Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent DE ZEKERHEIDSFUNCTIE VAN HET RETENTIERECHT. Lydia Engels

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015

DE ZEKERHEIDSFUNCTIE VAN HET RETENTIERECHT

Masterproef van de opleiding ‘Master in de Rechten’

Ingediend door

Lydia Engels (Studentennr. 01000439)

Promotor: Prof. Dr. Joke Baeck

2

Dankwoord “Le droit de rétention est une des matières les plus délicates et les plus incertaines de notre droit civil.” H. DE PAGE 1 Toen ik deze stelling van DE PAGE las, kon ik hem alleen maar gelijk geven. Het uitpluizen van de vele discussies in de rechtsleer over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht was immers geen sinecure. Zeer veel over het retentierecht in het algemeen was er trouwens ook niet te vinden. Een paar (goede) auteurs hadden er wel over geschreven, maar ik mocht me niet verwachten aan een uitgebreid repertorium van verscheidene dikke boeken met de titel ‘retentierecht’. Gelukkig was er ook nog de rechtspraak, die wel vaker het typische geval van ‘de garagist en de (leasing)wagen’ voorgeschoteld kreeg. Het schrijven van deze masterproef was dus een proces van vallen en opstaan, dat ik goed ten einde heb kunnen brengen dankzij een aantal mensen. Bij deze wil ik voornamelijk mijn promotor Prof. J. BAECK bedanken, voor de vele tips en hulp die ze me gaf. Door haar duidelijke visie hield ze mij steeds op het juiste pad met eerlijke kritiek. Ook een dankwoordje voor mijn ouders, vriend en vriendinnen mag hier niet ontbreken. Bedankt iedereen voor de steun, de motivatie en het nalezen van mijn teksten. Mijn hele rechtenopleiding stonden jullie altijd voor me klaar, en lieten jullie duidelijk merken enorm trots op me te zijn als ik goede punten behaalde. Jullie doen glimlachen, daar deed ik het voor. Ik heb deze masterproef, als slotstuk van mijn vijfjarige rechtenopleiding, dan ook grotendeels aan jullie te danken.

LYDIA ENGELS, Gent, 15 mei 2015.

1

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, Tombe VI, Brussel, Bruylant, 1942, 747, nr. 792.

3

4

INHOUD Inleiding ......................................................................................................................................................................................... 7 Hoofdstuk 1: Het retentierecht ................................................................................................................................... 11 § 1. Omschrijving van het retentierecht ................................................................................................................. 12 A. Definitie........................................................................................................................................................................ 12 B. Onderscheid met de exceptie van niet-uitvoering ................................................................................. 13 C. Nederland .................................................................................................................................................................... 15 D. Frankrijk ...................................................................................................................................................................... 16 § 2. Functies van het retentierecht ........................................................................................................................... 17 § 3. Toepassingsvoorwaarden .................................................................................................................................... 18 A. Zekere en opeisbare schuldvordering ......................................................................................................... 18 B. Verband tussen schuldvordering en teruggehouden zaak ................................................................ 19 C. Uitoefening ter goeder trouw ........................................................................................................................... 19 D. Materiële detentie van de zaak ........................................................................................................................ 21 § 4. Einde en herleving van het retentierecht ..................................................................................................... 22 § 5. Aard van het retentierecht ................................................................................................................................... 26 A. Persoonlijk verweermiddel ............................................................................................................................... 27 B. Recht met zakelijke werking ............................................................................................................................. 27 C. Frankrijk ...................................................................................................................................................................... 28 Hoofdstuk 2: Tegenwerpelijkheid van het retentierecht .......................................................................... 31 § 1. De tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan verschillende categorieën van derden . 31 A. Algemene rechtsverkrijgers en rechtsverkrijgers onder algemene titel ................................... 31 B. Rechtsverkrijgers onder bijzondere titel ................................................................................................... 31 C. Chirografaire schuldeisers en curator.......................................................................................................... 33 D. Algemeen bevoorrechte schuldeisers .......................................................................................................... 36 E. Eigenaar ....................................................................................................................................................................... 36 E.1. Roerende goederen....................................................................................................................................... 37 E.1.1. Het Cassatiearrest van 27 april 2006 ........................................................................................ 39 E.1.2. Nederland ................................................................................................................................................. 43 E.2. Onroerende goederen ................................................................................................................................. 44 F. Verkoper met eigendomsvoorbehoud ......................................................................................................... 46 F.1. Eigendomsvoorbehoud: algemeen ....................................................................................................... 46 F.1.1. Tegenwerpelijkheid van het eigendomsvoorbehoud bij samenloop ........................ 47 F.1.2. Rang van het eigendomsvoorbehoud in de Wet Roerende Zekerheden ................. 48 G. Hypothecaire schuldeiser ................................................................................................................................... 49

5

H. Bijzonder bevoorrechte schuldeisers .......................................................................................................... 53 § 2. Regeling in de Wet Roerende Zekerheden ................................................................................................... 53 § 3. De retentor buiten de samenloop (de Wet Continuïteit Ondernemingen) ................................. 56 A. De Wet Continuïteit Ondernemingen: algemeen .................................................................................... 56 B. De proportionaliteitstoets .................................................................................................................................. 57 Hoofdstuk 3: Het conventioneel (verlengd) retentierecht ....................................................................... 61 § 1. Geldigheid inter partes ........................................................................................................................................... 62 § 2. Tegenwerpelijkheid ................................................................................................................................................. 64 A. Criterium van de economische realiteit ...................................................................................................... 65 B. Conventioneel verlengd retentierecht als inpandgeving? ................................................................. 67 Hoofdstuk 4: Gevolgen van het retentierecht ................................................................................................... 69 §1. Huidig recht ................................................................................................................................................................... 69 A. Geen voorrecht ......................................................................................................................................................... 69 B. Praktijk van de vervangende zekerheden .................................................................................................. 72 §2. Toekomstig recht........................................................................................................................................................ 74 A. Recht van voorrang ................................................................................................................................................ 74 B. Ranginname ............................................................................................................................................................... 76 C. Recht op parate executie ..................................................................................................................................... 79 Besluit .......................................................................................................................................................................................... 81 Bibliografie ............................................................................................................................................................................... 83 Boeken ..................................................................................................................................................................................... 83 Bijdragen in boeken en losbladige verzamelwerken ...................................................................................... 84 Bijdragen in tijdschriften ............................................................................................................................................... 84

6

INLEIDING 1.

Het retentierecht is de bevoegdheid van een schuldeiser die een bepaalde zaak onder

zich heeft om de afgifte van die zaak aan zijn schuldenaar op te schorten totdat de schuldvordering met betrekking tot die zaak is voldaan.2 De retentor (hij die het retentierecht uitoefent) kan op deze manier zijn schuldenaar aansporen tot betaling, daar hij zal weigeren de zaak af te geven zolang de schuld niet werd voldaan. Het retentierecht vervult aldus de functie van een drukkingsmiddel.3 2.

Het retentierecht heeft echter ook een bepaalde zekerheidsfunctie. In tegenstelling tot de

mening van DE PAGE, die het

retentierecht beschouwde als een louter persoonlijk

verweermiddel4, wordt door het merendeel van de rechtsleer aangenomen dat de werking van het retentierecht niet beperkt blijft tot de interne verhouding tussen schuldeiser en schuldenaar.5 Een retentor kan namelijk zijn retentierecht tegenwerpen aan bepaalde categorieën van derden, waardoor hij een sterkere positie probeert te verkrijgen in geval van samenloop. De aflijning van deze groep van derden was echter een groot discussiepunt in de rechtsleer.6 Tot voor kort bestond er in België immers geen duidelijke wettelijke regeling omtrent het retentierecht, wat tot veel onzekerheden leidde. Het retentierecht wordt daarbij door de meeste auteurs als een onvoltooid zekerheidsrecht beschouwd, daar een retentor niet het recht heeft om bij voorrang op andere schuldeisers te worden betaald met de opbrengst van het teruggehouden goed.7 3.

Met de Wet van 11 juli 2013 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke

zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake (hierna: Wet Roerende Zekerheden), wordt er voorzien in een algemene wettelijke regeling van F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 95, nr. 171; E. DIRIX, “Retentierecht” in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 45, 6, nr. 1; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 42, nr. 21. 3 E. DIRIX, “Eigenrichting in het privaatrecht”, in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (597) 603; J. BAECK, “Achtergrond en krachtlijnen van de hervorming” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (1) 6, nr. 10; P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 935, nr. 598. 4 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 749, nr. 793-A, en 784, nrs. 823-824. 5 Zie infra, Hoofdstuk 2(§1). 6 E. DIRIX, “Retentierecht” in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 45, 9, nr. 5. 7 F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 99, nr. 180; J. BAECK, “Achtergrond en krachtlijnen van de hervorming” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (1) 20, nr. 36. 2

7

het retentierecht en zijn tegenwerpelijkheid aan derden.8 De wetgever stelt hiermee dus een einde aan de vroegere discussies over de tegenwerpelijkheid aan derden van het retentierecht. In de Wet Roerende Zekerheden wordt tevens aan het retentierecht eenzelfde recht van voorrang toegekend als aan een pandhouder.9 Deze nieuwe regeling doet echter ook nieuwe vragen rijzen. De precieze draagwijdte van deze gelijkstelling met een pandhouder is immers niet zo nauwkeurig geregeld in de Wet. Het is daarom onduidelijk of een retentor nu over alle rechten (zoals bijvoorbeeld het recht van parate executie) van een pandhouder beschikt, en welke rang een retentor voortaan inneemt ten aanzien van andere schuldeisers. 4.

Een eenduidig en precies antwoord op de vraag in welke mate het retentierecht nu een

zekerheidsmechanisme vormt voor een schuldeiser, is daarom, zowel in het huidige als in het toekomstige recht10, niet te vinden. De hoofdonderzoeksvraag in deze masterproef komt aldus neer op de vraag in welke mate het retentierecht, zowel in het huidige recht als het toekomstige, een mechanisme vormt om een schuldeiser meer zekerheid op betaling te geven. 5.

Om deze vraag te beantwoorden, zal vooreerst - ter situering - onderzocht worden wat

het retentierecht precies is. Het begrip, zijn toepassingsvoorwaarden, functies en aard zullen worden nagegaan. 6.

Vervolgens wordt de tegenstelbaarheid van het retentierecht aan verschillende

categorieën van derden onderzocht. Zoals reeds gesteld, werd hierover in de rechtsleer veel discussie gevoerd. Deze discussies vormen het uitgangspunt van dit onderdeel, daar de nieuwe Wet Roerende Zekerheden aansluiting heeft gezocht bij de dominante opvattingen.11 Ook zal nagegaan worden welke oplossingen de rechtspraak voorstelde, en welke strekkingen vanuit de rechtsleer door de rechters werden gevolgd. De geldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake het retentierecht wordt hierna tevens onderzocht. 7.

Het laatste onderdeel van deze masterproef betreft de gevolgen van het retentierecht. In

het huidige recht beschikt een retentor niet over enig voorrecht, wat soms tot een geblokkeerde

Artikel 74 en 75 Wet Roerende Zekerheden. Artikel 76 Wet Roerende Zekerheden. 10 Daar de inwerkingtreding van de Wet Roerende Zekerheden is uitgesteld tot 1 januari 2017, wordt deze Wet hier beschouwd als het toekomstige recht. Zie Wetsontwerp tot wijziging van de datum van inwerkingtreding van de wet van 11 juli 2013 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 54-0565/005. 11 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr. 532463/001, 32. 8 9

8

situatie leidt in geval van samenloop.12 Retentors gaan zich immers vaak verschuilen achter hun retentierecht en weigeren resoluut om de zaak af te geven, in de hoop dat de curator zijn lossingsrecht uitoefent en hem uitbetaalt.13 Gebeurt dit niet, dan ontstaat een impasse. De nieuwe Wet Roerende Zekerheden wou dit probleem verhelpen, en bepaalt daarom dat een retentor eenzelfde recht van voorrang als een pandhouder toekomt. 14 Zoals gesteld, wordt de precieze draagwijdte van deze gelijkstelling met een pandhouder in de Wet echter niet verduidelijkt. Dit dient dan ook te worden nagegaan, teneinde te weten te komen of het retentierecht nu werkelijk van een ‘onvoltooid’ zekerheidsrecht naar een echt zakelijk zekerheidsrecht is geëvolueerd. 8.

Eveneens wordt, doorheen deze thema’s, aandacht besteed aan hoe het retentierecht in

Nederland al eerder een wettelijke regeling kreeg en er tevens werd uitgerust met een voorrecht.15 Ook komt de regeling van het retentierecht in Frankrijk aan bod. Daar werd met de hervorming van de zekerheden in 2006 het retentierecht eveneens wettelijk geregeld. 16

F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 98, nr. 178. E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 22, nr. 26; K. TROCH, “De opschorting van de tenuitvoerlegging: juridische grondslag en toepassingsgebied”, in Faillissement & Reorganisatie, Mechelen, Kluwer, afl. 30, 24. 14 Zie Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Commentaar op de artikelen, Parl. St. Kamer 2012-2013, nr. 53-2463/001, 72: “Thans doet de uitoefening van het retentierecht vaak een impasse ontstaan. […] Het ontwerp wenst hieraan te verhelpen.” 15 Art. 3: 290-295 NBW. 16 Art. 2286 Code Civil. 12 13

9

10

HOOFDSTUK 1: HET RETENTIERECHT 9.

Het retentierecht is een persoonlijk verweermiddel, geput uit de verbintenisrechtelijke

verhouding tussen twee partijen, dat aan een schuldeiser het recht verleent om de afgifte van een zaak, die aan een ander toebehoort en die hij rechtmatig onder zich houdt, te weigeren, zolang zijn schuldvordering met betrekking tot die zaak niet werd voldaan. 17 10.

