalve aan zijn uitrusting. ook aan zich zelf te denken! Men heeft mij wel eens gevraagd waarom ik geen "vakman" op mijn reizen meegenomen en
alles alleen had gedaan. Het antwoord is: 10 zou ik een dergelijk iemand niet hebben kunnen bekostigen en 2° is het uiterst moeilijk een persoon te vinden, die aan de noodige eischen van lichaam en karakter voldoet en bovendien genegen is om te leven naar de regelen, die het tropisch klimaat stelt. Hij zou op reis b.v. een acclimatisatieproces moeten doormaken. 't Zou de vraag zijn of men aan iemand, die niet door jarenlang verblijf in de tropen geacclimatiseerd is. die niet gewend is aan hem totaal vreemde toestanden, aan een ongewone omgeving, aan een hem vreemde levenswijze, iets zou hebben. 't Zou ook de vraag zijn of het hem tot vleesch en
bloed zou worden. dat hij zich in acht moet nemen. dat hij b.v. dagelijks een flinke dosis kinine innemen moet om gevrijwaard te zijn tegen malaria, een ziekte. die overal in de tropen voorkomt
en levensgevaarlijk is en alle energie verlamt. Ook andere infectieziekten als typhus. cholera. pokken bedreigen hem, maar hiertegen kan men zich .- behalve tegen dysenterie, voor zoo ver mij bekend .- gemakkelijk door .. inspuiten" laten immuniseeren, al duurt de onvatbaarheid.
100 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•• •• •• •• •• •• ••
•
daardoor verwekt, ni et zoo heel lang en moet het na 6 maanden worden herhaa ld. Hiertoe is wel gelegenheid: een enkelen keer komt men wel op een hoofdplaats waar medische hulp is. M aar tegen de vreeselijke , de energie opvre~ tende malaria helpt alleen het dagelijksche gebruik van 0 .5 gram kinine. In so mmige streken is ook die hoeveelheid niet voldoende en heb ik _ b .v. in Z uid Nias - dagelijks één gram geslikt. Wie ni et diep overtuigd is van de noodzakelijkheid dezer immunisatie, het middel vergeet of het op o ngeregelde tijden inneemt wordt ziek . Medische hulp is er niet. de energ ie is.weg. men kan niet werken en dan "zit" men met den "vakman". Er is meer: het Almen en fotogr a fe ere n eener primitieve bevo lkin g eischt, wil men slagen, takt en geduld, kennis van de gewoonten en zeden dier menschen. M en moet met hen kunnen omgaan. hen b.v. op hun gemak weten te stelle n, wanneer ze eens 0 iets doen. wat men gaarne anders had. H et a nimistisch geloof dier menschen brengt ook moeilijkheden mee. Men moet e r naa r stre~ ven de menschen hierin niet te kwetsen. Kleine en groo te diensten moet men behoorlijkbetalen. Ijzerhout (zwaarder dan water) aan vlotten gebonden 't zij met tabak of kleine cadeautjes, 't zij met wordt door de: alomvertegenwoordigende K.P.M. in o nt ~ ge ld. Buitengewoon in hun schik zij n de men~ vangst genomen. schen als men hen foto 's belooft en die hun na a Aoop van den tocht ook toezendt. Ik wijs op dit laatste uitdrukkelijk. omdat het zoo vaak wordt beloofd om hen te late n doen wat men wenscht en de be lofte dan zoo zelden wordt ge houden! (Via een bestuursambtenaar, missionaris of zendeling gaat dit best). Ik vestig op dit a lles den nadruk. omdat ik op mijn tochten bemerkt heb, dat de filmoperateur zich tegenover "onbeschaafde inboorlingen" niet steeds als "beschaafd" man ged raagt , zich geen gentleman toont. Ook de titels. de bijsc hriften der films dienen zooda nig gered igeerd, dat ze voor niemand stoctend zijn; dat men er niemand mee kwetst in zijn meest heilige gevoelens! M eer zal ik hiervan 0 niet zeggen hoewel de lust er toe groot is. Uit het bovenstaande blijkt, dat aan hem. die de rimboe intrekt. e ischen aan lichaam en kracht moeten worden g es teld. die men schaars aantreft. Er is meer: een .. vakman". iemand die "fll misch" is geschoold. zou een "film" willen maken. Bij hem zo u de opzet zij n : bioscooppubliek te trekken. terwijl ik beoog documentatie. het vertoon en der onopgesmukte waarheid. waarin actie genoeg zit. maar geen sensatie. In geen geval zou ik een primitieve. gemoedelijke, sy mpathieke bevolking tot risée w illen maken van een publiek. dat geamuseerd w il zij n ! Niet. dat ik de gr,Qote waarde van ontspanning niet erken. maar die kan men eld ers wel vinden. Dit alles
•
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 101
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Een ec ht Hollandsch gezicht
t~
Bandjermasin . Schitl ere nd mooi zijn vaak de wolkenluchten op Borneo.
zou een vruchtbaar samenwerken uitsluiten. Het zal mijn critici nu wel duidelijk zijn. waarom ik er liever alleen op uit ging. 0 Op nog een punt, dat steeds verwaarloosd wordt, wil ik wijzen: in de rimboe moet men loopen. Hiertoe heeft men schoenen noodig. die men in patria niet kan koopen. De z,g ... Atjeh"schocncn _ in Indië op veel plaatsen te koop _ zijn uitstekend. maar ze eischen een bijzondere voor~ behandeling vóór men er op kan loopen .' Men draagt er wollen sokken bij . Elk Indisch-militair kan ter zake juiste inlichtingen geven. Soms echter kan men ook deze niet gebrUiken, In de gevaarlijke kiams (riams), waar men over gladde ro tsblokken moet loopen of springen, zijn tennis ... of gymnastiekschoenen aangewezen. Op de zachte zolen van rubber staat men vast. Ik wist dit niet en kon bij het aanvaarden van den tocht door Borneo geen mij passende vinden. 0 zood at ik het met te kleine heb moeten doen, wat hinderlijk was. Wanneer men dus van plan is. door de tropische rimboe te trekken. handelt men onverantwoordelijk als men niet geruimen tijd van te voren overleg pleegt met personen. die de rimboe kennen en hun raad opvolgt! De rimboe-uitrusting is eenvoudig. maar als ze niet praktisch is - en praktijk hiervan hebben bestuursambtenaren. militairen. missionarissen en zendelingen meer dan genoeg - heeft men op zijn tochten heel veel hinder en last. de resultaten der reis kunnen er door in gevaar komen .. , .. en dat mag men niet riskeeren. D
102 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• •••••••••••••••••
Rivicrgezicht te Bandjermasin.
Na bovenstaande inleiding kom ik tot de uitrusting. Hoewel het mijn bedoeling was een film te maken. nam ik toch een fotografische uitrusting mee. Om verschillende redenen . Ik begin met de fotografi sche. Het is vaak onmogelijk door gebrek aan licht om te filmen. Dikwijls is er wel licht genoeg om foto's te maken, al moet men dan wat lang belichten of bliksemlicht gebruiken. Op die ma nier verkrijgt men atbeeldingen, die in de film kunnen worden verwerkt. Ook kan men objecten fotografeeren, die door de film niet juist worden weergegeven, b. v. kleuren en wolken. M en houdt er dan rekening mee, dat die foto's ·liefst "overdwars" dienen te worden genomen, niet .. staande", omdat het staand formaat moeilijkheden oplevert bij het overbrengen op de film, daar het filmbeeldje steeds overdwars staat. Verschillende objecten filmde en fotografeerde ik. Dit om bij b.v. misl ukkingen in elk geval gedocumenteerd te zijn. 0 Keuze van het toestel . Het meest geschikt voor het doel is cen spiegel-reflex-toestel. Echter geen opvouwbare, omdat bij de behandeling de spiegel in het gedrang kan komen en dan last v eroor zaakt. De camera moet speciaal voor het tropisch klimaat zijn gefabriceerd. Aangeraden wordt wel eens geen gordijnsluiter te nemen, omdat die soms hokt. Een .. campur"sluiter geeft geen hinder. Voor uiterst snelle beweging heeft een gordijnsluiter voordeel boven de andere. Aan te bevelen is het om het toestel van beide sluiters te laten voorzien. Het toestel moet verder een dubbelen uittrek hebben. Als formaat raad ik aan 6' , X 9 cM. De achterkant
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 103
:............................•......•....•..••..........•..•.•.•••.••.........•.•............................. ••• : •• •
J
Bovenloop van de Segah-rivier door het oerwoud . Rechts mijn bootje waarin ik lange, lange dagen doorbracht.