In het huidige recht is er geen algemene wettelijke regeling van het retentierecht. 18 Het

duikt hier en daar wel op in bepaalde wetteksten als toepassingsgeval.19 De uitoefening van het retentierecht buiten deze door de wet geregelde gevallen wordt algemeen aanvaard. Er wordt immers aangenomen dat een schuldeiser zijn retentierecht mag uitoefenen van zodra alle voorwaarden20 hiertoe zijn vervuld. DIRIX stelt daarom dat het retentierecht als een algemeen rechtsbeginsel kan worden beschouwd.21 VAN OMMESLAGHE stelt hieromtrent eveneens dat “Ces différentes textes sont des applications particulières d’un principe général du droit, en vertu duquel le droit de rétention est reconnu comme une forme particulière de garantie qui peut être invoquée même en l’absence de texte exprès, dans les conditions que la doctrine et la jurisprudence ont progressivement élaborées".22 We kunnen m.i. echter niet zomaar stellen dat het retentierecht een algemeen rechtsbeginsel is. Het Hof van Cassatie heeft het retentierecht immers nog niet expliciet als een algemeen rechtsbeginsel erkend. Het deed dat echter wel al voor de exceptio non adimpleti contractus (hierna: de enac).23 In gevallen waarbij het retentierecht dus samenvalt

A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 42, nr. 21; 18 P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 935, nr. 598; F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 95-96, nr. 171; A. VAN OEVELEN, “ Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht ” in A. DE BOECK, S STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 42, nr. 21. 19 Zie artikelen 570, 867, 1612, 1673, 1749, 1948, 2028, 2087 BW, art. 106 Faill.W. en art. 6 Opstalwet. Zij vormen het aanknopingspunt voor de juridische erkenning van het retentierecht, ook buiten de specifiek wettelijke gevallen. 20 Zie infra, Hoofdstuk 1, §3. 21 E. DIRIX, “Retentierecht” in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 7, nr. 2. Dit valt echter te nuanceren volgens VEROUGSTRAETE. In het Cassatie-arrest van 7 november 1935 (zie infra, nr. 56) stelde het Hof van Cassatie dat een retentierecht kon worden uitgeoefend krachtens de algemene beginselen van het verbintenissenrecht. Deze “algemene beginselen van het verbintenissenrecht” zijn echter niet de “algemene rechtsbeginselen” waarvan de miskenning een grond tot cassatie kan opleveren. Zie I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 169, nr. 3. 22 P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 935, nr. 598. 23 Cass. 15 juni 1981, Arr.Cass. 1980-1981, 1190, Pas. 1981, I, 1179; Cass. 2 november 1995, Arr.Cass. 1995, 946, Pas. 1995, I, 977. 17

11

met de enac (nl. in contractuele verhoudingen)24, kunnen we aannemen dat het retentierecht als een algemeen rechtsbeginsel kan worden beschouwd. 11.

Zoals in de inleiding gesteld, komt er verandering in het feit dat er geen wettelijke

regeling van het retentierecht is met de nieuwe Wet Roerende Zekerheden. Een volledige regeling van het retentierecht in àl zijn aspecten is in deze Wet echter niet te vinden. Enkel de gevolgen van het retentierecht (zijn externe werking en recht van voorrang) worden geregeld, niet de voorwaarden voor de totstandkoming en de uitoefening van het retentierecht.

25

Het

retentierecht is immers in se een verbintenisrechtelijke figuur 26 en het was niet de bedoeling van de wetgever om het verbintenissenrecht zelf te wijzigen. 27 Uit de Parlementaire Voorbereiding blijkt duidelijk dat de wetgever enkel een antwoord wou bieden op de impasse die de werking van het retentierecht in geval van samenloop in het huidige recht veroorzaakt.28 De opvattingen uit het huidige recht over de toepassingsvoorwaarden van het retentierecht blijven aldus relevant voor de toekomst, en worden hier dan ook besproken (§3). Eerst volgt echter een analyse van wat het retentierecht precies is (§1) en wat zijn functies zijn (§2). Tot slot wordt de (betwiste) aard van het retentierecht bessproken (§5).

§ 1. Omschrijving van het retentierecht A. Definitie 12.

Het nieuwe artikel 73 van de Wet Roerende Zekerheden geeft een omschrijving van het

retentierecht. Het bepaalt: “Het retentierecht verleent aan een schuldeiser het recht om de teruggave van een goed dat hem door zijn schuldenaar werd overhandigd of bestemd is voor zijn schuldenaar, op te schorten zolang zijn schuldvordering die verband houdt met dat goed niet is voldaan.” Deze definitie sluit aan bij de reeds bestaande klassieke definities uit de rechtsleer 29, die steeds stelden dat het retentierecht aan een schuldeiser (de retentor) de bevoegdheid verleent om de

Zie infra, nr. 16. Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr. 532463/001, 72. 26 Zie infra, nr. 14. 27 J. BAECK, “Achtergrond en krachtlijnen van de hervorming” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (1) 19, nr. 34. 28 Verslag van 21 december 2012 namens Commissie Justitie, Parl. St. Kamer 2012-13, nr. 53-2463/005, 32. 29 I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 170, nr. 4. 24 25

12

afgifte van een zaak die aan een ander toebehoort te weigeren, zolang zijn schuldvordering met betrekking tot die zaak niet is voldaan.30 13. Merk op dat in artikel 73 Wet Roerende Zekerheden gebruik wordt gemaakt van de term teruggave, in tegenstelling tot de klassieke definitie, die stelt dat de afgifte van de zaak wordt opgeschort. Een reden voor dit verschil in begrip is in de Parlementaire Voorbereiding niet te vinden, en heeft m.i. aldus geen verdere betekenis, daar de wetgever de bedoeling had aansluiting te zoeken bij de bestaande omschrijving van het retentierecht. 31 B. Onderscheid met de exceptie van niet-uitvoering 14.

Het retentierecht is in wezen een verbintenisrechtelijk opschortingsrecht. Onder

opschortingsrechten verstaat men de bevoegdheden van een schuldenaar van een bepaalde verbintenis of van een persoon die een bepaalde zaak in zijn macht heeft, om de uitvoering van die verbintenis of de afgifte van die zaak uit te stellen tot de persoon die aanspraak maakt op de uitvoering van die verbintenis of op de afgifte van die zaak, de op hem wegende verplichting nakomt. Opschortingsrechten dienen daarom als drukkingsmiddel om een schuldenaar tot nakoming van zijn verplichtingen aan de sporen. Ze verschaffen de schuldeiser tevens een bepaalde vorm van zekerheid, daar deze zich, door de uitvoering van zijn verbintenis of de afgifte van de zaak te weigeren, kan indekken tegen het risico dat zijn schuldenaar definitief in gebreke zou blijven en insolvabel zou worden.32 15.

Naast het retentierecht is ook de enac een gekend opschortingsrecht. De enac is een

tijdelijk verweermiddel dat een contractant de mogelijkheid biedt de nakoming van zijn eigen verbintenissen uit te stellen, zolang de wederpartij in gebreke blijft. Deze exceptie is gemeen aan alle synallagmatische rechtsverhoudingen en steunt op de band die tussen de wederzijdse

E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 371, nr. 542; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 3-4, nr. 6; P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations, Brussel, Bruylant, 2013, 935, nr. 598; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 42, nr. 21. DE PAGE gaf volgende definitie van het retentierecht: “D’une manière générale, le droit de rétention est le droit en vertu duquel une personne qui détient une chose appartenant à autrui est fondée à en différer la restitution jusqu’au payement de ce qui lui est dû, à l’occassion de cette chose, pas son propriétaire.” H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, Tombe VI, Brussel, Bruylant, 1942, 749, nr. 793-A. 31 In het wetsontwerp maakt de wetgever immers geen gewag over deze term en gebruikt men zelfs de term ‘behouden’. Men stelt: “Het retentierecht verleent aan een schuldeiser het recht om een zaak die hem door zijn schuldenaar is overhandigd, te behouden zolang zijn schuldvordering met betrekking tot die zaak is voldaan.” Zie Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr.53-2463/001, 71. 32 C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming”, in J. SMITS en S. STIJNS, Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 142-143, nr. 3. 30

13

verbintenissen bestaat.33 De enac is een algemeen rechtsbeginsel34 en wordt als erga omnes tegenwerpelijk beschouwd35. De enac beantwoordt tevens, net zoals het retentierecht, aan de beschrijving van eigenrichting: zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter mag een contractant overgaan tot het opschorten van de uitvoering van zijn eigen verbintenissen, teneinde op de wederpartij druk uit te oefenen en/of zich te beschermen voor het geval diens wanprestatie definitief zou worden.36 Beiden zijn aldus een geoorloofde vorm van eigenrichting, gesteund op de samenhang der verbintenissen.37 Niettemin blijft een rechterlijke controle a posteriori mogelijk. Bij betwisting dient de rechter na te gaan of aan de toepassingvoorwaarden van de enac/het retentierecht is voldaan.38 16.

Het onderscheid tussen de enac en het retentierecht bestaat in het verschil in aard van

het verband tussen de schuldvordering en de zaak. Het retentierecht, in de enge betekenis van het woord, vereist dat er een materiële band bestaat tussen de schuldvordering en de zaak waarop het retentierecht wordt uitgeoefend. Deze materiële band wordt uitgedrukt met de Latijnse uitdrukking ‘dubitum cum re junctum’. Schoolvoorbeeld hiervan zijn kosten gemaakt tot herstelling van de zaak. De schuldvordering, nl. de betaling van de herstellingskosten, heeft immers rechtstreeks betrekking op de herstelde zaak zelf, die teruggehouden wordt.39

C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming”, in J. SMITS en S. STIJNS, Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 142-143, nr. 3. 34 Cass. 15 juni 1981, Arr.Cass. 1980-1981, 1190, Pas. 1981, I, 1179; Cass. 2 november 1995, Arr.Cass. 1995, 946, Pas. 1995, I, 977. 35 Cass. 12 september 1986, Arr.Cass. 1986-1987, 43. 36 E. DIRIX, “Eigenrichting in het privaatrecht” in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (597) 602. 37 E. DIRIX, “Eigenrichting in het privaatrecht” in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (597) 603; E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 11, nr. 7. 38 E. DIRIX, “Eigenrichting in het privaatrecht” in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (597) 603; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 42, nr. 21. 39 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 43, nr. 22; P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention en l’ exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 73, nr. 3. Vgl. met Frankrijk: zie Cass. fr. 22 mei 1962, Bull.Civ. I, nr. 258. In dit arrest werd gesteld dat « Le droit de rétention peut être exercé dans tous les cas où, la créance ayant pris naissance à l’occasion de la chose retenue, il existe entre cette créance et cette chose un lien de connexité matérielle. » 33

14

De enac vereist daarentegen een juridische samenhang tussen de wederzijds afhankelijke verbintenissen,

voorvloeiend

uit

eenzelfde

wederkerige

overeenkomst

of

uit

een

rechtsverhouding die wederkerigheid inhoudt. Indien een retentierecht wordt uitgeoefend in een wederkerige rechtsverhouding, vormt het retentierecht aldus een toepassing van de enac, en wordt het er als het ware door opgeslorpt.40 VAN OMMESLAGHE stelt hierbij dat in het merendeel van de gevallen, waar de wet spreekt van retentie, het niet om werkelijke gevallen van een zuivere retentierecht gaat, maar in wezen een enac betreft, waarvan het retentierecht hier een toepassing vormt. 41 Een voorbeeld hiervan is het geval dat een verkoper, op basis van de enac, weigert de verkochte goederen te leveren totdat de koper zijn verbintenis tot betaling van de prijs heeft volbracht.42 Beide verbintenissen vloeien voort uit eenzelfde wederkerige rechtsverhouding (nl. de verkoopovereenkomst). We kunnen echter ook stellen dat in dit zelfde geval de verkoper een retentierecht uitoefent op de verkochte goederen. De enac en het retentierecht vallen hier dus samen.43 Volgens VAN OEVELEN verdient het de aanbeveling om de term retentierecht niet te gebruiken in dergelijke gevallen waarbij het retentierecht een duidelijke toepassing vormt van de enac.44 C. Nederland 17.

In het Nederlands Burgerlijk Wetboek wordt het retentierecht45 in Boek 3

(“Vermogensrechten in het algemeen”) geregeld, en niet bij de andere algemene opschortingsrechten in Boek 6 (“Algemeen gedeelte van het verbintenissenrecht”). Reden voor deze plaatsing in Boek 3 is dat het retentierecht een veel ruimer toepassingsgebied heeft dan de algemene opschortingsrechten van Boek 6, daar het ook verplichtingen tot teruggave van een zaak omvat die niet als verbintenis kunnen worden aangemerkt. 46 De algemene bepalingen van Boek 6 zijn wel op het retentierecht van toepassing, voor zover er in Boek 3 niet van wordt afgeweken.47

Zie ook infra, nr. 56. P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention en l’ exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 73, nr. 3 in fine. 42 Zie art. 1612 BW. 43 P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 936, nr. 600. 44 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 44, nr. 22. 45 In Nederland gebruikt men soms ook de benaming ‘recht van terughouding’. 46 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1735; H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, 590, nr. 721. 47 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1735. 40 41

15

In artikel 3:290 NBW wordt het retentierecht omschreven als de bevoegdheid die in de bij wet aangegeven gevallen aan een schuldeiser toekomt, om de nakoming van een verplichting tot afgifte van een zaak aan zijn schuldenaar op te schorten tot de vordering wordt voldaan. Het retentierecht is er aldus, net zoals bij ons, een opschortingsrecht dat een schuldeiser de bevoegdheid geeft om tegenover zijn schuldenaar de nakoming van zijn verplichting tot teruggave van de zaak op te schorten.48 D. Frankrijk 18.

Tot voor 2006 was er in Frankrijk, net zoals tot voor kort bij ons, geen wettelijke

verankering van het retentierecht.49 De regeling van het retentierecht (in de rechtsleer en rechtspraak) stemt er wel met ons huidige recht overeen.50 Met de hervorming van het zekerheidsrecht in 2006 werd er in Frankrijk een wettelijke grondslag geboden aan het retentierecht, met een opsomming van wie zich op een retentierecht kan beroepen. 51 Het artikel 2286 Code Civil luidt als volgt: « Peut se prévaloir d’un droit de rétention sur la chose: 1° Celui à qui la chose à été remise jusqu’au paiement de sa créance ; 2° Celui dont la créance impayée résulte du contrat qui l’oblige à la livrer ; 3° Celui dont la créance impayée est née à l’occassion de la détention de la chose ; 4° Celui qui bénéficie d'un gage sans dépossession. Le droit de rétention se perd par le dessaisissement volontaire. » 19.

Een algemene definitie, zoals in de Wet Roerende Zekerheden (artikel 73) of het

Nederlands Burgerlijk Wetboek (artikel 3:290), vinden we in artikel 2286 Code Civil echter niet. In de Franse rechtsleer werd het retentierecht wel steeds gedefinieerd als de mogelijkheid van een schuldeiser, die een goed van zijn schuldenaar onder zich houdt, om de teruggave van het goed aan deze laatste te weigeren totdat de schuldvordering is betaald.52 Ook in Frankrijk vervult het retentierecht de functies van drukkingsmiddel en zekerheid.53 De betekenis van deze functies wordt hieronder uiteengezet.

W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Kluwer, Deventer, 2012, 672, nr. 937. P. ANCEL, Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis, 2011, 111, nr. 209. 50 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 6, nr. 1. 51 C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 219. 52 Zie o.m. C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 219; M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis Litec, 2004, 460, nr. 537 ; L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés: la publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 191, nr. 430. 53 C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 219. 48 49

16

§ 2. Functies van het retentierecht 20.

Volgens LAMINE is het retentierecht een belangrijk middel tot rechtshandhaving. Een

garagist bijvoorbeeld die een auto van een klant hersteld heeft, kan dankzij het retentierecht de auto bij zich houden totdat de klant alle kosten heeft betaald. Dit verschaft de garagist enig comfort: hij kan de zaak gewoon blijven terughouden en zich aldus een passieve houding aannemen. Het is de klant die vervolgens tot een actieve houding gedwongen zal worden: betaling van de schuldvordering, of een geding inleiden. Zonder het retentierecht zouden de rollen echter omgekeerd zijn, wat vanuit economisch perspectief niet aan te raden is. Een handelaar zou dan immers telkens de last van het invorderen van de schuld (realisatie via procesrechtelijke weg) worden opgelegd.54 21.

De voornaamste functie van het retentierecht is echter dat van een drukkingsmiddel.

Aangezien de retentor kan weigeren de zaak terug te geven zolang zijn schuldenaar de schuld niet heeft betaald, kan de schuldeiser druk uitoefenen op de schuldenaar om de betaling van zijn schuldvordering te verkrijgen. Het retentierecht heeft aldus de functie van een drukkingsmiddel, om de schuldenaar aan te sporen tot betaling. 55 22.

Het retentierecht heeft tevens een bepaalde zekerheidsfunctie. Algemeen wordt immers

aangenomen dat de werking van het retentierecht niet beperkt blijft tot de loutere interne verhouding tussen schuldeiser en schuldenaar. Zoals we zullen zien 56 kan de retentor zijn retentierecht tegenwerpen aan bepaalde categorieën van derden. Op deze manier probeert hij een sterkere positie te verkrijgen in geval van samenloop.57 ’T KINT stelde hierover duidelijk: “(Le droit de rétention) crée, a-t-on dit, un « effet de sûreté » particulièrement efficace puisqu’il suffit au créancier de s’opposer à toute délivrance de la chose tant que le paiement n’est pas effectué.” 58

L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 11, nr. 13. R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 371, nr. 542; E. DIRIX, “Eigenrichting in het privaatrecht”, in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (597) 603; J. BAECK, “Achtergrond en krachtlijnen van de hervorming” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (1) 6, nr. 10; P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 935, nr. 598; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 43, nr. 21; I. VEROUGSTRAETE, Manuel de la continuité des entreprises et de la faillite, Mechelen, Kluwer, 2011, 649, nr. 3.7.6.1. 56 Zie infra, Hoofdstuk 2, §1. 57 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 43, nr. 21; R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 371, nr. 542. 58 F. ‘T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 98, nr. 178. 54 55

17

§ 3. Toepassingsvoorwaarden 23.

Opdat een retentierecht rechtsgeldig kan worden uitgeoefend, dienen een aantal

toepassingsvoorwaarden vervuld te zijn. A. Zekere en opeisbare schuldvordering 24.

Een

retentor

moet

vooreerst

beschikken

over

een

zekere

en

opeisbare

schuldvordering.59 Wanneer de retentor tot eerdere nakoming gehouden is, beschikt hij niet over enig opschortingsrecht.60 Een opschortingsrecht komt een schuldeiser immers enkel toe indien de schuldenaar als eerste een wanprestatie beging (en indien de schuldeiser geen termijn heeft toegestaan).61 Daar er enkel sprake kan zijn van een retentierecht voor zover aan de verbintenisrechtelijke vereisten ervan is voldaan, en met name of de retentor zelf niet tot voorafgaandelijke uitvoering gehouden is, moet er aldus een eerste tekortkoming zijn vanwege de schuldenaar.62 25.

Het is niet vereist dat de schuldvordering vaststaand en het bedrag aldus reeds bepaald

moet zijn.63 Ook in Nederland wordt de voorwaarde dat de vordering effen moet zijn niet gesteld.64 De gewaarborgde schuldvordering bevat zowel het hoofdbedrag als de intresten en de bijhorigheden.65

C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 155, nr. 27; P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 939, nr. 601; J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception de l’inexécution” (noot onder Cass. 7 oktober 1976), RCJB 1979, (12) 14, nr. 5; I. VEROUGSTRAETE, Manuel de la continuité des entreprises et de la faillite, Mechelen, Kluwer, 2011, 649, nr. 3.7.6.2 ; F. ‘T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 96, nr. 173. 60 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 12, nr. 8; I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 171, nr. 6. 61 Een uitzondering hierop wordt gevormd door artikel 1613 BW, dat toelaat dat een verkoper op krediet bij voorbaat een opschortingsrecht inroept (i.e. de exceptio timoris, waardoor de verkoper de zaak kan achterhouden wegens het dreigende gevaar dat de koper niet op tijd zal kunnen betalen). Zie voor een uitgebreide uiteenzetting hieromtrent A. CHRISTIAENS, “Artikel 1612-1613 BW” in Bijzondere Overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 1-24. 62 M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 569. 63 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 70-71 , nr. 107; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 45, nr. 24. 64 J.E. FESEVUUR, Retentierecht, Deventer, Kluwer, 1988, 125, nr. 26. Voor Frankrijk: zie L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés: La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 196, nr. 441 : « La liquidité n’est pas exigée au moment où le créancier oppose son droit de rétention ». 59

18

B. Verband tussen schuldvordering en teruggehouden zaak 26.

De belangrijkste voorwaarde voor de uitoefening van een geldig retentierecht is deze van

de connexiteit. Er is een nauw verband, een samenhang, vereist tussen de schuldvordering en de teruggehouden zaak.66 Volgens het Hof van Cassatie is het de feitenrechter die onaantastbaar oordeelt over het bestaan van dit verband.67 Het recht van de retentor om de teruggave van de goederen uit te stellen vindt zijn grondslag in deze samenhang.68 Indien een schuldeiser immers een retentierecht zou kunnen uitoefenen op om het even welk goed van de schuldenaar, zou dit aanleiding kunnen geven tot willekeur, en wordt het gelijkheidsbeginsel tussen schuldeisers doorbroken. 69 27.

In de rechtsleer werd uitvoerig discussie gevoerd over de aard van dit verband. Moet

voor de uitoefening van het retentierecht een materieel verband voorhanden zijn, of volstaat ook een louter juridisch verband? Traditioneel werd in de rechtsleer immers een onderscheid gemaakt tussen een juridische en een materiële samenhang. Het verschil tussen beiden soorten connexiteit werd hierboven reeds behandeld in het kader van de enac.70 Zoals uiteengezet, wordt in beginsel voor het retentierecht een materiële samenhang vereist. Een juridische samenhang, zoals bij de enac, wordt voor het retentierecht echter ook in sommige gevallen aanvaard. Het retentierecht is immers een toepassing van de enac indien er sprake is van een wederkerige rechtsverhouding.71 C. Uitoefening ter goeder trouw 28.

Het retentierecht moet steeds te goeder trouw worden uitgeoefend. Net zoals de enac,

mag het retentierecht niet worden ingeroepen in omstandigheden die strijdig zijn met de goede

M. GREGOIRE, “L’opposabilité du droit de rétention bénéficiant au créancier gagiste”, TBH 2012, afl. 5, (421) 421. I. VEROUGSTRAETE, “Het retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 171, nr. 8. P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 942, nr. 602. 67 Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, afl. 37, 1541-1542. Zie ook infra, nr. 71. 68 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 6, nr. 1 en 15, nr. 12. 69 R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 373. 70 Zie supra, nr. 16. 71 Merk op dat de Franse rechtsleer stelt dat de voor het retentierecht vereiste connexiteit van drie soorten aard kan zijn: ofwel materieel, ofwel juridisch, ofwel conventioneel (Zie L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés : la publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 201, nr. 447). 65 66

19

trouw.72 Deze goede trouw dient hier zowel in subjectieve als in objectieve zin te worden verstaan. 73 Subjectieve goede trouw impliceert dat de excipiens geen verwijtbare fout of nalatigheid heeft begaan die aan de basis ligt van de wanprestatie van de wederpartij.74 Goede trouw in de objectieve betekenis verwijst naar het proportionaliteitscriterium: er mag geen onevenredigheid bestaan tussen de omvang van de schuldvordering en de waarde van de teruggehouden goederen.75 29.

Het loutere feit dat de teruggehouden goederen meer waard zijn dan de omvang van de

schuldvordering is geen voldoende reden om de uitoefening van het retentierecht als een misbruik te bestempelen.76 De uitoefening van opschortingsrechten te goeder trouw moet immers, volgens het Hof van Cassatie, gekoppeld worden aan de theorie van rechtsmisbruik.77 Een beroep op een opschortingsrecht kan aldus slechts worden afgewezen wegens strijdigheid met de goede trouw indien tevens aan het criterium van rechtsmisbruik is voldaan. Rechtsmisbruik wordt algemeen omschreven als de uitoefening van een recht op een manier die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en oplettend persoon.78 De rechter heeft hierbij een marginale toetsingsgrond, wat inhoudt dat er slechts sprake is van rechtsmisbruik indien de rechtsuitoefening kennelijk de grenzen te buiten gaat van een normale rechtsuitoefening. De rechter dient bij zijn beoordeling rekening te houden met alle concrete omstandigheden.79 Een voorbeeld van dergelijk

J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception d’inexécution”, RCJB 1979, (12) 15, nr. 5 c). A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 47, nr. 28. 74 E. DIRIX, “Eigenrichting in het privaatrecht”, in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (597) 602; C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 169. 75 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 47, nr. 27 en 28; J. DE WEGGHELEIRE, “Rechtmisbruik bij de aanwending van het (conventioneel) retentierecht in het raam van de Wet Continuïteit Ondernemingen”, RW 20112012, afl. 15, (750) 752, nr. 2. 76 I. VEROUGSTRAETE, “Het retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 173, nr. 11. 77 Cass. 19 september 1983, RW 1983-1984, 1480. 78 J. DE WEGGHELEIRE, “Rechtmisbruik bij de aanwending van het (conventioneel) retentierecht in het raam van de Wet Continuïteit Ondernemingen”, RW 2011-2012, afl. 15, (750) 752, nr. 3; C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 164, nr. 42; Cass. 20 november 1987, Arr.Cass. 1987-1988, 359; Cass. 18 februari 1987-1988, Arr.Cass. 1988, 790; Cass. 1 februari 1966, Arr. Cass. 1996, 139. 79 Cass. 21 februari 1992, RW 1992-1993, 586. 72 73

20

rechtsmisbruik in de uitoefening van het retentierecht zien we later in het kader van de Wet Continuïteit Ondernemingen.80 D. Materiële detentie van de zaak 30.

Opdat een retentor een zaak (roerend of onroerend)81 kan terughouden, moet hij het

uiteraard eerst in zijn macht hebben. Een retentor moet aldus beschikken over de feitelijke macht van de zaak waarop hij zijn retentierecht wil laten gelden.82 De macht die de retentor over de zaak moet hebben, kunnen we aanduiden als detentie, houderschap. Het houderschap kan ofwel door de schuldeiser zelf worden uitgeoefend, ofwel door een derde, die de zaak voor zijn rekening houdt.83 Een ‘bezit’ in de zin van ‘het houden voor zichzelf’ wordt niet vereist. LAMINE stelt daarentegen wel dat de retentor de detentie voor zichzelf moet hebben. Volgens hem kan het retentierecht niet worden ingeroepen tegen de persoon voor wiens rekening men de zaak onder zich houdt. Zo kan een werknemer bijvoorbeeld het retentierecht niet aanwenden tegen zijn werkgever. Evenmin kan de vereffenaar van een vennootschap, aldus LAMINE, het retentierecht uitoefenen op het actief dat hij moet verdelen, daar de rechtspersoon de detentie behoudt van de maatschappelijke goederen. 84 31.

De feitelijke macht moet op een geoorloofde wijze verkregen worden. De retentor zal dus

geen bescherming genieten indien hij de detentie op onrechtmatige wijze (bvb. door bedrog of diefstal) verkrijgt.85

Zie infra, nr. 108. Het retentierecht kan uitgeoefend worden op alle roerende lichamelijke zaken, die in de handel zijn. Ook op onroerende goederen kan het mogelijks worden uitgeoefend; op schuldvorderingen echter niet. H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, Tombe VI, Brussel, Bruylant, 1942, nr. 778 en nr. 818; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 58, nr. 80 . Zie voor een voorbeeld m.b.t. schuldvorderingen: Vred. Brugge 18 december 2009, T.App. 2010, 27, waarbij beslist werd dat bij het einde van het mandaat van een syndicus deze zich niet kon beroepen op enig retentierecht op de afzonderlijke rekening op naam van de mede-eigenaars. 82 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 60-61, nr. 86; F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 96, nr. 174; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS, R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 45, nr. 25. Voor Frankrijk, zie M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Parijs, Lexis Nexis Litec, 2004, 469, nr. 555. 83 M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 569. Ook in de Franse rechtsleer wordt het houderschap door een derde ‘voor rekening van’ aanvaard: « (L’emprise matérielle) peut être réalisée corpore alieno, c’est-à-dire par l’intermédiairement d’un prépose ou d’un tiers convenu. » M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Parijs, Lexis Nexis Litec, 2004, 469, nr. 555. 84 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 61, nr. 87. 85 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 13, nr. 10; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 61, nr. 88. 80 81

21

32.