104 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Het opslaan van ons bivak op een bank in de ri vie r.
e r v an dient draaibaar te zijn. zood a t men ge makkelijk va n het dwarse beeld op het rechtop staande kan overgaan. Een instelling van ac hter op matg las is ook van waarde . Dat men reservesp iegels en -matglaasjes meeneemt spreekt van zelf. Zeer moet men letten op een schokloozen sluiter. Ik merk hierbij op . dat een dergelijk toestel zeer kostbaar is. 0 Lens. Men neme een lens met de grootst mogelijke "lichtsterkte'. Ik had een f 2.9 brandpunt 12.5 c M . Dallmeijer. die goed heeft voldaan . Ee n dergelijke lens vergemakkelijkt het instellen v ooral bij int e rieurs. Bij sommi ge toestellen kan men in de kap boven het toestel ve rgrootg lazen aanbrengen in den vorm van een bril. Dit is zeer praktisch bij het scherp stell en. Ee n sterke tele-Iens is ook ge makkelijk. Ik had er een van ~3 cM . bra ndpunt f 5.9, waarvan ik veel genoegen heb ge had. Ja mmer genoeg had die kostbare Ross-Iens zeer onder het klimaat te lijde n, niettegenstaand e zorgv uldige behandeling. Als ik een raad mag geven is het deze: nee m Zeisslenzen . wa nt die lijden niet onder klimaa tsomsta ndighede n. Wellicht is dit ook bij a nde re fa brika ten het geval. maar hierva n heb ik geen ruime ervari ng . Er komt bij dat Zeiss de lenzen nie t in a luminium gevat aAevert, maar in geel koper. Aluminium wordt in de tropen aange tast. zoodat me n de grootste las t heeft dergelijke lenzen los te schroeven ten e inde ze te kunn en reinigen. Dit reinigen met een oud stuk sc hoo n linne n (ik bewaarde dit in een stevigen leeren uitschuifbaren Sigarenkoker) moet elke week plaats hebben. Aan te bevelen is het verder
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 105
•••••••••••••••••• •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Oe groote, breede Barito, een meer gelijk r
zoodanig een pri~ma vóór zijn toestel te kunnen plaatsen, dat men ongemerkt onder een hoek van 90° kan opnemen. Hiermee is het mogelijk "natuurlijke" opnamen te maken. Ook ongemerkt, want kinderen en ook volwassenen zijn er, niettegenstaande alle moeite, soms niet toe te krijgen zich te laten fotografeeren. Het prisma dient zoo te zijn ingericht, dat het op een tele-Iens gelijkt: een buis met een opening op zij, waardoor men via het prisma het object kan bespieden en vóór op die buis een spiegelend stuk glas, de "pseudo-lens" . Ik had jammer genoeg geen derge lijke prisma. 't Is nog al kostbaar - ik meen ± f 150 - en ik had me wat uitgaven betreft een limiet gesteld. 'k Heb er spijt van, da t ik die limiet niet met een paar honderd gulden had verhoogd. Soedah! Ik merk nog op, dat een pr imitieve bevolking niet, als wij in onze jeugd, op school heeft geleerd om stil te zitten, geen seconde zelfs! Daarom is men gedwongen om op zijn allerlangzaamst met seconde te werken. Als het licht het toelaat, neemt men kortere belichting. 0 Chassis en gevoelig materiaal. Er bestaat strijd tusschen de voorstanders van de plaat en de film. AI jaren lang . Nu zijn de voordeelen, die het film pack biedt boven platen , velerlei en groot, vooral op reis. De films zijn de laatste jaren veel verbeterd, zoo wel wat algemeene gevoeligheid betreft als die voor kleuren . (Voor niet ingewijden merk ik op, dat de "gewone" plaat of film de kleuren geel. groen en rood, die zic h in de natuur geheel verschillend voordoen wat helder-
'I,
106 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Filters. Ik had op mijn reis de filters meegenomen. di e de IIford-fabriek voor haa r orthochromatische en panchromatische platen aanbeveelt· Ik heb er zoo goed a ls niets aa n ge had. wa nt in korten tijd waren ze bedorven : de gek leurde laag tusschen d e glazen plaa tjes liep in druppe ls weg. Ik had nog a ndere Engelsche filt e rs. die dit verschijnsel niet vertoonden: men had de randen der Alters o mgeven met ·n harde. zwarte laag (as phaltve rnis?). W e llicht heeft die zwarte rand het uitlekken voo rkomen. LifaA lte rs vertoonden het verschij nsel ook niet. Den laats ten tijd zij n er goede filters in den hande l geb racht . die uit één stuk glas zijn gemaak t . zonder ge la tinelaag. Ik zou deze HIters w illen aa nbevelen. V öör het op reis gaan is het natuurlijk noodig na te gaan, hoe groot de vertragingsfactor dier filt ers is voor de films. die men w il geb ruike n. 0 Ik heb op mijn re is in het begin. een 600-t81 film s en platen ontwikkeld. Dat is een hoogst inspannend werk! En 't veroorzaakt veel soesah. Ik zou het nie mand willen aanraden 't ook te doen onder die o mstandigheden. want de resulType van een Dajak met tijgerkat-tanden in zijn oore n. taten lijden onder de vele moeilijkheden. die ik Deze tandt:n bezitten een groote magisc he kracht . maar niet zal opnoe men. D it neemt niet weg. dat men er niet heelemaal aan o ntkomt , want het is noodig voor con trö le van toestel. enz. Ik gebruikte a midol a ls ontwikk elaar. omdat die stof zonder alcali geb ruikt ka n worden. H e t is bekend . dat alcali de gela tin e aa ntas t. Het groote gevaar va n het ontwikkelen bij hooge temperatuur (+ 26" C. tot + 28" c. of hooger) is het opzwellen der gelatine . Dit kan men voorkomen door zoowel in den o ntwikkelaar als in het fixeerba d na triumsulfaa t (glauberzout) toe te voegen en wel op 100 c M ". ontwikkelaa r- of fixeeroplossing 10 gram dier stof. N a het fixeerbad dient men te harden met chroomaluin. want spoelt men de gefixeerde plaat of film. dan lost het zout op. de gelatinelaag zwelt op en alle werk is voor niet geweest! Mijn ervaring is. dat de Agfafilm hooger temperatuur kan verdragen bij de behandeling. dan de IIfortplaten . Het spoelen en drogen van platen en films met geïmproviseerde utensiliën in de rimboe. waar men last heeft va n vliegende insecten, waar het drogen zeer langzaam gaat. is al weer een complicatie. Is het o nt wikke len voor den rechtgeaarden amateur thuis een genot van hoogere orde, in de rimboe is het een ka rwei. waartegen men als een niet te beklimm en berg op ziet. Ik bedoel niet het o ntwikke len van enkele film s of pla ten. maar van series van 50 à 60 pe r avond ! Ik doe het 1I00it weer! Men ze nde de opnamen. goed verpakt in haa r oorspronkelijke verpakking. naa r een goed adres in patria ter verdere behandeling. Nog een opmerking: op de Agfablikjes staat vermeld. dat men de verlichte film -packs in oorspronkelijke verpakking dient te verzenden zo nder de gummistrook er om. Ik heb het wel gedaan . Maar ik
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 109
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•
Eene vrouwelijke .. blian", dokteres toovenares. Voor haa r op den grond de voorwerpen ter uitdrijving der ziekte.
had de voorzorg genomen om de film-packs dadelijk na het belichten op te bergen en een aangebroken, nog niet geheel belicht, 's avonds met de chassis in een blikje te doen en dit met kleefpleister hermetisch af te sluiten. Op die manier kan de gelatine laag niet te veel vocht opslorpen : want dit zij hier uitd ru kkelijk gezegd: - ik heb terzake een ervaring van tientallen van jaren als me n in de tropen waakt tegen vochtopslorpen, bederft iets niet. Het is het vocht, dat in verbinding met de hooge temperatuur schimmels en bacteriën hun alles bedervenden invloed doet uitoefenen! 0 U it het bovenstaande blijkt duidelijk, dat het voor den ras-amateur zoo opwindende element: dadelijk de resultaten zien van. het werk, op een tocht als de mijne, ontbreekt! Na vele, vele maanden pas ziet men ze! Ik merk nog even op. dat men niet zuinig moet zijn op z'n films en dat het zeer is aan te raden van één object meerdere opnamen te maken! 0
Belichting. Ik had een "justophot" meegenomen. Uitgaande van de overweging dat 4 maal overbelichten beter is dan I maal onderbelichten, heb ik de aanwijzingen zóó genomen, dat ik steeds een nummer lager aannam, dan de fotometer aangaf. Het blijkt n.l. dat men in de trope n sterker moet belichten dan thuis. Waaraan dat ligt weet ik niet. Of het komt van den waterdamp in de atmosfeer of de sterk verm inderde gevoeligheid van het materiaal gedurende de reis. is mij
niet bekend. Als bijzonderheid vermeld ik hier, da t de bekende directeur van "Multifilm" , de heer Mol, geconstateerd heeft, dat mijn Eastmanfilm, die + 9 maanden oud was, bij thuiskomst 8 à 10 maal in gevoeligheid was achteruitgegaan, niettegenstaande uiterst zorgvuldige verpakking ! Men ziet hieruit hoe noodig contróle op de resultaten gedurende de reis is! 0 110
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••• ••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• •••••••••••••••••• Autochromplaten. Deze had ik ook meegenomen , maar ik heb ze niet gebruikt; 't ging niet! Die platen zijn uiterst gevoelig voor hooge temperaturen van water. Ik had er proeven mee willen nemen. Ik had in de baden natriumsulphaat w illen doen om te zien of ik daarmee resul~ ta ten zou bereiken. Thuis was het mij gelukt bij een temperatuur van baden en spoelwater van 25° C. Voelt een lezer in Indië van dit blad er niet iets voor om proeven in die richting te nemen? Dat het kan is bewezen door de fraaie platen van den heer Adam. Maar deze houdt z'n methode geheim. wat ik den vakman niet euvel duid. De amateur echter staat anders tegenover dergelijke 0 problemen. nietwaar? Bliksemlicht. Interieurs moeten met kunstlicht worden gemaakt. Ik maakte het poeder zelf. Het recept luidt: één gewichtsdeel thoriumnitraat (fijn poeder) op twee deel en magnesium (vrij grof poeder). Men menge het voor het gebruik. Ik gebruikte voor lont een stukje film. dan lukt het ontsteken steeds. Ik nam een sigarenblikje om er het poeder op te doen. In hetzelfde blikje bewaarde ik ook de stukjes film. die voor lont moesten dienen . Waar de huizen der Dajaks zeer donker zijn, daken en wanden zwaar berookt. en Dajakmeisje met kralen om de n hals, die voor den Dajak er dus geen licht wordt gereflecteerd. dient men groote waarde hebben. Over de borst aan een koord royaa I te zijn met z.n poe der. Ik h e b we I opna- een amulet . men gemaakt met 50à 75 gram! Een bezwaar is. dat de zoldering laag is. waardoor men het licht niet voldoende hoog kan plaatsen, om "diepte" in de foto te brengen. Zeer moet men letten op gevaar van brand in de zoo gemakkelijk brandbare huizen. Steeds legde ik boven het blikje met poeder. op de zolderbalken een flink stuk boomschors (de wanden der Dajakhuizen zijn vaak van dat materiaal gemaakt) of een paar stevige planken. Voor het instellen. dat zelfs met mijn f 2.9 lens moeilijk genoeg was. gebruikte ik een lampje of een stallantaren. Dergelijke opnamen zijn hoogst interessant , niet het minst door de omgeving waarin men werkt! Ik denk onder het schrij~ ven van dit artikel met verlangen. gemengd met weemoed, aan al het voorbijgegane terug! 0 Tot slot merk ik nog op, dat thorium nitraat zeer hygroscopisch is. waarom het noodzakelijk is de stof in ka lkfleschjes. met elk b .v. 50 gram dier stof. te verpakken . Magnesiumpoeder oxydeert vrij spoedig. waarom het eveneens noodzakelijk is die stof in b.v. flesschen à 100 gram met goedsluitende. glazen stop. te verpakken. Aan te raden is. de randen der stoppen van beide stoffen met paraffine te omgeven. 0 Driepoot. Hoewel men met een reAexcamera heel goed uit de hand kan fotografeeren bij eenige oefening, is het toch aan te bevelen, zooveel mogelijk den driepoot te gebrUiken. Men kan dan
•••••••••••••••••••••••••••••••• ~ ••••••••••••••••••••• ••••••••• •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 111
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Bene vrouw der trekkende Poenan-stammen . Op haar rug op een plankje draagt zi j haar kindje.