De retentor dient aan de goederen die hij terughoudt de nodige zorg te besteden, zoals

een zorgvuldige schuldeiser in dezelfde omstandigheden. Een retentor heeft daarbij geen recht op het genot of gebruik van de zaak. Ook de vruchten van de zaak mag hij zich niet toe-eigenen. Het retentierecht strekt zich wel uit tot deze vruchten, maar de retentor mag deze niet aanrekenen op zijn schuldvordering. Vruchten dient hij dus te bewaren ten behoeve van de eigenaar.86 33.

(Stallings)kosten die een retentor in het kader van deze detentie maakt, kunnen hem in

principe niet worden vergoed. Reden hiervoor is dat de uitoefening van het retentierecht een eigen beslissing van de retentor is.87 Wel kan een retentor een vergoeding krijgen voor kosten van instandhouding van de zaak en normaal onderhoud.88 In Nederland stelt artikel 3:293 NBW dat het retentierecht mede kan worden uitgeoefend voor de kosten die de schuldeiser heeft moeten maken ter zake van de zorg die hij krachtens de wet ten aanzien van de zaak in acht moet nemen. Dit lijkt me zeer billijk, omdat het anders onrechtvaardig is indien een retentor zich genoodzaakt zou zien zijn retentierecht uit handen te geven indien hij met te hoog oplopende kosten te maken krijgt.89

§ 4. Einde en herleving van het retentierecht 34.

De materiële detentie moet bestendig zijn. Verliest de retentor de feitelijke macht op

vrijwillige basis, dan eindigt immers zijn retentierecht. Aan het retentierecht is dus géén volgrecht verbonden. 90 35.

Indien het bezitsverlies niet vrijwillig is, blijft het retentierecht voortbestaan. Een

voorbeeld hiervan is een zaak voor de Rechtbank van Koophandel te Antwerpen91, dat we later

Voor Frankrijk: Cass. fr. 28 februari 1957, Bull.Cic. II, nr. 189; M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Parijs, Lexis Nexis Litec, 2004, 470, nr. 557. 86 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 21, nr. 25. 87 Zie voor een toepassing m.b.t. het retentierecht van een bewaargever: Rb. Kortrijk 15 oktober 2009, RW 2009-2010, afl. 41, 1738-1739. 88 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 13, nr. 9. 89 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1743. 90 R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 372, nr. 544; W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 213; M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 569. Idem in Frankrijk: zie L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés: La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 199, nr. 445. 91 Kh. Antwerpen, 14 februari 2001, RW 2002-2003, afl. 6, (227) 227-229.

22

ook nog terugzien in het kader van de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan een hypothecaire schuldeiser.92 In deze zaak oefende een scheepswerf een retentierecht uit op een schip, en deelde de scheepswerf aan de curator van de gefailleerde schuldenaar mee het schip enkel te willen vrijgeven nà integrale betaling van alle niet betwiste openstaande facturen voor de herstellingsen onderhoudswerken aan het schip. De curator ging echter niet akkoord met dit ingeroepen retentierecht en wou het schip zo snel mogelijk loskrijgen, daar er zich een kandidaat-koper voor het schip had gemeld die slechts voor beperkte tijd een bod deed. De curator legde de zaak daarom voor aan de kortgedingrechter te Mechelen, die de scheepswerf veroordeelde tot onmiddellijke afgifte van het schip aan de curator, op straffe van een dwangsom. De kortgedingrechter besliste ook dat de opbrengst van de verkoop op een rubriekrekening moest worden geplaatst, in afwachting van een definitieve rechterlijke beslissing over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan een in deze zaak ook aanwezige hypothecaire schuldeiser van de gefailleerde. Zowel de scheepswerf als de hypothecaire schuldeiser stelden immers dat zij elk als eerste uit de opbrengst van het schip dienden te worden uitbetaald. De hypothecaire schuldeiser wierp daarom in zijn argumentatie op dat de scheepswerf niet (meer) over een retentierecht beschikte, omdat zij het schip reeds uit handen had gegeven en aldus niet meer de materiële detentie van de zaak had. De Rechtbank van Koophandel te Antwerpen antwoordde hier echter op dat het retentierecht van de scheepswerf -ondanks de uithandengeving- was blijven voortbestaan. Het retentierecht was namelijk overgegaan op het geconsigneerde bedrag, dat als het ware in de plaats was getreden van het schip. 93 Hoewel de rechters nergens het woord onvrijwillig gebruiken, kunnen we m.i. wel afleiden dat de doorslaggevende reden om het retentierecht te laten voortbestaan het feit was dat de retentor ertoe in kort geding gedwongen werd het schip vrij te geven. Er was aldus geen sprake van een vrijwillig bezitsverlies. 36.

Indien een retentor later het goed (al dan niet toevallig) terug onder zich krijgt, is er in

beginsel géén herleving van het retentierecht. Het verlies van het retentierecht wordt immers onherroepelijk geacht, zodat het retentierecht in principe niet herleeft wanneer de schuldeiser op een later tijdstip het goed terug onder zich krijgt. 94 37.

In de Franse Code Civil bepaalt artikel 2286 in fine eveneens dat « Le droit de rétention se

perd par le dessaisissement volontaire ». Een retentor die vrijwillig de zaak teruggeeft, kan zijn

Zie infra, nr. 97. Kh. Antwerpen, 14 februari 2001, RW 2002-2003, afl. 6, (227) 228. 94 Zie voor een voorbeeld Brussel 26 februari 1997, RW 1997-1998, afl. 37, 1340-1341. 92 93

23

retentierecht nadien niet meer uitoefenen indien hij de zaak in het kader van een andere situatie herkrijgt.95 38.

Op de regel dat het retentierecht in beginsel niet kan herleven wordt een uitzondering

gemaakt indien de schuldeiser de feitelijke macht herkrijgt in het kader van dezelfde rechtsverhouding, of van opeenvolgende uitvoeringshandelingen die een onderdeel vormen van dezelfde ondeelbare overeenkomst. 96 Ook in de Franse rechtsleer is deze uitzondering aanvaard. CABRILLAC en MOULY stellen immers dat herleving van het retentierecht niet mogelijk is indien de schuldeiser de goederen terug krijgt vanwege een andere rechtsverhouding dan de oorspronkelijke (“titres distincts”). Indien het retentierecht wordt herkregen krachtens dezelfde rechtsverhouding, is er wel een herleving van het retentierecht. 97 39.

De reden voor deze principiële niet-herleving is dikwijls omdat de voorwaarden om het

retentierecht in te roepen bij de herkrijging van de goederen niet meer allemaal vervuld zijn. Zijn dezen echter wel allemaal vervuld, dan kan het retenterecht herleven. In een zaak voor Het Hof van Beroep te Luik bijvoorbeeld kwam de vraag aan bod of een garagist een retentierecht kon uitoefenen op een wagen die voor de tweede maal werd binnen gebracht voor herstelling.98 De garagist had na een eerste herstelling de wagen teruggegeven aan de eigenaar, ook al was de factuur nog niet betaald. Kort nadien bracht de eigenaar de wagen opnieuw binnen voor een tweede herstelling, waarop de garagist een retentierecht uitoefende voor de nog onbetaalde factuur van de eerste herstelling. Normaal gezien zou men moeten oordelen dat de garagist zijn retentierecht geëindigd was bij het vrijwillig uit handen geven van de wagen na de eerste herstelling. Een herleving van het retentierecht is immers in principe niet mogelijk. Daar de garagist echter op rechtmatige wijze de wagen in zijn macht had verkregen en de wagen in nauw verband stond met de niet-betaalde schuldvordering, oordeelde het Hof dat het retentierecht nog steeds kon worden uitgeoefend. Het is duidelijk dat het Hof enkel tot dit besluit kwam omdat het om dezelfde wagen ging en een schuldvordering voor dezelfde soort prestaties, waarbij alle voorwaarden voor de uitoefening van het retentierecht opnieuw waren

P. ANCEL, Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis, 2011, 117, nr. 225. E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 34, nr. 45. Zie ook een arrest van het Hof van Beroep te Brussel over een onderhoudscontract van vliegtuigen, waarbij er vooreerst beslist werd dat er tussen de schuldvordering die betrekking heeft op onderhoudsbeurten van verschillende vliegtuigen en het teruggehouden vliegtuig er een voldoende band van samenhang bestaat, daar de schuldvordering voortvloeit uit één enkele en ondeelbare overeenkomst. De vrijwillige afgifte vervolgens van het vliegtuig na een bepaalde onderhoudsbeurt maakt geen afstand of verlies uit van het retentierecht. De juridische samenhang tussen de schuldvordering en de zaak gaat immers niet verloren door de vrijwillige teruggave van de teruggehouden zaak (Brussel 23 februari 1994, DAOR 1994, afl. 31, 103). 97 M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis Litec, 2004, 478, nr. 567. 98 Luik 28 oktober 2004, TBH 2005, afl. 7, 777. 95 96

24

vervuld. Heel anders zou het geweest zijn moest de klant bij de tweede keer een andere wagen ter herstelling hebben binnengebracht. Een voldoende nauw verband tussen de schuldvordering en de tweede wagen kan dan moeilijk geargumenteerd worden, waardoor er niet meer aan de toepassingsvoorwaarden voor het retentierecht is voldaan.99 40.

In een quasi-gelijkaardige zaak voor het Hof van Beroep te Brussel, waarbij een wagen

ook twee maal op rij werd binnengebracht (de eerste keer voor een gewone herstelling, de tweede keer na een zwaar verkeersongeval waarbij de wagen volledig verloren was gegaan), werd echter beslist dat de retentor, die de wagen vrijwillig had vrijgegeven na de eerste herstelling, zich niet kon beroepen op een herleving van het retentierecht bij de tweede maal dat de kapotte wagen bij hem werd binnengebracht.100 Het retentierecht was volgens de beroepsrechters immers onherroepelijk teloorgegaan. Het verschil in beslissing met het voorgaande arrest is m.i. opnieuw duidelijk te vinden in de toepassingsvoorwaarde van de vereiste samenhang tussen de schuldvordering en de teruggehouden zaak. Er kon geen retentierecht worden uitgeoefend voor de eerste onbetaalde factuur bij de tweede maal dat de garagist de wagen onder zich kreeg, omdat deze schuldvordering niet was ontstaan naar aanleiding van bewerkingen aan de wagen. Hier betrof het dus een schuldvordering voor een andere soort van prestaties. Bij de tweede maal dat de wagen werd binnengebracht was de wagen immers volledig verloren gegaan n.a.v. een verkeersongeval, en was er dus geen schuldvordering voor herstellingskosten ontstaan.101 In de voorgaande zaak betrof het daarentegen wel tweemaal herstellingskosten (schuldvorderingen voor dezelfde soort prestaties) aan dezelfde wagen. 41.

In de nieuwe Wet Roerende Zekerheden heeft de wetgever mooi aansluiting gezocht bij

de zonet vernoemde opvattingen uit het huidige recht. Artikel 74 van de Wet Roerende Zekerheden bepaalt dat het retentierecht eindigt van zodra de schuldeiser de feitelijke macht over het goed vrijwillig prijsgeeft, tenzij de schuldeiser deze feitelijke macht herkrijgt krachtens dezelfde rechtsverhouding. Het gebruik van het begrip ‘feitelijke macht’ is hierbij verkozen in de plaats van het begrip ‘feitelijk bezit’, om eventuele verwarring met andere vormen van bezit (animus donandi) in het Burgerlijk Wetboek te vermijden.102

R. JANSEN, V. SAGAERT, “Overzicht van rechtspraak; Zakelijke zekerheden (2004-2010)”, TPR 2012, afl. 3, 1284, nr. 66. 100 Brussel 26 februari 1997, RW 1997-1998, afl. 37, 1340-1341. 101 Er was volgens de beroepsrechters niet voldaan aan de voorwaarde dat “[…] het retentierecht afhankelijk (is) van de omstandigheid dat de schuldvordering ontstaan is ter gelegenheid van bewerkingen aan de teruggehouden zaak.” Brussel 26 februari 1997, RW 1997-1998, afl. 37, (1340) 1340. 102 I. VEROUGSTRAETE, “Het retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 171, nr. 7. 99

25

42.

In Nederland bepaalt artikel 3:294 NBW dat het retentierecht eindigt indien de zaak in

de macht van de schuldeiser of de rechthebbende terechtkomt. Een vrijwillige afgifte van de zaak door de schuldeiser zal immers kunnen worden beschouwd als een prijsgave van het recht om de afgifte op te schorten. Ook indien de schuldenaar of de rechthebbende tevens de zaak weer in zijn macht krijgt tegen de wil van de schuldeiser, gaat het retentierecht in beginsel teniet.103 Indien de schuldeiser de feitelijke macht over de zaak herkrijgt dankzij dezelfde rechtsverhouding is er, net zoals bij ons, een herleving van het retentierecht (artikel 3:294 in fine NBW). Met ‘dezelfde rechtsverhouding’ wordt de rechtsverhouding bedoeld op grond waarvan de retentor de zaak oorspronkelijk onder zich had. 104 43.

Belangrijk hierbij te stellen is dat het retentierecht eerst teniet gaat, vervolgens herleeft

doordat de zaak krachtens dezelfde rechtsverhouding in handen van de retentor komt, en achteraf beschouwd geacht wordt ononderbroken te hebben voortgeduurd. Dit is van belang bij het bepalen van het tijdstip van de ranginname van het retentierecht in situaties van samenloop met andere zakelijke rechten op de zaak. 105

§ 5. Aard van het retentierecht 44.