112 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••• ••••••••• • ••• •••••••• ••••••••••••••••••••••• •••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••
op zijn gemak instellen en het juiste oogenblik a fwac hten. V erd er late n derg elijke opnamen een zeer sterke lineaire verg rooting toe (ik heb ve rgrootingen gemaakt van kleine stukjes van 't nega tief tot la a 12 keer lineair!) De keuze va n een goeden driepoot is niet eenvoud ig, De driepoot , uitstekend gesc hikt voor ons klimaat, blijkt geheel onbruikbaar te zijn in de rimboe; de hier gemakkelijk uitsc huifbare gaat daa r muur vast zitten! Ik had er een , die gedeeltelijk klapbaar was, gedeeltelijk uitschuifbaa r. H et uitschuifbare deel heb ik zelden gebruikt, o mdat ik een "reflex" had. Daar de driepoot mooi gelakt was, heb ik met het uitschuiven last gehad. De lak nl.. die hier hard en droog was. werd in de tropen taai en kleverig . M e t glas heb ik toen die lak zoo goed mogelijk weggeschaafd. Een balhoofd is zeer aan te bevelen. Ik had er een va n Adams (Londen) dat zeer goed was. De camera stond er muurvast op. Ook de driepoot was van die firma, Ij zer. verni kkeld o f vel·koperd. aan driepoot of ba lhoofd, is niet te gebruiken . M en moet met het aanschaffen van materiaal niet te veel op prij zen letten. Een goede uitrusting voor de tropen is kostbaa r! Een bedrag van f 1000.De Dajak is an i mist. Naa st en boven de deur in hout ui t· w o rdt zeer ver overschreden, M e n moet er bij gesneden koppen en allerlei voorwerpen ter besc herming het betrekken van benoodigdheden uit verschillegen booze geesten. lende la nden goed op letten, dat Engel sche en Duitsche "draad " niet gelijk zijn. H eeft men een Duitsch toestel. en een Eng else hen driepoot, dan moet men een .. nipple" hebben om ze sa men te kunnen gebruiken. De ni ppies die men in den handel kan koopen. deugen niet; ze zijn te smal. de .. draad" is geen "präzisions"-werk. he t toestel staat er meestal niet muurvast op. Men handelt verstand ig er een bij een instrumentmaker te late n maken. Een zeer betrouwbaar adres is daarvoor: .. Yaco-works". te Ams terdam. Ook voor allerlei reparaties kan ik die firma zeer aanbevelen. Cl T asschen. Ik had voor mijn toestellen bij een bekwaam zadelmaker te H aarlem (Bouwer, Zijlstraat) stevige leeren tassc hen late n maken . Op mijn reis in '24/25 hadden ze mij uitstekend voldaan. M aar ik had toen niet zoo gezworven als nu, Het bleek al ga uw dat ze nie t wa terdicht zijn . Door toevallige omstandigheden kwam ik op een plaats waar een ha ndi ge C hineesche zinkwerker woonde. Ik heb toen in de tasschen. die nogal ruim waren, zi nke n kistjes late n maken. voo rzien van een overvallend deksel. Ik kon die als 't nood ig was. ook nog afs lu iten met kleefpleister. Die methode heeft me voldaan. al was het gew icht van leeren tasch plus zinken bak te groot; ik merkte reeds op. dat in de rimboe, waar a lles moet worden gedragen. elke kilo telt! Dragers kan men meestal zee r moeil ijk krij gen, en goedkoop zijn ze niet! Voor mij n persoon ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 113
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• alleen had ik geregeld 5 à 6 man noodig. En hoe meer menschen hoe meer complicaties. 0 Nu lees ik bij Dugmore (A. Radclyffe Dugmore, "lm Groszwildparadis" 1929) een filmoperateur, die hoogst bezwaarlijke tochten in de Afrikaansche rimboe heeft gemaakt, dat "vulcan fiber" voor het doel bijzonder geschikt is. Hij heeft van dergelijk materiaal gemaakte koffers en tasschen bijna 20 jaar over Lapland tot Kenija enz. met zich mee gesleept, tot volle tevredenheid. Zijn boek maakt een hoogst betrouwbaren indruk ik kan het elk amateur zeer ter lezing aanbevelen! .- zood at het aan te bevelen is. zijn raad te volgen en geen leer voor ko ffers, étui's enz. te
Een bewoner va n het oerwoud met blaasroer. Een Bassap-Dajak.
gebruiken, maar een goede kwaliteit vulcan fiber. Een goed zadelmaker kan ze maken. Op één bijzonderheid wil ik weer de aandacht vestigen; ijzeren klinknagels mogen niet worden gebruikt. Wisse/za k. De reeds bovengenoemde Londensche firma Adams had mij een djatihouten wissel koffer geleverd. Ik kan die zeer aanbevelen. Men kan dan overdag platen verwisselen, films inl eggen enz. zonder last te hebben van de hoogst hinderlijke insektenwereld. M en denke hierover niet te licht! Mijn bedoeling was, om in dien wisselkoffer ook te ontwikkelen en dan "op tijd". 't
Ging niet. Dat was voor mij een groote tel eur~
stelling . Wellicht is een wisselzak voor fotografie ook bruikbaar. Door omstandigheden, waarover later meer, moest ik film versnijden en oprollen. H iertoe leende zich de wisselkoffer wel. 0 Lampje. Zonder rood lampje met reserveglazen , moet men niet op reis gaan. Ik had een kodaklam pje voor petroleum . Een kaarslampje had mij op m'n vorige reis heelemaal niet voldaan. Aan te bevele n is het om voor het vervoeren van het lampje een stevig blik met deksel te laten
maken. Telkens na gebruik giete men de petroleum uit 't reservoir. Doet men 't niet, dan loopt onder het vervoer de petroleum er uit en bedeeft alles wat zich in de omgeving er van bevindt.
Kleefpleisters. Hiervan had ik een flinke voorraad meegenomen . De Amsterdamsche Kininefabriek was zoo vriendelijk mij die pleister, gemaakt door de bekende firma Beiersdorff en die
gebruikt wordt om kinine-blikken af te sluiten, te leveren. Ik heb er heel veel genoegen van gehad. Die pleister komt op allerlei wijzen te pas. Men kan ook de bekende leucoplast gebruiken, maar die voldoet niet beter en is veel duurder. 0 Lijm en zwarte lak. Omdat gewone "kastenmakerslijm" in de tropen onbruikbaar is, en de kans bestaat, dat het fluweel. datin de toestellen het licht afsluit los kan raken, had ik lijm meegenomen , die tegen vocht bestand is. Ik heb ze éé n keer gebruikt, maa r toen was het beslist noodig ook! 114 ...............................................................................................................
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Verder had ik een blikje zwarte lak meegenomen, omdat het wel geheltrt, dat lak door schu~ rin g e. d. van metaaldeelen losraakt. Dit geeft aanleiding tot schadelijke reflexen. 0 Zonnekap. Deze mag men, vooral niet als men met een groote diaphragma-opening werkt. nooit weglaten! D Achtergrond. Hiervoor had ik een grijzen doek meegenomen, voorzien van ringen. Die kan met behulp van stukjes rotan e.d. gemakkelijk wo rden opgehangen. Een mat. die men overal in de Dajakhuizen vindt, "doet" het vaak evengoed of beter. Maar een Dajakwoning is niet steeds bij de hand! 0 Reserue. Voor a lle zekerheid neme men één of meer reservetoestellen mee 1 En dan voor 't zelfde formaat filmpack of plaat. Ik had een paar klapcamera's voor reserve 9 X 12. Door inlegraampjes, bij "Jaco-works" gemaakt, kon ik er mijn platen bij gebruiken en door een passende "adapter" ook mijn filmpack c hassis. Van 't laatste neme men er ook een mee voor reserve. Verpakking. Hieraan bestede men de grootst mogelijke aandacht. Men moet alles zooda nig Hampatoengs bij Pocroek Tjahoe. inrichten, dat men z'n heelen inventaris - en die is niet ge rin g! - kan overzien, dat men dadelijk alles bij de hand heeft, dat niets verloren gaat en vergeten wordt. Men bedenke wel. dat men op zoo 'n reis geen 20 of meer jas-, vest- of broekzakken tot z'n beschikking heeft en dat de paar zakken van broek en sporth emd die men wel heeft. steeds vochtig. klam of nat zijn door zweet. regen of het waden door rivieren! En vocht kunnen fotografische zaken heelemaal niet verdragen! Een kistje met afdeelingen er in is zeer aan te bevelen. maar het mag niet zwaar zijn. want het moet vaak worden gedragen. Men bedenke, dat men op de verschi llende plaatsen niet op dezelfde manier laste n draagt. De Dajak b.v. draagt alles in een mand op den rug. Een langwerpig voorwerp wordt dan rechtop geplaatst. Het loopen en dragen gaat met schokken gepaard, zoodat men kans loopt, dat een en ander beschadigt of breekt, a ls niet a lles goed is "gestuwd". 0 Instrllm ententasch . Kleine werktuigen moet men meenemen. Een zeer handige instrurnententasch wordt geleverd door de firma "Askania" te Berlijn. Die tasc h is wel gemaakt voor filmoperateurs. maar ze bevat alles wat ook den fotograaf te pas kan komen. 0 Het fotografeeren zelf. Het is bekend, dat men geen mooie foto's maakt van landschappen enz, bij een hoogstaande zon. Minder bekend is het, dat bij hoogstaande zon in de tropen de lucht in trilling geraakt en dat 's ochtends het landschap met damp is bedekt. Men fotografeert daarom in de tropen niet uoor 7.30 en niet na ± 10 uur en 's middag niet vóór 3.30 uur. Dit neemt niet weg. dat men meermalen gedwongen is op niet passende ure n van den dag te foto-
+
••••••••••••••••• w•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• r. •••••••••• ~ •••••••• ~ ••••••••• ~ . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
D ruipstee ngrot aan de: Bi rang. een zijr ivier van de Segah.
116 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•
grafeeren. Is het ochtend dan bedenke men, dat waterdamp op de lenzen condenseert . Dug more raadt in het boven aangegeven boek aa n om de lenzen in te smeren met een dun laagje "an ti ~ beslag" . Hiervan ko men er, zeg t hij, verschillende soorten in den handel voor. Ik ken ze niet. W ellicht voert glyce rin e tot het doel. hoewel ik met die stof uit erst voorzic htig zou willen zijn met het oog op het moge lijke oplosse n van het laag je dammar tussc he n de o nderd eelen der lenzen. Hoe het zij , men die nt e r aan te denken. Sedert ik dit schreef vernam ik, dat opticiens "antibeslag" verkoopen. Ik kocht het. V erm oedelijk is het glycerinezeep. Indien ze vrij alcali bevat - wat ik nie t ka n nagaan - lijkt me de stof in 't gebruik gevaarlijk toe voor de kostba re lenzen ! Brilleglazen kunnen er wel tegen, maar he t glas va n lenzen wellicht niet. Dat men ruim belicht en den fotom eter dient te gebru iken, merkt e ik reeds op. Ve rder wapene men zich met ka lmte , gedu ld en too ne men takt te bezitten. Men vrage bij het fotografeeren steeds o m vergunning . Eens wilde ik een gra f fotografeeren. Ik merkte, dat de menschen het liever niet hadden. De vrees wortelt;n het animistisch geloof. Ik heb het niet doorgezet, o mdat ik niemand wilde o ntstemmen. 0 Ten slotte iets over he t afdrukken der negatieven. Ik neem hierbij aan dat men de foto's wil gebruiken voor documentatie in tijdschri fte n. M en drukke dan af. o f make zijn vergrootingen (wat meestal nood zakelijk is !) op g la nze nd papier, rekening ho ude nd met het negatief o f het "hard" of "zacht" is . Is het negatief .. zacht"' dan geb ruike men "hard werkend" papier. Verder verwijdere men a lles, wat niet tot het object behoort (veel voorg ro nd b.v.) Dit me t het oog op de cliché's , di e per cM ' . worden berekend en kostbaar zijn! Wil men a lle détails tot zijn recht laten ko men, dan glanze men de afd rukk en. 0 Dit lijk t no gal een riskant werkje , maar als de glazen plaa t waarop men 't doet, met brandspiritus "brand "schoon is gewreven (een goed schoone doek is natllurlijk een vereischte), dan lukt het best. En men smaakt la ter de vo ldoening, een werkelijk mooie illust ratie te hebbe n geleverd. Dat men van Rauw nega tief via een diapositief een geschikte ontwikkeling, een veel beter negatief kan maken, waarvan een goede afdruk kan worden gemaakt, is den meesten a mateurs wel bekend . 0 Tot slot merk ik nog op, dat men voor de reis wordt aanvaard, toestel. lenzen, fotomateriaal. filters moet hebben gecontroleerd. Elk toestel moet men kennen o m er handi g mee om te kunn en gaan , iets wat beslist noodig is. Dus voor he t vertrek een tijJlang futografle beoefenen. In geen geval drage men bij expedities, zooals meermalen gebeurt. het verkrijgen van documentatie~ materiaal op aan een persoon, die v roeger, jaren geleden, wel eens heeft "gekiekt", ja zelfs goede foto's heeft gemaakt. Dit wreekt zich! Dat men in tijdsc hriften e. d . zoo zelden we rkelijk goede foto's aantreft zelfs al legt me n den maa tstaf aan, dat men rekening moet houden met de zeer ongunstige omstandigheden waaronder ze gemaakt zij n, is te wijten aan de o mstandigheid, dat in dezen tijd, waarin ieder "ki ekt" fotografeeren beschouwt als een handigheidje , dat iemand met een beetje handigheid zoo maar aanwaait. D e praktijk is anders! 0 Bij het overlezen van het bovenstaa nde, kom ik tot de o ntdek kin g, dat ik nog iets belangrijks heb vergeten! Ik heb n.1. nog niet gezegd, dat men een aan ta l oude handdoeken dient mee te ne men. Want anders gebruikt me n voo r a fvege n e. d. zijn badhanddoeken , hemden of zakdoeken. Nu weet elk amateur, dat die toiletartikelen met ontwikkelaar en hypo op niet a l te besten voet staan en dat bruine, gele vlekken, gaten enz. in lijfgoederen niet fraai "doen". Wi l men dus ve rzekerd zijn van een harte lijke ontvangst bij thuiskomst, dan neme men 'n paar oude handdoeken mee J
•
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• • ••••••••••• • •••••••••••••••••••••••••••••••••••• 117
••...••••••......•••••.......•.................•...•• .•••..••...••.......•...•................................ ~
Tegenstellingen op Borneo! In het binnenland de meest primitieve toestanden. Langs de kust Balikpapan met moderne fabrieken.
In het bovenstaande heb ik trachten dUidelijk te maken, hoe noodig het is, dat de amateur die in de rimboe wil fotografeeren. zich vóór zijn vertrek goed oriënteert en zich ter dege voorbereidt.
"Binnenkort", vertelde de bekende deskundige op fotografi sch gebied, de heer A. Boer mij. "verschijnt er bij de N.V. "Focus" een boek, dat over fotografie in de tropen handelt". Ik raad sterk aan dit boek te bestudeeren. 0 En nu het {ilmen I Filmen is kostbaar; de toestellen zijn duur en de film is niet goedkoop 1Beschikt men over ongelimiteerde kapitalen. zooals dit met firma's het geval is, die expedities naar Afrika. Brazilië enz. uitrusten, expedities waaraan millioenen worden ten koste gelegd. waaraan ettelijke operateurs deelnemen , voorzien van de meest moderne, meest volmaakte toestellen (op zoo'n expeditie heeft men alleen voor de toestellen en 6lmvoorraden 30 of meer dragers noodig. voor de heele karavaan 200 à 3001) dan spelen financieele overwegingen geen rol. Ik trok er
+
alleen op uit, en moest terdege rekening houden met de beurs. vooral. omdat ik mij had voorgenomen in geen geval te trachten mijn arbeid financieel rendabel te maken. Mijn doel is n.l. om de Buitengewesten van den Indonesischen archipel meer bekend te maken . Men weet er praktisch gesproken niets van en ..... onbekend maakt onbemind. 0 Er ligt daar een ontzaglijk groot veld braak; de bevolking komt er plotseling met allerlei invloeden van buiten in aanraking. Dit leidt positief zeker tot hun schade, wanneer niet een goed bestuur
118 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• • •••••••••••••••••• •••••••• • •• a •••••••••• •••
•••
•
Balikpapan . Wereldhaven!