De vraag naar de aard van het retentierecht is een klassiek twistpunt dat nauw verband

houdt met de vraag naar de tegenwerpelijkheid van het retentierecht. 106 Zoals zal blijken in het volgende hoofdstuk, bestaat er in het huidige recht immers geen algemene consensus over de juiste draagwijdte van de externe werking van het retentierecht ten aanzien van verschillende categorieën van derden (de koper van het teruggehouden goed, de eigenaar, de hypothecaire schuldeiser…). Sommige auteurs verdedigen een ruime externe opvatting, anderen een restrictievere. Of men een ruime werking toekent, hangt voornamelijk samen met hun visie over de juridische aard van het retentierecht. 107 Wie het retentierecht immers als een louter persoonlijk verweermiddel ziet, argumenteert een beperktere externe werking dan diegenen die het retentierecht zien als een recht met zakelijke werking.

H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, 601, nr. 731. 104 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1744. 105 Zie infra, nr. 150. H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, 602. 106 R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 376, nr. 547. 107 E. DIRIX, “Retentierecht”, in E. DIRIX, P. FRANCOIS, M. TISON, Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45 (sept. 2012), 26, nr. 31. 103

26

A. Persoonlijk verweermiddel 45.

DE PAGE benadrukte steeds dat het retentierecht een louter persoonlijk verweermiddel

is, en zeker en vast geen zakelijk recht. 108 Zoals de enac, speelt het retentierecht volgens hem enkel tussen de schuldeiser en de schuldenaar: “L’exception d’inexécution et le droit de rétention sont des garanties d’exécution purement personnelles. […] Tous deux ne sont que des moyens de défense, des exceptions; […]. Le droit de rétention n’est autre chose qu’un refus legitime d’exécution.”109 Het retentierecht is inderdaad in de eerste plaats een persoonlijk verweermiddel, geput uit de obligatoire verhouding tussen de partijen.110 Net zoals de enac laat het een schuldeiser toe zijn verbintenis (tot levering of teruggave van het goed) op te schorten totdat de schuld is betaald. 111 Wegens de relativiteit der contracten, het feit dat het retentierecht geen aanspraken verleent op de zaak en enkel als verweermiddel kan worden ingeroepen tegen de schuldenaar, is het retentierecht volgens DE PAGE “incontestablement […] pas un droit réel”.112 Het retentierecht heeft volgens hem enkel een negatieve functie: het is een obstakel voor de uitoefening van een ander recht.113 Hij meent dan ook dat het retentierecht in beginsel aan geen enkele derde tegenwerpelijk is.

114

Ook LAMINE was de mening toegedaan dat “[…] het retentierecht […] geen

zakelijk recht [is]”.115 B. Recht met zakelijke werking 46.

Zoals net gezegd, haalde DE PAGE aan dat het retentierecht enkel een persoonlijk

verweermiddel is, aangezien het geen aanspraken op de zaak zelf verleent, geen voorrecht verschaft en enkel een negatieve functie heeft. Dit neemt echter niet weg dat het retentierecht niet alleen tegen de schuldenaar en zijn algemene rechtsopvolgers kan worden tegengeworpen116, maar evenzeer aan diens schuldeisers.117 Dit wordt door DE PAGE erkend, en

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 749, nr. 793-A. H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 783, nr. 823. 110 R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 371, nr. 542. 111 Zie supra, nr. 15; P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 935, nr. 598. 112 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 784, nr. 824. 113 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 784, nr. 823. 114 « Du fait que le droit de rétention est […] une garantie purement personnelle, […] il résulte à toute évidence, à notre humble avis, qu’il n’est pas opposable aux tiers ». H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 785, nr. 825. 115 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 176, nr. 262. 116 Zie infra, nr. 51. 117 E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch Pirvaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 376, nr. 574. 108 109

27

ook het Hof van Cassatie oordeelde meermaals in die zin.118 Het retentierecht doorstaat bijgevolg iedere samenloop. Dit bracht DIRIX ertoe te bepleiten dat het retentierecht als een ‘recht met zakelijke werking’ te beschouwen is. Volgens hem is dit de enige juiste manier om de tegenwerpelijkheid van het retentierecht op een afdoende wijze te verantwoorden, en conflicten die rijzen met andere zakelijke gerechtigden op een coherente manier op te lossen.119 Een ruime externe werking van het retentierecht kunnen we volgens DIRIX immers enkel verantwoorden als we het retentierecht beschouwen als een door de rechtsorde erkende vorm van eigenrichting. Het is dan als feitelijk pressiemiddel noodzakelijk tegenwerpelijk erga omnes.120 47.

Ook

GREGOIRE

is

van

mening

dat

het

retentierecht,

wegens

zijn

(ruime)

tegenwerpelijkheid, neigt naar “un véritable droit réel”.121 Net zoals LAMINE122 stelt GREGOIRE vooreerst dat wegens het limitatief karakter van de zakelijke zekerheden er eigenlijk niet gezegd kan worden dat het retentierecht een zakelijk recht is. Zij merkt vervolgens echter wel op dat, gezien de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de schuldeisers van de gefailleerde, deze tegenwerpelijkheid het retentierecht dichter bij een echt zakelijk recht brengt (“[…] cette opposabilité qui semble effectivement rapprocher le droit de rétention d’un véritable droit réel.”).123 C. Frankrijk 48.

In ons huidige recht zijn, zoals hierboven is gebleken, aldus twee uiterste meningen over

de aard van het retentierecht te vinden. Volgens de ene hoort het retentierecht enkel thuis in het verbintenissenrecht en gaat het om een louter persoonlijke exceptie 124, volgens anderen gaat het om een recht met zakelijke werking, daar het retentierecht tegenwerpelijk wordt geacht aan derden.125 Nog een stap verder gaat een arrest van Franse Hof van Cassatie, dat het retentierecht verhief tot een echt zakelijk recht. In een arrest van 7 januari 1992 stelde het Hof onomwonden dat « Le droit de rétention est un droit réel, opposable à tous, y compris aux tiers non tenus de la dette ».126 Het Hof gaat er in dit arrest van uit dat het retentierecht een zakelijk recht is, en dit ter Zie infra, nrs. 55-57. E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 11, nr. 6. 120 E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 220. 121 M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 722, nr. 1689. 122 Zie L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 176, nr. 262. 123 M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 722, nr. 1689. 124 Zie supra, nr. 45. 125 Zie supra, nr. 46; E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 10, nr. 6. 126 Cass. fr. 7 januari 1992, Bull.Civ. 1992, I, nr. 4. 118 119

28

verantwoording van de in Frankrijk algemeen aanvaarde tegenwerpelijk erga omnes127. Deze uitspraak van het Franse Hof van Cassatie komt m.i. redelijk verrassend over. In de Franse rechtsleer werd immers, net zoals bij ons, klassiek de discussie gevoerd over de aard van het retentierecht (persoonlijk verweermiddel vs. zakelijke werking).128 Stellen dat het retentierecht een zakelijk recht is, maar aan de andere kant geen voorrecht of volgrecht toekennen aan de retentor, is echter niet consistent. Ook in de Franse rechtsleer is duidelijke kritiek te vinden in dezelfde zin.129 ANCEL noemt de redenering van het Franse Hof van Cassatie zelfs ‘nutteloos en onjuist’: “Inutile parce que l’opposabilité aux tiers n’est pas une caractéristique des seuls droits réels; inexacte parce que le rétenteur n’a aucune des prérogatives caractéristiques des droits réels (droit de préférence et droit de suite)".130 De aard van het retentierecht blijft aldus het voorwerp van discussie, temeer omdat het Franse Hof van Cassatie zich in 1997 ook wat terugtrok, door te stellen dat het retentierecht niet “une véritable sûreté, au sens technique” is.131

In de hedendaagse Franse rechtsleer is men het er over eens dat het retentierecht aan eenieder tegenwerpelijk is. Zie L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés. La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 203, nr. 448. 128 C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 220, nr. 344. 129 Zie ook infra, nr. 135. 130 P. ANCEL, Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis, 2011, 111, nr. 208. 131 Cass. fr. 20 mei 1997, Bull.Civ. 1997, IV, nr. 141. 127

29

30

HOOFDSTUK 2: TEGENWERPELIJKHEID VAN HET RETENTIERECHT 49.

Met de nieuwe Wet Roerende Zekerheden beoogde de wetgever een einde te stellen aan

de rechtsonzekerheid, die heerst ten gevolge van de discussies in het huidige recht over de precieze afbakening van de kring van derden aan wie het retentierecht kan worden tegengeworpen. De wetgever heeft daarbij zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de dominante opvattingen in het huidige recht. 132 Daarom wordt hieronder eerst de rechtspraak en rechtsleer in het huidige recht besproken (§1), vervolgens wordt het toekomstige recht (de regeling in de Wet Roerende Zekerheden) uiteengezet (§2). Tot slot wordt ook de positie van de retentor buiten de samenloop (nl. in het kader van een WCO-procedure) besproken (§3).

§ 1. De tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan verschillende categorieën van derden 50.

De tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan verschillende categorieën van derden

wordt nu onderzocht. Per soort derde zullen we nagaan in hoeverre het retentierecht van de retentor aan hen tegenwerpelijk is. Waar mogelijk vertrekken we vanuit een vonnis of arrest, teneinde met een duidelijke illustratie te kunnen beginnen. A. Algemene rechtsverkrijgers en rechtsverkrijgers onder algemene titel 51.

Algemene rechtsverkrijgers en rechtsverkrijgers onder algemene titel zijn personen die

een geheel van goederen, of een abstract aangeduid deel ervan, van iemand anders overnemen. Het zijn geen derden. Bijgevolg kan het retentierecht hen gewoon worden tegengeworpen als tegen hun rechtsvoorganger.133 Het retentierecht kan dus bijvoorbeeld aan de erfgenamen van de debiteur worden tegengeworpen.134 B. Rechtsverkrijgers onder bijzondere titel 52.

Rechtsverkrijgers onder bijzondere titel zijn onder meer de koper, de bijzondere

legataris en een begiftigde. Een groot deel van de rechtsleer neemt, omwille van billijkheidsoverwegingen (bestrijding van kwade trouw), de tegenwerpelijkheid van het Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl.St. Kamer 2012-13, nr. 53-2463/001, 32. 133 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 183, nr. 273-274; Kh. Aalst. 10 oktober 1933, Rev.Faill. 1934, 386. 134 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 29, nr. 35. 132

31

retentierecht aan deze derden aan. Het zou anders immers te makkelijk zijn voor een debiteur om de teruggehouden zaak te verkopen, teneinde zich te onttrekken aan het retentierecht.135 Het retentierecht dat voortvloeit uit een overeenkomst met de eigenaar van het goed is dus tegenwerpelijk aan de koper van de teruggehouden zaak. In Frankrijk wordt dit eveneens aanvaard.136 Op de vraag of de koper van de teruggehouden zaak het recht heeft om de afgifte ervan te vragen aan de niet-betaalde retentor, moet volgens LAMINE ontkennend worden geantwoord. Dit is een terechte opvatting. Een koper maakt zich immers schuldig aan misbruik van recht indien hij samenspant met de eigenaar om deze laatste te verlossen van het retentierecht.137 53.

DIRIX haalt de anterioriteitsregel aan als argument om de tegenwerpelijkheid aan

rechtsverkrijgers onder bijzondere titel te verdedigen, daar hij het retentierecht volgens hem als een recht met een zakelijke werking dient te worden beschouwd138: een ouder retentierecht kan daarom niet verontrust worden door een jonger zakelijk recht van de koper van het goed. 139 54.

DE PAGE is daarentegen de mening toegedaan dat er geen tegenwerpelijkheid is ten

aanzien van de rechtsverkrijgers onder bijzondere titel, omwille van de relativiteit der contracten.140 Dit sluit aan bij zijn opvatting dat het retentierecht een louter persoonlijk verweermiddel is, dat enkel een effect heeft in de verhouding tussen de schuldeiser en zijn schuldenaar.141

E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 222; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 202, nr. 299; P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 83-84, nr. 13; J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception d’inexécution”, RCJB 1979, (12) 27, nr. 21. 136 Zie Cass. fr. 14 april 1992, Bull.Civ. 1992, IV, nr. 164. 137 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 203, nr. 302. Daar de koper de keuze heeft tussen de revindicatie tegen de retentor enerzijds en de persoonlijke vordering tegen de verkoper anderzijds, dient hij enkel de verkoper aan te spreken, die zijn verbintenis niet, of althans onvoldoende, is nagekomen. Zie ook C.C.J. AARTS, Het retentierecht, Arnhem, Gouda Quint BV, 1990, 328, nr. 663. 138 Zie supra, nr. 46. 139 E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 222- 223. 140 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 787, nr. 827, 2°. DE PAGE laat naar mijn gevoel trouwens ook lichtjes merken dat hij het ‘betreurt’ dat er desalniettemin toch rechtspraak is die anders oordeelt omwille van een (volgens hem) verkeerde opvatting over de aard van het retentierecht: “Plusieurs décisions de jurisprudence admettent néanmoins, sous l’influence des confusions que nous avons signalées (Supra, n° 823), que le droit de rétention est opposable… .” (Zie H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil, Tombe VI, Brussel, Bruylant, 1942, 783, nr. 823, waar hij stelt dat het retentierecht een louter persoonlijk karakter heeft.) 141 Zie supra, nr. 45. 135

32

C. Chirografaire schuldeisers en curator 55.

In de rechtspraak wordt sedert lang algemeen aanvaard dat het retentierecht

tegenwerpelijk is aan de samenlopende chirografaire schuldeisers van een debiteur, en tevens aan de curator.142 56.

Al in een arrest van 7 november 1935 erkende het Hof van Cassatie de

tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de samenlopende chirografaire schuldeisers en de curator van de gefailleerde debiteur.143 In deze zaak betrof het een ververij die de afgifte aan de curator weigerde van de door haar bewerkte wol zolang alle prestaties met betrekking tot deze levering van de wol én vroegere leveringen niet werden uitbetaald.144 De curator voerde daarentegen aan dat er (1) geen retentierecht kon bestaan dan binnen een wettekst, en (2) dat het retentierecht -voor zover het al zou bestaan- aan hem niet tegenwerpelijk is. Van het eerste middel maakte het Hof van Cassatie al snel brandhout door te stellen dat de algemene beginselen van het verbintenissenrecht volstaan om te aanvaarden dat de ververij de wol wel degelijk mocht weerhouden totdat de integrale betaling van alle leveringen was voldaan, en dit zonder dat de ververij zich zo nodig zou moeten beroepen op een “soi-disant droit légal de rétention”. Het Hof wees vervolgens op het bestaan van een wederkerige rechtsverhouding: « Attendu […] que […] les contractants se sont obligés réciproquement l’un envers l’autre, l’une obligation est la cause de l’autre et toutes deux doivent être remplies simultanément ; Attendu que chacune des parties ne peut donc réclamer l’exécution de l’obligation de l’autre qu’à la condition d’offrir d’exécuter la sienne propre ; que, si elle ne le fait pas, l’autre est en droit de refuser d’accomplir sa prestation. »145 Het Hof beroept zich hier dus eigenlijk gewoon op de enac om te rechtvaardigen dat de ververij zijn afgifteplicht opschort, en stelt bijgevolg dat in wederkerige rechtsverhoudingen het retentierecht een toepassing is van de enac.146 Als antwoord op het tweede middel verwijst het Hof van Cassatie naar het toenmalige artikel 570 van het Wetboek van Koophandel (nu artikel 106 Faill.W.), dat stelt dat verkochte koopwaren Zie Cass. 7 november 1935, Pas. 1936, I, 38; Cass. 7 oktober 1976, Arr.Cass. 1977, 153-156, RCJB 1979, 5, noot J. FAGNART; Cass. 5 april 1979, Arr.Cass. 1978-1979, 936; Cass. 22 juni 1979, RW 1979-1980, 2096; Cass. 12 september 1986, Arr.Cass. 1986-1987, nr. 19. Ook in Frankrijk wordt dit sedert lang aanvaard, zie C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Parijs, Dalloz, 2011, 230, nr. 372. 143 Cass. 7 november 1935, Pas. 1936, I, 38; M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 722, nr. 1690; F. ‘T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 98, nr. 178. 144 Het betrof immers opeenvolgende prestaties die de uitvoering van één enkele overeenkomst waren. 145 Cass. 7 november 1935, Pas. 1936, I, 38. 146 M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 724, nr. 1691. Zie ook supra, nr. 16. 142

33

die nog niet aan de gefailleerde zijn geleverd door een verkoper kunnen worden teruggehouden. Hieruit leidt men af dat de verkoper bij faillissement gerechtigd is zijn verbintenis tot levering van de niet betaalde goederen op te schorten. Deze exceptie van niet-uitvoering is aldus tegenwerpelijk aan de curator.147 57.

In een arrest van 7 oktober 1976, het befaamde ‘Teinturia’-arrest, werd door Hof van

Cassatie eveneens de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de failliete boedel aanvaard, op voorwaarde van de aanwezigheid van de voor het bestaan van een retentierecht vereiste samenhang.148 Daar in deze zaak het retentierecht steunde op een beding volgens hetwelk opeenvolgende prestaties de uitvoering vormden van één enkel ondeelbaar contract (conventioneel verlengd retentierecht), wordt dit arrest in Hoofdstuk 3 uitgebreid besproken.149 58.

Ook in de rechtsleer wordt de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de failliete

massa algemeen aanvaard.150 DE PAGE wijst hiervoor op het beginsel dat schuldeisers, ten aanzien van wie al de goederen van de schuldenaar tot hun gemeenschappelijk onderpand strekken (artikel 7 en 8 Hyp.W.), het vermogen van hun schuldenaar moeten nemen in de toestand waarin het zich bevindt, met de daaraan verbonden voordelen en lasten (in casu dus een bezwaring met het retentierecht). Zij kunnen hier niet meer rechten op doen gelden dan hun schuldenaar zelf (cf. het adagium nemo plus juris ad alium transfere potest).151 Om deze reden neemt hij de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan chirografaire schuldeisers dan ook aan.152 Ook VAN OEVELEN haalt deze redenering aan ter verklaring van de tegenwerpelijkheid aan de chirografaire schuldeisers (en curator).153

M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 724, nr. 1692. Cass. 7 oktober 1976, R.W. 1976-77, 1832; Arr. Cass. 1977, 153-156; Pas. 1977, I, 154, concl. E. KRINGS; R.C.J.B. 1979, 5, noot J. FAGNART. 149 Zie infra, nr. 120. 150 Volgens LAMINE en VAN OMMESLAGHE staat de tegenwerpelijkheid aan chirografaire schuldeisers niet ter discussie. Zie L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 183-194 en P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 74, nr. 5. Idem voor de Franse rechtsleer, zie M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Parijs, Lexis Nexis Litec, 2004, 475, nr. 563. 151 “(Les créanciers chirographaire) suivent la foi de leur débiteur, et doivent subir toutes les fluctuations de son patrimoine. […]Ils prennent les biens du débiteur dans l’état où ils se trouvent, avec leurs avantages comme avec leurs charges. ” H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 786, nr. 826. 152 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 786, nr. 826; Zie ook E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 222; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 188, nr. 282. 153 Zie A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 50 , nr. 33. 147 148

34

59.

DIRIX, die het retentierecht als een recht met zakelijke werking beschouwd,154 beroept

zich (opnieuw) op de anterioriteitsregel als verklaring voor de tegenwerpelijkheid aan de massa. Het retentierecht doorstaat immers iedere samenloop, aangezien het in de regel aan het beslag of het faillissement vooraf gaat.155 60.

Een derde reden die in de rechtsleer terug te vinden is om de tegenwerpelijkheid van het

retentierecht aan chirografaire schuldeisers te verantwoorden, is de stelling dat het retentierecht geen nutteloos recht mag zijn. 156 Het retentierecht moet tegenwerpelijk zijn aan derden, omdat het anders geen nut heeft.157 LAMINE weerlegt dit argument echter simpelweg door te benadrukken dat het retentierecht wel degelijk altijd een nut heeft, ook al is het niet tegenwerpelijk. De retentor heeft immers steeds de kracht om door zijn retentierecht druk uit te oefenen op zijn schuldenaar.158 61.

In Nederland kan een retentor eveneens zijn retentierecht tegenwerpen aan de

schuldeisers van zijn wederpartij. Dit wordt niet geregeld in Boek 3 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek, maar volgt uit de algemene bepalingen van Boek 6 inzake opschortingsrechten. Artikel 6:53 NBW, dat op grond van artikel 6:57 NBW tevens op het retentierecht van toepassing is, bepaalt immers dat een opschortingsrecht ook tegen de schuldeisers van de wederpartij kan worden ingeroepen. 159 Ratio hiervoor is (net zoals de redenering van DE PAGE160 en hetgeen in Frankrijk gesteld wordt161) dat aan de schuldeisers niet meer rechten kunnen toekomen dan die de schuldenaar zelf had.162 De regel van artikel 6:53 NBW geldt tevens bij faillissement. Artikel 60, lid 1 van de Faillissementswet in Nederland trekt deze regel immers door. Een schuldeiser-retentor verliest zijn retentierecht bijgevolg niet door faillietverklaring van de schuldenaar. Hij kan aldus in het faillissement zijn retentierecht inroepen tegen de curator. 163 62.

Ook in Frankrijk is het retentierecht tegenwerpelijk aan de chirografaire schuldeisers.

Dat een retentor zijn retentierecht kan tegenwerpen aan de andere schuldeisers van zijn

Zie supra, nr. 46. E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten, Mechelen, Kluwer, 2006, 376, nr. 547 en 377, nr. 548. 156 R. DE RIJCKE, ‘Enkele beschouwingen over het retentierecht’, RW 1961-1962, 2125. 157 Merk op dat deze redenering eveneens in de Franse rechtsleer wordt gesteld om de tegenwerpelijk aan de eigenaar te verantwoorden: zie infra, nr. 65. 158 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 188, nr. 281. 159 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer,Kluwer, 2012, 679, nr. 949. 160 Zie supra, nr. 58. 161 Zie infra, nr. 62. 162 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer,Kluwer, 2012, 679, nr. 949. 163 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 684, nr. 953; H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, 599, nr. 730. 154 155

35

schuldenaar, wordt in Frankrijk (eveneens164) gerechtvaardigd door het adagium “nemo plus juris ad alium transfere potest”.165 D. Algemeen bevoorrechte schuldeisers 63.

Algemeen bevoorrechte schuldeisers beschikken niet over enig recht op specifieke

goederen van de schuldenaar. Bij samenloop worden zij dan ook beschouwd als concurrerende schuldeisers. Hun positie is dan ook zeer gelijkend aan die van de chirografaire schuldeisers. Wat de tegenwerpelijkheid van het retentierecht betreft, dienen zij volgens de meeste auteurs dan ook op gelijke wijze te worden behandeld.166 Het retentierecht is hen aldus tegenwerpelijk. E. Eigenaar 64.

De schuldenaar van een retentor is niet altijd de eigenaar van de teruggehouden zaak,

maar kan bijvoorbeeld ook een huurder, bewaarnemer of een leasingnemer zijn. De retentor is zich hier echter niet altijd van bewust. De vraag stelt zich dan ook of de retentor zijn retentierecht kan blijven opwerpen tegen de werkelijke eigenaar, indien deze eigenaar het goed terugvordert. Een eigenaar die de macht over zijn zaak immers contractueel heeft overgedragen (door bijvoorbeeld een leasingcontract, bewaarneming, bruikleen…), heeft twee soorten vorderingen om zijn zaak terug te vorderen, indien de persoon aan wie hij de feitelijke macht overdroeg het goed door een retentor heeft laten bewerken. Vooreerst heeft de eigenaar een persoonlijke vordering tegen zijn medecontractant, die op grond van het contract gehouden is de zaak terug te geven. Daarnaast heeft de eigenaar ook een zakelijke vordering op grond van zijn eigendomsrecht tegen de retentor.167 De vraag van tegenwerpelijkheid van het retentierecht tegenover de eigenaar situeert zich op het niveau van deze tweede vordering.

Net zoals DE PAGE, die stelde dat het retentierecht tegenwerpelijk is aan chirografaire schuldeisers, daar deze schuldeisers niet meer rechten kunnen doen gelden op het vermogen van hun schuldenaar dan hun schuldenaar zelf. Zie supra nr. 58. 165 C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Parijs, Dalloz, 2011, 230, nr. 372. 166 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 45, 29, nr. 34; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht” in A. DE BOECK, S. STIJNS en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 50 , nr. 50; P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 82-83, nr. 12; I. VEROUGSTRAETE, Manuel de la continuité des entreprises et de la faillite, Mechelen, Kluwer, 2011, 651. 167 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 208, nr. 308. 164

36

65.

In Frankrijk wordt de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de eigenaar alvast

aanvaard 168, daar het retentierecht er als tegenwerpelijk aan eenieder wordt beschouwd. 169 ALBIGES en DUMONT-LEFRAND stellen daarbij dat de tegenwerpelijkheid aan de werkelijke eigenaar als doel heeft “[…] d’assurer l’efficacité du pouvoir de blocage du rétenteur”.170 66.

Om de tegenwerpelijkheid aan de eigenaar van het teruggehouden goed in ons huidige

recht te onderzoeken, moeten we een onderscheid maken tussen roerende (E.1) en onroerende goederen (E.2). E.1. Roerende goederen 67.

Een voorbeeld om de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan een eigenaar met

betrekking tot roerende goederen te illustreren, is een geval dat aan bod kwam in een vonnis van de Rechtbank van Koophandel te Dendermonde op 1 maart 2001.171 De feiten waren de volgende. Een garagist weigerde de vrijgave van een door een leasingnemer binnengebrachte trekker172 zolang de openstaande facturen voor de herstelling ervan niet werden betaald. De leasingmaatschappij (de werkelijke eigenaar) was hier echter niet mee akkoord. De garagist vorderde voor de rechtbank de betaling van de facturen, en voerde aan dat hij door de werking van een geldig retentierecht de schuldvordering kon verhalen op de leasingmaatschappij zelf (tweede verweerster in de zaak). De schuldvordering (nl. de prijs van de herstelling van de trekker) was volgens hem immers rechtstreeks verbonden met de in retentie gehouden zaak door een materiële en objectieve samenhang. De leasingmaatschappij voerde daarentegen aan als eigenaar niet gehouden te zijn tot betaling van de openstaande facturen, daar zij nooit met de garagist zelf gecontracteerd had. Het contract voor de herstelling was immers enkel aangegaan tussen de leasingnemer en de garagist. De leasingmaatschappij benadrukte ook dat de garagist wel degelijk wist dat de leasingnemer geen eigenaar van het goed was.

Zie ook het Cassatiearrest van 22 mei 1962 (Cass. fr. 22 mei 1962, Bull.Civ. 1962, I, nr. 258, JT 1962, 583), waarin men stelde dat in gevallen waarin het retentierecht steunt op een materieel verband we de eigenaar niet kunnen beschouwen als volledig vreemd aan de schuldvordering tussen de schuldeiser-retentor en de schuldenaar. Daar de schuldvordering zijn oorsprong heeft in de terughouding van de zaak (i.e. het materiële verband), is het tegenwerpelijk aan de derde eigenaar. 169 Zie L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés. La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 203, nr. 448. 170 C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 242. 171 Kh. Dendermonde 1 maart 2001, RW 2003-2004, 496-471. Zie voor een gelijkaardig geval: Kh. Charleroi 4 december 1996, JLMB 1997, 1671-1673. 172 ‘Trekker’: i.e. het voorste deel van een vrachtwagen, exclusief oplegger. 168

37

68.

De Rechtbank verduidelijkt in zijn vonnis vooreerst dat eiseres het begrip ‘retentierecht’

verkeerdelijk verwart met de ‘verbintenis tot betaling’. Aangezien er geen contractuele band bestaat tussen de garagist en de leasingmaatschappij, kan de garagist van deze laatste niet de betaling van de facturen eisen. Daarvoor moet de garagist zich wenden tot de leasingnemer, die de opdracht tot herstelling had gegeven. 69.