leiding geeft. Hieraan ontbreekt nog zeer veel! En die~meer intensieve aanraking met de echte Westersche kultuur. een kultuur die het goed meent. zal er niet komen. als Nederland zijn taak niet leert begrijpen ! Hiertoe is noodig kennis van land en volk. En dan juiste kennis. Geen kennis "pour Ie besoin de la cause" in elkaar gezet. maar waarheid! 'n Enkel voorbeeld ter illustratie . Op Zuid-Guinea. te Merauke. kwam een filmoperateur. Hij wist gesnelde koppen machtig te worden. trommelde eenige Papoea's bij elkaar. gaf hun tabak en geld. stelde ze in twee partijen tegenover elkaar en liet ze die menschenhoofden naar elkaar toeschoppen. Dit filmde hij en de titel dier film luidde: "Voetbal in Nederlandsch Nieuw-Guinea". Dat is schandelijk .... maar Jan Publiek slikt het! Dat op een dergelijke manier een totaal verkeerde indruk van land en volk wordt verkregen. is duidelijk. Maar zelfs al schrikt de operateur voor dergelijke schandelijke fantasieën teruÇj. dan krijgt het bioscoop-bezoekende publiek toch nog een verkeerd beeld . want het wil buitenissigheden zien. het wil sensatie. het wil vreemde dingen. Welnu het krijgt ze. En die vreemdigheden, die griezeligheden, die rarigheden kunnen waar zijn. Maar ze krijgen een heel andere beteekenis, men leert ze met heel andere oogen zien. als men het waarom er bij zegt! Er komt bij. dat die vreemdigheden, uitzonderingen zijn, dat die in onze oogen ontoelaatbare gewoonten en handelingen uitsluitend op "hoogtijden gebeuren. Doornietsanders dan dergelijke sensationeele gewoonten te laten zien. krijgt men van de bevolking een heel verkeerd beeld! 't
••••••••• •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 119
..............................................................................................................
Hoog wate r te Poeroek Tjahoe. Vlotwonmgen .
Het gewoon menschelijke. het sympathieke mist men bij dergelijke voorstellingen . Tot schade van de bevolking . Ik zou er nog heel wat over kunnen schrijven. maar ik dwaal dan nog meer af. 't Zij genoeg. te vermelden . dat ik geen dergelijk beeld wensch te geven. terwille van de zaak die ik voorsta. 'k Zou het hebben over de keuze van de mee te nemen toestellen 1 Eerst moet men het met zich zelf eens worden over het formaat der te vertoonen Alm. Men heeft hiervan twee soorte n, die men onderscheidt in "normale" film e n "smalle". Van de smalle maakt men geen
negatief. Ik spreek van 1927. toen ik mijn voorbereidingen trof. Thans. 1930. is de toestand anders en kan men wel negatieven op smal materiaal maken. Ze laa t weinig speling in de belichting toe (in mijn geval een groot nadeel 1) Verder kan men er geen groot publiek mee 0 bereiken. want het er mee geprojecteerde beeld is daartoe te klein. Financieel bieden ze voor één afdruk voordeel en aan. Ook zijn ze zeer veel lichte r dan normale fi lms. wa t van groote beteekenis is bij het transport en de terugzending. Met mijn adviseur. den
welbekenden heer Mol. heb ik over dit voor mij zoo belangrijke vraagstuk heel wat " boomen opgezet". De heer Mol. die mijn doel natuurlijk kende. ried mij het filmen met smalle fi lm zeer sterk af. het meenemen van fi lms van no rmaal formaat even sterk aan. Ik heb zijn raad opge-
volgd en ben er hem zeer. zeer erkentelijk voor 1 Nu ik besloten had welke film ik zougebruiken. 120 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Een modern ingericht bedrijf van de K. P. M. Steenkolenwinn ing te T eloek Bajoer.
moest er een besli ssing genomen worden o mtrent de te gebrUiken toestellen . D e keuze is groot! Maar de prijzen! Er zijn toestellen. die meer dan fI5.000.- per stuk kosten ! Die kw a me n natuurlijk om hun te hoogen prij s niet in aanme rking . 0 D oor toevallig e omsta ndigheden kon ik een voor mijn doel geschikt tweede ha ndstoestel. voor de t ropen ingericht. koope n. Er waren 4 lenze n bij. varieerende van f 2.7 me t 2.5 cM . brandpunt tot f 4 .5 brandpunt 12.5 cM .. allemaal van Ze iss. Ik kocht er nog een D a llmeijer tele-Iens bij van ruim 40 cM . brandpunt. zoodat ik . wa t lenzen be treft. goed was voorzien . Alleen had het toestel geen re volver, wat jammer was. want men ka n van een dergelijk instrument veel nut hebben o p reis. Bij het toestel behoorde een zware driepoot va n eiken hout. Dit hout .. trekt" in de rimboe. D aa ro m li et ik bij Jaco-works een andere maken van djatiho ut, niet gelakt. maa r ingesmeerd met lijnolie. Die d riepoot heeft zeer goed voldaa n. D e .. kop" va n het toestel (d. i. het instrume nt waarmf:"e. men de camera ho ri zo ntale e n verticale beweg ingen laat maken om het object te .. volgen") bestond uit een .. worm-beweging". Ze hee ft mij niet voldaan; het toestel stond er nie t muurvast op. iets wat vooral bij tele -opnamen noodzake lijk is. Gelukkig heb ik dit toestel. zooals verderop za l blijken. heel weinig gebruikt. D e heer Mol ried mij aa n om ook een kl ein toestel mee te nemen. een apparaat. dat licht was, zeer gemakkelijk te verplaatsen en dat in bijzondere geva llen. goede diensten zou kunn e n bewijzen. Ook hi ervan bestaan verschillende fabrik a ten. N a la ng w ikk en en wege n v iel de keuze op de door Z eiss-Ikon gefabriceerde
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••• 12 1
••••••••• ••••••••• ••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Vischvangst op de rivieren in Borneo. Men vervoert ze in karen vastgemaakt aan vlotten. De rei s duurt dagen . Daarom op een der vlotten een huisje waarin de visschers wonen .
.. kinamo" met veerwerk. Ik nam er een Zeiss-Iens f 2.7 bij. Toen was de tessar 1.4 nog niet in den handel. Nu wel. Ik zou van deze zeer licht-sterke lens veel gemak hebben gehad. b.v . bij het filmen van den bovenloop van rivieren. Daar vaart men onder een dicht gewelf van woudreuzen. Lianen klimmen naar boven. vallen naar beneden. nestvarens aan lianen opgehangen. spiegelen zich als geweldige bloemenmanden in het water, 't is de echte tropische natuur in haar volle grootsche schoonheid. Maar het is er donker! Om er iets van te kunnen laten zien kon ik alleen die korte stukjes filmen. waar het zonlicht door een opening in den muur van groen gemaakt door een pas omgevallen boom heendrong. Met een lens van f 1.4 had ik wellicht ook andere, nog veel schooner en indrukwekkender gedeelten kunnen opnemen. Maar laat ik tevreden zijn met de resultaten! De kinamo laat ook toe het werken met den slinger. Men moet zich in het regelmatig draaien goed oefenen! Ik cursiveer het woordje regelmatig want hierop komt het voor alles aan! 0 Ik heb hiervan groot voordeel gehad, want nadat ik eenige duizenden meters film had opge-
122
••••••••••••••••• ••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ••••••••• •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••o
o o o o o o o o
\
Op de. re.ede te Balikpapan.
nomen, brak plotseling het veerwerk. Een reservetoestel had ik niet, zood at ik , had ik een toestel meegenomen alléén van veerwerk voorz ien , had moeten werken met mijn zware toestel. da t 120 meter film bevatte, wat voor mijn doel veel te veel was. Hierover verderop nog het een en ander. De moraal is: meer dan één toestel meenemen desnoods reserve "veerwerk ". Een bezwaar van de "kinamo" is. dat men er niet mee op de film of op een matglas ka n instellen en dat het toestel slechts 25 meter film kan bevatten, welk laa tste bezwaar eige nlijk een voordeel is op een reis a ls de mijne. W at toch is het geval: op sommige dage n heeft men aan 12 meter film genoeg. H eeft men nu een toestel da t 120 meter film ka n bevatten, dan bestaat de kans, dat men die hoeveelheid dage n la ng in he t toestel moe t la ten zitten . D e film is hyg roscopisch , slorpt waterdamp op en dit is noodlottig. 0 Ik ka n over d it belangrijke vraagst uk niet verder uitweiden. Ik vermeld alleen nog, da t ik films nooit langer dan eenige uren in het toestel liet zitten, maar de cassetten met film zoo spoedig mogelijk opborg in stevig e blikken, die ik met kleefpleister van de lucht a fsloot. H et groote toestel heb ik zeer weinig gebruikt I" omdat het te veel fi lm bevatte (zie hi erboven); 2" o mda t he t te zwaar was, het zwaartepunt der bootjes. waarmee ik vaak reisde , te vee l verhoogde, waarom het varen er mee soms te ge vaa rlijk was; 3° omdat het zware toestel plus zwa re kop ••••••••••••••••••••• "............................... .......................................................... 123
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Als de zon ter kimme daalt. Teloek Bajoe:r met gezicht op de Segah.
i24 ...........................................................................................• , ................ .
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• plus zware drievoet te veel menschen vereischte bij het transport. De kinamo droeg ik vaak zelf. Aan te bevelen is om een Aink aantal cassetten mee te nemen. ze naar volgorde te nummeren en ze te verpakken in goed sluitende blikken. eveneens genummerd, die men steeds afsluit met kleefpleister. M en kan dan gemakkelijk noteere n wat men onderweg heeft gefilmd. Een zee r hinderlijke complicatie op mijn reis was he t feit. dat ik veel meer blikken film à 120 mete r had meegenomen da n van 25. Ik moest nu die lange s tukken versnijden tot rolletjes van 25 me te r. Dat versnijde n moest ± la dagen van te voren geschieden. omdat in het ro lletje anders spanningen optreden. waardoor het zich uit den vorm werkt en tegen den wa nd der cassette gaa t drukken. De film loopt dan niet goed af, het toestel hokt en dat is wel het meest onaangena me wat den a mateur op reis kan overkomen. Het opbergen der 5 ro lletjes ga f ook las t. Tot ik ergens kwam waar ik bussen van zink kon laten maken waarin 5 ro llet jes pasten. Nog een grooten last veroorzaakte het opbergen der opgenomen Alm. M en moet ze daartoe bevrijden van de kern waarop ze is gewikkeld. Vaa k kon ik dat pas gedaan krijgen door er een lang potlood in te steken. waardoor de film 'n paar decimeter hoog uitgestulpt werd. M et veel moeite kreeg ik dan eindelijk de kern los. Bedenk wel. dat bij dit werkje muskieten en agas of meroetoes geweldig hinderlijk waren, dat men druipt van 't zweet en dat de kans, de kostelijke opnamen door dat vocht en het w eer naar beneden werken van den" Eiffeltoren" grondig te bederven. niet gering was! Na het opnemen moest ik die stukken van 25 meter weer oprollen tot één groote ro l. die in het oorspronkelijke blik van 120 meter paste. Dit gaf ook w eer las t. want trok ik niet stevig genoeg. dan werd de rol te groot. Ook moest ik er tegen waken geen rolletjes twee keer te belichten. Hie rtoe voorzag ik den blikken koker, waa rin ik de opgenomen film bewaard e, van een strook kleefp!eister. 0 Dan kwam het verzenden! Gelukkig stond de P osterijen, na veel gepraat met het hoofd van ft postkantoor te Weltevreden mij toe. ze als postpakket te verzenden. De verpakking - een uiterst belangrijk punt! - was als volgt: blik met opgenomen film in een blikken doos (de origineele doos). Deze omgeven met versche kl eefpl eiste r. D eze insmeren met gesmolten kaarsvet. Voor verpakking der Alm gebruikte ik steeds versch zwart papier. meegenomen in een goed sluitend blik met deksel. a fg esloten met kleefpleister. Dit zwar te pa pier werd geWikkeld om de film. die ee rst in stanniol was verpakt. 0 Dit verpakk en schijnt minde r eenvoudig dan het is. M en moet e r tegen waken geen te groot stuk pap ie r te nemen, anders past het deksel nie t. De opening in de Alm stoppe men toe met een stuk versch papier. Dit a lles om te beletten, da t de fi lmwindinge n onder het la nge tra nsport naar de fabriek. waar ze worden ontwikkeld. tegen elkaar gaan schuren. Dit schure n is noodlottig voor de teere film. H et blik wordt dan gedaan in een doos van gegolfd papier dat droog moet zijn. Deze doos pakke men weer in een vierkant blik met deksel. H et deksel sluite men daarna met pleister en paraffine (van kaarsen). Twee van dergelijke blikken verpakke men in één ki stje. dat nie t te zwaa r mag zijn. anders weegt het meer dan 5 kilo en kan het niet worden verzonden . Vergis ik mij niet dan kan men thans gaan tot een maxi mum van la kilo. H et kistje moet zeer stevig zijn! De wanden en het deksel spijkere me n nie t. maar make het dicht me t koperen schroeven. D an omgeve men het ki stje met ijzerdraad en voorzie het van zegels. Het verzenden van één kistje was een werk waarmee uren gemoeid waren! Bij verzending diene men op de douaneverklaringen met goed duidelijke lette rs te schrijven : "Inhoud belichte film, nog niet ontwikkeld en gefixeerd: in geen geval te openen bij daglicht." Pa nchroma tisc h mate-
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 125
• ••••••••••••••••• ••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Het einde van een warme dag ! Teloek Bajoer met gezicht op de Segah.
riaal mag alleen bij passend groen licht worden gecontroleerd. Is men bij de douane hierop ingericht? Men bedenke wel. dat al het vele werk, al de moeiten en zorgen door één onwetenden of onnadenkenden douaneambtenaar illusoir kunnen worden gemaakt! Ik spreek uit droevige ~~~!