De vraag die zich vervolgens stelde was of de garagist rechtmatig een retentierecht op de

trekker had uitgeoefend, en of dit retentierecht tegenwerpelijk is aan de eigenaar van de trekker (de leasingmaatschappij). Aangezien de uitoefening van een retentierecht niet vereist dat de goederen de eigendom zijn van de debiteur van de schuldvordering, stelt de Rechtbank vooreerst dat een retentierecht, dat aan alle toepassingsvoorwaarden voldoet (opeisbare schuldvordering, materiële detentie van de zaak, samenhang tussen teruggehouden zaak en schuldvordering en uitoefening te goeder trouw)173, wel degelijk tegenwerpelijk is aan de derde-eigenaar. De rechtbank legt hierbij voornamelijk de nadruk op de voorwaarde van de goede trouw, en verwijst tevens naar de stelling van LAMINE: indien een garagist weet dat zijn klant geen eigenaar is van het binnengebrachte voertuig, voert die de herstelling op eigen risico uit, omdat hij in dit geval geen retentierecht kan uitoefenen tegenover de eigenaar.174 Aangezien de Rechtbank van mening was dat uit de feiten niet kon worden afgeleid dat de garagist op voorhand wist dat de trekker geleased werd, besliste de Rechtbank dat de garagist terecht en te goeder trouw haar retentierecht, dat wel degelijk aan de leasingmaatschappij tegenwerpelijk is, uitgeoefend had. 175 De rechters volgden hier aldus de (simpele) redenering dat het retentierecht in casu tegenwerpelijk was, daar er geen elementen voorhanden waren waaruit de retentor kon opmaken dat de trekker geleased werd. De retentor was daarom te goeder trouw. 70.

Het bovenstaande betreft enkel het geval waarin een retentor te goeder trouw niet wist

dat hij niet met de eigenaar contracteerde. Indien de schuldeiser-retentor er dus redelijkerwijze op kon vertrouwen dat zijn wederpartij eigenaar van de zaak was, is het retentierecht tegenwerpelijk.176

Zie supra, Hoofdstuk 1, §3. L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 209, nr. 310. 175 Kh. Dendermonde 1 maart 2001, RW 2003-2004, 471. 176 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 51, nr. 37; P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et 173 174

38

We mogen hier echter niet uit afleiden dat een retentor, die wel degelijk weet dat zijn schuldenaar geen eigenaar van de zaak is, zijn retentierecht nooit zal kunnen tegenwerpen aan de werkelijke eigenaar. In een baanbrekend arrest van het Hof van Cassatie van 27 april 2006 177 stelde het Hof immers dat een retentierecht in dergelijk geval nog steeds tegenwerpelijk kan zijn, op voorwaarde dat de retentor, op het moment van de inontvangstname van de goederen, er op mocht vertrouwen dat zijn schuldenaar bevoegd was tot het sluiten van de overeenkomst waarop het retentierecht steunt. In een arrest van 15 september 2011 hernam het Hof van Cassatie dit standpunt178 en ook in Nederland vinden we een gelijkaardige redenering in het NBW179. Hierna wordt ingegaan op al deze laatste aspecten, teneinde een goed begrip te krijgen van deze redenering. Het is immers deze redenering die de wetgever in de Wet Roerende Zekerheden heeft aangewend ter opstelling van het artikel 75.180 E.1.1. Het Cassatiearrest van 27 april 2006 71.

Deze zaak, gericht tegen een arrest van het Hof van Beroep te Antwerpen van 15 maart

2004181, betrof een geval van een conventioneel uitgebreid retentierecht. Op dit soort retentierecht wordt later dieper ingegaan182, maar het arrest is hier al van belang, daar het de tegenwerpelijkheid aan een verkoper met een eigendomsvoorbehoud betrof.183 Samengevat waren de feiten de volgende. Een partij staalbobijnen 184 werd door eiseres verkocht onder eigendomsvoorbehoud aan een BVBA. De BVBA stockeerde vervolgens deze goederen in de magazijnen van de verweerster, een goederenhandelaar in de haven van Antwerpen. Even later ging de BVBA failliet. Aangezien de kosten van de stockage - van zowel de huidige staalbobijnen als van voorheen behandelde goederen (partijen hadden nl. regelmatige handelsbetrekkingen) - nog niet aan de goederenhandelaar waren betaald, oefende deze laatste

l’étendue du droit de rétention et l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 84, nr. 14. 177 Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, afl. 37, 1541-1542 (noot M.E. STROME). 178 Cass. 15 september 2011, Arr.Cass. 2011, nr. 471. Zie infra, nr. 76. 179 Zie infra, nr. 78. 180 Zie infra, nr. 103. 181 Antwerpen 15 maart 2004, RW 2004-2005, 1354-1355; NJW 2005, 703 (noot C. Cauffman). 182 Zie infra, Hoofdstuk 3, en specifiek voor dit arrest nr. 123. 183 De verkoper met een eigendomsvoorbehoud kunnen we gelijkstellen met een eigenaar. De tegenwerpelijkheid van zijn retentierecht wordt immers op geheel dezelfde wijze beslecht. Zie infra, nr. 84; E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, afl. 45, 32, nr. 40; C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, afl. 114, 687, nr. 6. 184 Staalbobijnen: i.e. grote ‘rollen’ van staal.

39

een retentierecht uit voor het gehele bedrag van de schuldvordering op de partij staalbobijnen.185 De vraag die hier in deze zaak van belang was (nl. het tweede middel), was de vraag of de retentor te goeder trouw was en aldus zijn retentierecht kon tegenwerpen aan de verkoper met een eigendomsvoorbehoud. Het Hof van Cassatie volgde hierin de appelrechters, en stelt vooreerst dat “Dit retentierecht […], met betrekking tot roerende lichamelijke zaken, ook tegenwerpelijk [is] aan de eigenaar van de teruggehouden goederen die niet de schuldenaar is, op voorwaarde van de goede trouw van de schuldeiser.”186 Vervolgens legt het Hof uit wanneer een schuldeiser als ter goeder trouw wordt beschouwd: “[…] wanneer hij bij de inontvangstname van de goederen mocht aannemen dat zijn schuldenaar de eigenaar van de goederen was of althans bevoegd was om ter zake van die goederen overeenkomsten te sluiten die aanleiding kunnen geven tot de uitoefening van het retentierecht op deze goederen.” We kunnen hieruit afleiden dat een schuldeiser-retentor eveneens beschermd wordt in het geval dat hij weet dat zijn schuldenaar geen eigenaar van de zaak is, maar wel te goeder trouw is ten aanzien van diens bevoegdheid om de overeenkomst te sluiten waarop het retentierecht steunt. Deze bevoegdheid wordt door STORME aangeduid met de term beschikkingsbevoegdheid.187 72.

De grondslag voor deze redenering moeten we zoeken in artikel 2279 van het Burgerlijk

Wetboek (“Met betrekking tot roerende goederen geldt het bezit als titel”)188, dat een derdeverkrijger van roerende lichamelijke zaken beschermt tegen oudere zakelijke rechten indien hij te goeder trouw in het bezit van deze goederen is.189 Ondanks het feit dat een partij beschikkingsonbevoegd is, wordt hij in ons recht toch beschermd en verkrijgt hij een recht dat

Er was immers ook een ondeelbaarheidsclausule overeengekomen in het contract tussen de goederenhandelaar en de BVBA. 186 Het Hof volgde met deze stelling (dat het retentierecht tegenwerpelijk is indien de retentor te goeder trouw is) de meerderheidsopvatting die reeds bestond in de rechtspraak. Zie o.a. Antwerpen, 15 november 2004, NJW 2005, 705 (noot E. SOMERS); Kh. Antwerpen 24 mei 2005, RHA 2006, 254. 187 De reden hiervoor is dat hij het retentierecht als een echt zakelijk recht beschouwd, zie infra nr. 75; M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, (1543) 1546, nr. 7. 188 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 51-52, nr. 37. 189 De goede trouw vereist voor de toepassing van art. 2279 BW veronderstelt bij de bezitter, op het ogenblik van de verwerving van het goed, het absolute geloof dat zijn rechtsvoorganger eigenaar is van het overgedragen goed. Twijfel over het eigendomsrecht van deze laatste, evenals elk teken of bepaalde informatie dat het bezit van deze rechtsvoorganger verdacht maakt, sluit alle goede trouw van de bezitter uit. Zie Cass. 3 juni 1915, Pas. 1915-16, I, 300; Cass. 12 november 1925, Pas. 1926, I, 57. 185

40

tegen het oudere zakelijke recht ingaat, indien deze partij te goeder trouw is op het ogenblik dat hij in het bezit van de zaak komt.190 73.

In bovenstaande zaak werd door de verwerende partij ook de vraag opgeworpen of het

toestaan van de tegenwerpelijkheid van het retentierecht op goederen die niet in eigendom aan de schuldenaar behoren, geen schendig oplevert van artikel 544 BW en artikel 1 van het Eerste Aanvullend Protocol van 20 maart 1952 bij het EVRM. Het Hof van Cassatie antwoordde hierop kortweg ontkennend: de eigenaar wordt niet in zijn eigendomsrecht aangetast indien het retentierecht hem tegenwerpelijk is.191 74.

Bovenstaande redenering van het Hof van Cassatie over beschikkings(on)bevoegdheid is

niet zo nieuw.192 Het werd reeds in de rechtspraak aanvaard dat een pandrecht rechtsgeldig wordt gevestigd op een roerende zaak indien de pandhouder er rechtmatig op mocht vertrouwen dat hij contracteerde met iemand die bevoegd was om de goederen in pand te geven.193 Ook voor een verhuurder werd aanvaard dat hij zijn voorrecht kan laten gelden op goederen van derden indien hij erop mocht vertrouwen dat hij met de werkelijke eigenaar handelde.194 Het Hof van Cassatie trekt deze lijn hier dus mooi door naar het retentierecht en verleent de retentor een gelijkaardige bescherming. 75.

STORME is van mening dat we de door het Hof van Cassatie vooropgestelde vereiste van

beschikkingsbevoegdheid kunnen zien als een uitdrukking van het anterioriteitsbeginsel inzake zakelijke rechten. Een beschikkingsonbevoegdheid is namelijk niets anders dan de keerzijde van een ouder eigendomsrecht of ander zakelijk recht.195 Een commissionair bijvoorbeeld kan in beginsel maar een pandrecht verkrijgen op goederen die aan zijn opdrachtgever toebehoren en voor zover een verpanding niet in strijd is met een ouder zakelijk werkend recht. Het oudste M.E. STORME, “De goede trouw vereist om een voorrecht van de commissionair, retentierecht of ander vuistpand te verkrijgen ondanks de bevoegdheid van de pandgever”, RW 2004-2005, afl. 30, (1179) 1180. 191 Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, 1543; R. JANSEN, V. SAGAERT, “Overzicht van rechtspraak; Zakelijke zekerheden (2004-2010)”, TPR 2012, afl.3, 1285-1286, nr. 69. 192 M.E. STORME, ‘Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak’, RW 2007-2008, (1543) 1546, nr. 7. 193 Cass. 12 februari 2004, RW 2004-2005, 1179. Ivm het voorrecht van de commissionair: Zie Antwerpen 21 december 1993, RW 1994-1995, 331 en Cass. 21 maart 2003, RW 2004-2005, 1174. Zowel het Cassatie arrest van 12 februari 2004 als het arrest van 21 maart 2003 behandelen de gelijkaardige situatie waarbij een persoon ofwel een zaak in pand heeft gekregen, ofwel een zaak krachtens een contractuele rechtsverhouding in zijn macht heeft en beweert op die zaak een pandrecht uit te oefenen, terwijl de zaak niet in eigendom aan zijn wederpartij toebehoort. Telkens maakte het Hof van Cassatie toepassing van de goede trouw-vereiste en ging men na of de partij wel de bevoegdheid had om op de zaak een pandrecht te vestigen, dan wel over de zaak zodanig te beschikken dat ze krachtens de wet aan een pandrecht of gelijksoortig zekerheidsrecht wordt onderworpen. Zie M.E. STORME, “De goede trouw vereist om een voorrecht van de commissionair, retentierecht of ander vuistpand te verkrijgen ondanks de bevoegdheid van de pandgever”, RW 2004-2005, afl. 30, 1179-1181. 194 E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 223, nr. 8. 195 M.E. STORME, “De goede trouw vereist om een voorrecht van de commissionair, retentierecht of ander vuistpand te verkrijgen ondanks de bevoegdheid van de pandgever”, RW 2004-2005, afl. 30, (1179) 1180. 190

41

recht gaat bijgevolg voor.196 Indien we de toepassing van het anterioriteitsbeginsel ook aanvaarden voor het retentierecht, kunnen we, aldus STORME, niet anders dan (naar analogie met Frankrijk)197 besluiten dat het retentierecht in het huidige recht wel degelijk een zakelijk recht is, dat net zoals alle andere zakelijke rechten in beginsel slechts kan worden verschaft door iemand die tot beschikking bevoegd was. Het retentierecht is volgens hem immers niets meer dan een impliciet pandrecht, dat volgt uit de aard van de rechtsverhouding. 198 76.

In een Cassatiearrest van 15 september 2011 zien we nogmaals dat het Hof van Cassatie

toepassing maakt van de vertrouwensleer om de tegenwerpelijkheid van het retentierecht ten aanzien van een eigenaar te beoordelen.199 Deze zaak betrof een Engelse transportfirma, die een retentierecht uitoefende op 23 trailers wegens de niet-betaling van de vrachtgelden door de medecontractant (het betrof hier een zeetransport). De trailers waren echter niet de eigendom van de medecontractant, maar bleken door deze laatste gehuurd te zijn bij een derde firma. Het Hof van Beroep te Gent oordeelde dat er geen tegenwerpelijkheid was van het retentierecht ten aanzien van de eigenaar, aangezien de transportfirma geacht werd te weten dat de trailers niet in eigendom toebehoorden aan hun medecontractant. Het Hof van Cassatie verbrak echter dit arrest. De beroepsrechters hadden immers niet onderzocht of de transportfirma er wel rechtmatig op kon vertrouwen dat de opdrachtgever bevoegd was om de trailers in die vervoersovereenkomst te gebruiken voor het zeetransport.200 Het is bijgevolg verkeerd om te stellen dat een retentor zijn retentierecht niet tegenwerpelijk is, indien hij wist of behoorde te weten niet met de werkelijke eigenaar te contracteren. Er moet eerst telkens worden nagegaan of de retentor erop mocht vertrouwen dat zijn medecontractant wel bevoegd was de overeenkomst, waarop het retentierecht steunt, te sluiten.201 De rechtspraak maakt hier echter wel soms fouten op. In een vonnis van de Rechtbank van Koophandel te Antwerpen op 24 mei 2005 bijvoorbeeld verwierp de Rechtbank de tegenwerpelijkheid van het retentierecht, door te stellen dat de retentor te kwader trouw was omdat hij wist of behoorde te weten dat de teruggehouden zaak niet in eigendom aan zijn schuldenaar toebehoorde, en dit zonder eerst na te gaan of de retentor er wel rechtmatig op kon

Dat het anterioriteitsbeginsel geldt voor het voorrecht van de commissionair: Zie Cass. 25 mei 1984, RW 19841985, 2328. 197 Zie supra, nr. 48. 198 M.E. STORME, “De goede trouw vereist om een voorrecht van de commissionair, retentierecht of ander vuistpand te verkrijgen ondanks de bevoegdheid van de pandgever”, RW 2004-2005, afl. 30, ( 1179) 1180. 199 Cass. 15 september 2011, Pas. 2011, afl.9, 1946. 200 Cass. 15 september 2011, Pas. 2011, afl.9, 1946; R. JANSEN, V. SAGAERT, “Overzicht van rechtspraak; Zakelijke zekerheden (2004-2010)”, TPR 2012, afl.3, 1286, nr. 70. 201 Zie voor nog een toepassing: Antwerpen 15 november 2004, NJW 2005, afl. 114, 705, noot E. SOMERS. 196

42

vertrouwen dat de schuldenaar bevoegd was de overeenkomst te sluiten waarop het retentierecht steunt.202 77.