0
Het verpakkingsmateriaal moet vóór men vertrekt gereed zijn. Waar het vraagstuk der ver-
pakking voor het slagen van zoo buitengewoon groote beteehnis is, zal ik in 't kort herhalen wat men moet doen: film van 25 meter bestellen; zoo gewikkeld dat men ze dadelijk kan gebruiken (in de kinamo gelatine naar binnen); meenemen in blikjes. verpakt in doosje. Hiervan
4 stuks weer in één blik. Het deksel moet los zijn en er op vastgemaakt met kleefpleister. Voor
•
de twee groote blikken laat men stevige kistjes maken, waarvan de wanden vastgeschroefd zijn met koperen schroeven (in geen geval spijkers). Van die kistjes neemt men zoo veel mee als men noodig heeft en laat zich de andere per post toezenden. Verder neemt men mee zooveel
losse kerntjes als men rolletjes film besteld heeft (men laat de gebruikte kernen dan kalm zitten!) benevens de noodige hoeveelheid stanniol en zwart papier. Het laatste goed luchtdicht verpakt. Dat alles onder de aanname, dat men van het meenemen van een groot toestel afziet. Wil men
dit niet, dan handeIe men op gelijksoortige manier als aangegeven voor het kleine toestel. maar dient men te bedenken, dat voor sommige toestellen de film, wat de gelatinelaag betreft, naar 126 ••••••••• ••••• •••••••••••••••• •• • •• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• •••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• buiten moet zijn gewikkeld. Ik ka n niet genoeg aanbe velen de verzending nooit op te dragen aan de filmfabriek, evenmin aan den vertegenwoordiger in Patria, maa r aan een betrouwbaar handelaar ter plaatse of aan een betrouwbaar v riend ! Ik heb er ee n koo pje mee gehad! Soedah! Als men beslo te n heeft welk toestel me n wil meenemen. moet men "ecideeren ' wel k fabrikaat men zal gebruiken. Nu bestaan hiervan weer ve rschille nde soorten en fab rikaten, net a ls van pla ten en pack films. Of de orthochromatische en panchromatische film houdbaa r zijn gedurende ee n maand o f 10. weet ik niet. W el weet ik. dat filmoperateurs. die in Afrika en Brazilië zijn geweest. a lle dri e soorten films hebben meegenomen. maar of ze er resultaten mee hebben bereikt. is mij niet bekend. En met inlichtingen moet men zee r voorzichtig zijn . Of dus de filmfa brikanten zel f wel goed op de hoog te zijn. is niet ze ker. wa nt ook deze zijn afhankelijk va n inlichtingen. Ik vertrouwde de orthochromatische film nie t al te best op houdbaa rheid en de panchroma tische hee lemaa l niet, waarom ik "gewone" Eastmanfilm heb meegenomen en me die liet toezenden , Zooals ik reeds opmerkte. was de gevoeligheid voo r licht na ± 10 maa nden reis zeer aanzie nlijk ac hte ruitgegaan. Wat gradatie en speling in de belichting betreft. heeft ze aa n mij n do el geheel beantw oo rd . 0 Ik me rkte reeds op. dat ik s teeds een justophot ge bruikte. Contröle op toestel en de resulta te n door af en toe een s tukje film te ontwikkelen en te fixeeren is noodig. Voor smeren van het toestel gebr uik e me n goede beenderolie. Deze is niet zoo gemakkelijk te verkrijgen. De Amsterda msche Kinin efabri ek afd. Phar mac. Groothandel. leverde ze me. Re inige n va n toestellen. chassis. lenzen is nood za kelijk . Dat een tasc h met instrumenten noodzakelijk is. merkte ik reeds op. Ook een ro lmaat van ± 15 M eter moet men meenemen, Hiermee kan men afstanden meten e n de kin amo er op instellen. vooral noodzakelijk bij groot diaphragma . De kinamo heeft geen lenskap. Die heb ik laten maken bij Jaco Works. Beslist noodig is ook een wisselzak of -koffer. Verder een lichtmeter (Justophot speciaal voor film en); men ka n het ook best af met de gewone justo pho t voor fotografie). H et o mreke nen. als men weet. dat de belichting ± I :JO seconde is. is doodeenvoudig. Dugmore geeft in zij n boek bela ngrijke wenken inzake het film en in de rimboe. Ik volsta met er naar te verwijzen, evena ls naa r de tijdschriften: "Filmtechnik " en "American Cinematografer" , Over fotografeere n vindt men in de bekende tijdschriften " Focus" en "Camera Lux" ook verschillende aanwijzingen. die zeer nuttig zijn. 0 Op éé n punt. dat verba nd houdt met het re izen. meen ik nog de aandac ht te moeten vestigen. He t is het volgende: in waterrijke streken als Borneo. gebeurt het vaa k, dat men met motorbootjes reist. De moto ren dier vaartuigjes veroorzaken een voo rtdurend schokken. Opmerkzaam gewo rden door een a rtikeltje in een tijdschrift , waarin er op gewezen werd, dat men z'n toestel bij het reizen met auto's op de kn ieën moet nemen . met het oog op het schokken en 't daa rdoor loswe rken va n o nderdeelen. wat noodlo ttig ka n worden. hing ik mijn toestel bij derg e lijke re izen steeds op aan he t dakje en wel aan een zoo lang mogelijken riem . De scho kk en we rde n dan vrijwel opgenomen door tasch en riem. Op een keer moest ik reizen met een prauwtje waaraan een aa n~ hang motor. H et trillen was erg e n hinderlijk. In 't begin nam ik het meest kwetsbare toestel - de kina mo - o p mijn knieën . M aar na een paar uur had ik er mijn bekomst van. M en bedenke wel, dat het "plat" zi tten in een bootje. zoo maar op den bodem. verm oeiend is en vooral pijnlijk. Ik legde de tasc h dus op den bodem. w aa r ze tot ee n uur of 5 in den middag bleef ligge n. Des a nde ren daags vond ik bij de contrö le twee losgewerkte schroefjes in het toestel. Gelukkig ko n ik ze weer ter plaa tse brengen, maar . ... zouden e r binnen in het toestel geen schroefjes zijn losge werkt?
•••••••••••••••••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 127
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Contröle er op is niet mogelijk. zonder het fluweel dat licht afsluit. te beschadigen. Ander fluweel had ik niet. zoodat ik in het onzekere bleef. Hierover sprekend met een technisch ambtenaar. wien ik om telefoondraad vroeg met het doel er een spiraalveer van te maken. waaraan ik mijn toestellen zou kunnen ophangen. ried deze me aan een ouden binnenband van van een fiets te
gebruiken. Die raad was voortreffelijk! Bij gebruik bleek me. dat die elastische band eiken schok opving! De moraal is: een paar oude fietsbanden in zijn inventaris opnemen! 0 Nu rest me nog een belangrijk punt aan te roeren! Het is het ontwikkelen van de verzonden opnamen en het maken van den afdruk. Dit alles eischt veel zorg, toewijding en groore vak-
kennis! Ik ben terzake door "Multifilm" te Haarlem buitengewoon goed bediend. Die fabriek heeft "uit de opnamen gehaald wat er in zat" en de afdrukken zoo gemaakt. als ik ze gaarne had. Het ontwikkelen en afdrukken is een zaak van groot vertrouwen . Men bedenke dit goed vóór men de met oneindigen zorg en moeiten opgenomen films. ter verdere behandeling afgeeft! 0 Over het maken der titels zou ik ook nog wel iets willen zeggen. Men drage er zorg voor. dat ze met duidelijk leesbare letters worden gedrukt. Ik heb er een bijzondere letter voor genomen. waarbij ik dankbaar de hulp vermeld van de groote lettergieterij Tetterode te Amsterdam. "Grotius" heet die letter. Ze is zich haar naam waardig! Dat het zetten ook maar niet aan den eersten den besten zetter kan worden overgelaten. dient ook vermeld. Is alles afgedrukt dan moeten de titels. bijschriften worden gemaakt. de fi lm samengesteld. Dit eischt vele. vele maanden arbeid. Eindelijk is ze gereed om te worden "proef" gedraaid. Dan blijkt. dat sommige deelen geheel moeten worden omgewerkt. veranderd, stukken verplaatst naar andere deelen . Eindelijk. eindelijk is de Alm klaar! Het vertoonen in bioscopen leidt meestal tot
teleurstelling: men neemt op met een snelheid van laten we zeggen: a . Ze worden afgedraaid met een snelheid van minstens 1' /. tot 2a. Het gevolg is hoogst onnatuurlijke bewegingen en gebrek aan tijd om titels kalm te lezen. Ik geef daarom de voorkeur aan het vertoonen met kofferkina's. omdat men die heel gemakkelijk kan regelen. zood at ook de snel heid bij het vertoonen gelijk is aan a. Verder leidt de tee re fi lm in bioscopen nog al eens door onzaakkundige behandeling. Ik kan op dit punt hier niet dieper ingaan. Hiermee heb ik in 't kort van mijn ervaringen verteld. Mocht iemand vroeg of laat meer willen weten. meer in bijzonderheden willen treden, gaarne ben ik bereid alles te vermelden . waarmee ik maar van dienst kan zijn!
128 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