Uit het bovenstaande kunnen we bij wijze van conclusie volgende voorwaarden voor de

tegenwerpelijkheid van het retentierecht op roerende goederen aan de eigenaar samenvatten: - De retentor moet te goeder trouw zijn203; - Het voorwerp van deze goede trouw is de bevoegdheid tot het sluiten van de overeenkomst waarop het retentierecht steunt.204 De goede trouw is dus afwezig indien de retentor wist of behoorde te weten dat zijn schuldenaar niet bevoegd was de overeenkomst, waarop het retentierecht steunt (bvb. een herstelling, bewaarneming,…), te sluiten;205 - Deze goede trouw moet beoordeeld worden op het tijdstip van de verkrijging van het werkelijk bezit van de goederen. 206 E.1.2. Nederland 78.

In Nederland vinden we een gelijkaardige redenering (zoals in het Cassatiearrest van 27

april 2006) in het Nederlands Burgerlijk Wetboek. Artikel 3:291, lid 2 stelt immers dat het retentierecht tegenwerpelijk is aan derden met een ouder recht, indien de vordering van de retentor voortspruit uit een overeenkomst die de schuldenaar bevoegd was met betrekking tot de zaak aan te gaan, of indien hij geen redenen had om aan de bevoegdheid van de schuldenaar te twijfelen. Wel is hierbij vereist dat er een ‘voldoende’ verband bestaat tussen de vordering van de schuldeiser en de zaak waarop het retentierecht slaat. 207 Er moet dus nauwlettender worden toegezien op de samenhang tussen de schuld en de zaak. Bij ons wordt deze voorwaarde eveneens gesteld.208

Kh. Antwerpen 24 mei 2005, RHA 2006, afl. 3, 254. Zie supra, nr. 69. 204 Zie supra, nr. 71. 205 M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: retentierecht, rechtstreekse vordering” in CBR Jaarboek 2005-2006, Maklu, Antwerpen, 2006, (567) 579. 206 M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: retentierecht, rechtstreekse vordering” in CBR Jaarboek 2005-2006, Maklu, Antwerpen, 2006, (567) 578; Cass. 21 maart 2003, RW 2004-2005, 1174. 207 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1739-1740; J.E. FESEVUUR, Voorrechten en retentierecht, Deventer, 1992, 66-67. Ook DIRIX stelt deze voorwaarde van een nauwere samenhang: Zie E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 223, nr. 8, 3e alinea) 208 Zie M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: retentierecht, rechtstreekse vordering” in CBR Jaarboek 20052006, Maklu, Antwerpen, 2006, (567) 580. Ook DIRIX stelt deze voorwaarde van een nauwere samenhang: Zie E. DIRIX, ‘De tegenwerpelijkheid van het retentierecht’, TBH 1996, (219) 223, nr. 8, 3e alinea. In een arrest van het Hof van Beroep te Antwerpen (Antwerpen 18 november 2002, RW 2003-2004, alf. 16, 629) werd tevens beslist dat indien de retentor weet of moest weten dat zijn tegenpartij geen eigenaar van de zaak is, er nauwlettender moet op worden toegezien op de samenhang tussen de zaak en de schuld. Volgens M.E.STORME is deze vereiste niets anders dan de voorwaarde van goede trouw (M.E. STORME, “De goede trouw vereist om een voorrecht van de commissionair, 202 203

43

79.

De goede trouw van de retentor is te beoordelen op het moment van de totstandkoming

van de overeenkomst (ook wanneer de zaak pas op een later tijdstip in handen van de retentor komt209), en brengt met zich mee dat op de retentor in beginsel een bepaalde onderzoeksplicht rust. De draagwijdte van deze onderzoeksplicht hangt voornamelijk af van de concrete omstandigheden (aard van de zaak, hoedanigheid van de partijen…).210 De Parlementaire Geschiedenis stelt hierbij dat geen onderzoek naar de bevoegdheid van de schuldenaar van de retentor kan worden verwacht zolang de opdracht niet de grenzen overschrijdt van wat men van een eigenaar van een zaak in het algemeen mag verwachten, zoals bijvoorbeeld een normaal onderhoud, noodzakelijke reparaties, of bewaring in gevallen waarin dit gebruikelijk is.211 We kunnen hier dus uit afleiden dat van een garagist niet kan worden vereist dat hij wist of behoorde te weten dat zijn schuldenaar niet de eigenaar van het binnengebrachte voertuig is, indien er hem enkel gebruikelijke opdrachten (van normaal beheer, zoals een herstelling of onderhoud bijvoorbeeld) worden gevraagd. Bovenstaande redenering kunnen we mijns inziens ook in ons recht hanteren bij de beoordeling van de goede trouw van de retentor. Indien een rechter moet onderzoeken of een retentor wist of behoorde te weten dat hij niet met de eigenaar contracteerde, speelt de aard van de gevraagde werken namelijk een rol. Elke eigenaar laat normaliter zijn wagen eens voor een onderhoud binnenbrengen bij een garagist. Van deze laatste kunnen we dan ook niet verwachten dat hij enig wantrouwen zou moeten koesteren ten aanzien van de bevoegdheid van zijn klant, indien hem een normaal onderhoud of herstelling wordt gevraagd. E.2. Onroerende goederen 80.

Ook een onroerend goed kan het voorwerp uitmaken van een retentierecht. 212 Hierbij

moet geen hypothecaire publiciteit in acht genomen worden opdat het retentierecht op een onroerend goed tegenwerpelijk zou zijn.213

retentierecht of ander vuistpand te verkrijgen ondanks de bevoegdheid van de pandgever”, RW 2004-2005, afl. 30, 1182-1183.) 209 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 681, nr. 951. 210 J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Kluwer, Deventer, 2009, 1740-1741. Deze goede trouw wordt niet verondersteld: HR 20 september 2002, NJ 2004, 171. 211 De Nederlandse wetgever wou het retentierecht tegenwerpelijk maken ten aanzien van derden met een ouder zakelijk recht “wanneer het gaat om een vordering uit een overeenkomst die de schuldenaar jegens de derde bevoegd was te sluiten of ten aanzien waarvan de schuldeiser zich redelijkerwijs niet in die bevoegdheid hoeft te verdiepen, omdat de overeenkomst met een normale exploitatie in overeenstemming was.” NvW, Parl.Gesch. Boek 3, 887; W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 681, nr. 951; H.J. SNIJDERS en E.B.RANKBERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, 596, nr. 728. 212 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, nr. 818 213 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 18, nr. 19.

44

Het Franse Hof van Cassatie kreeg hierover te oordelen in een zaak over een kasteel met bijhorend domein dat verkocht werd.214 De koper van het kasteel had reeds een voorschot betaald en ging in het kasteel wonen, toen de verkoper in een insolventieprocedure terecht kwam. Een hypothecaire schuldeiser van de verkoper verzocht vervolgens de openbare verkoop. De koper weigerde echter het kasteel te verlaten zolang zijn voorschot hem niet werd terug betaald. Ook had hij reeds enkele herstellingswerken aan het kasteel uitgevoerd die hij vergoed wou zien. De hypothecaire schuldeiser was uiteraard niet blij met deze situatie, en voerde aan dat voor de uitoefening van een retentierecht op een onroerend goed een hypothecaire publiciteit vereist is. Het argument van de afwezigheid van publiciteit van het retentierecht werd door het Franse Hof van Cassatie echter verworpen. Een retentierecht is volgens het Hof niet onderworpen aan een hypothecaire publiciteit.215 81.

In Nederland is de rechtspraak van de Hoge Raad in gelijke zin gevestigd. Er wordt daar

echter wel aan toegevoegd dat, aangezien derden niet ingelicht worden door de hypothecaire registers, de eis moet worden gesteld dat de retentor op een feitelijke manier duidelijk kenbaar maakt dat op het onroerend goed een retentierecht rust.216 82.

Wat de tegenwerpelijkheid van het retentierecht op onroerende goederen aan de

eigenaar betreft, wordt, gezien ons systeem van hypothecaire publiciteit, algemeen aangenomen dat er voorkeur moet gegeven worden aan de eigenaar wiens titel als eerste werd overgeschreven. Een retentor kunnen we immers beschouwen als een “derde” in de zin van artikel 1 Hyp.Wet.217 Daar de in artikel 1 van de Hypotheekwet bedoelde akten tegenwerpelijk zijn aan derden vanaf hun overschrijving in de daartoe bestemde registers van de hypotheekbewaarder, kan een

Cass. fr. 16 december 1998, Bull. Civ. III, 1998, 168, nr. 253: “L’opposabilité du droit de rétention n’étant pas subordonnée à la publicité foncière”. 215 E. DIRIX, “Algemene leerstukken” in “Overzicht van rechtspraak. Zekerheden (1998-2003)” , TPR 2004, afl. 2, 1208, nr. 59; P. ANCEL, Droits des sûretés, Paris, Lexis Nexis, 2012, 122 ; L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés : La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 203, nr. 448 (voetnoot 62). 216 HR. 5 december 2003, RvdW 2003, 187. 217 A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 52, nr. 37; E. DIRIX, “Retentierecht”, Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, nr. 39 (voetnoot 7); K. BYTTEBIER, Voorrechten en hypotheken in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2005, 44, nr. 4. 214

45

retentor te goeder trouw zijn retentierecht tegenwerpen aan de beweerde eigenaar zolang er nog geen hypothecaire publiciteit voorhanden is.218 83.

DIRIX stelt wel dat ook hier weer een nuancering vanuit de vertrouwensleer, zoals bij de

roerende goederen, verdedigbaar is, voor schuldvorderingen die kaderen binnen een normaal beheer van het onroerend goed.219 Een huurder die bijvoorbeeld een (grote) schuldvordering heeft op zijn verhuurder, kan een retentierecht uitoefenen op het onroerend goed en dit vervolgens tegenwerpen aan de werkelijke eigenaar, ook al is deze niet de verhuurder. 220 Een overschrijving overeenkomstig artikel 1 Hyp.Wet heeft immers tot gevolg dat derden met een conflicterend recht vanaf dat moment hun goede trouw niet meer kunnen inroepen. Hieruit volgt echter niet dat iedereen vanaf het moment van de overschrijving geacht wordt kennis te hebben van de akte die werd overgeschreven. Van derden verwachten dat ze permanent de hypotheekregisters gaan controleren wanneer daar geen reden toe bestaat, is immers onredelijk geacht door het Hof van Cassatie.221 De rechter dient aldus te beoordelen wat in een gegeven geval van de derde mocht worden gevergd. Van een aannemer bijvoorbeeld mag verwacht worden dat hij de eigendomstitels van zijn opdrachtgever controleert, indien het om belangrijke werken gaat. F. Verkoper met eigendomsvoorbehoud 84.

De

tegenwerpelijkheid

van

het

retentierecht

aan

de

verkoper

met

een

eigendomsvoorbehoud wordt op geheel dezelfde wijze beslecht als dat van de eigenaar.222 Er kan aldus verwezen worden naar het bovenstaande i.v.m. de eigenaar.223 F.1. Eigendomsvoorbehoud: algemeen 85.

Het is relevant om hier even uitleg over het eigendomsvoorbehoud an sich te geven, daar

de Wet Roerende Zekerheden dit tevens regelt. C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, afl. 114, (686) 687, nr. 6. 219 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 31, nr. 39. 220 C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, afl. 114, (686) 687-688, nr. 6. 221 Cass. 26 april 2012, RW 2012-2013, afl. 24, (944) 945, noot G. VELGHE. Het Hof van Cassatie stelde dat de overschrijving tot gevolg heeft dat derden met een conflicterend recht vanaf dat ogenblik hun goede trouw niet meer kunnen inroepen. Dit betekent echter niet dat simpelweg beslist mag worden dat eenieder door deze overschrijving er daadwerkelijk kennis van heeft. Deze beslissing van het Hof speelde in het kader van de verjaringstermijn van artikel 2262bis, §1, tweede lid BW, maar kunnen we ook hier toepassen. 222 E. DIRIX,“Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 32, nr. 40; C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, afl. 114, (686) 687, nr. 6. 223 Zie supra, nrs. 64-83. 218

46

Met een eigendomsvoorbehoud bepalen partijen contractueel dat het eigendomsrecht bij een overdracht (koop, ruil, schenking…) slechts overgaat op de derde-verkrijger nadat deze laatste de prijs heeft voldaan die de tegenprestatie voor deze overdracht vormt. 224 Het vraagstuk naar de tegenwerpelijkheid van dergelijk eigendomsvoorbehoud in geval van samenloop heeft, zoals hieronder zal blijken, een lange evolutie achter de rug. Met de Wet Roerende Zekerheden heeft de wetgever deze materie dan ook duidelijk willen regelen. F.1.1. Tegenwerpelijkheid van het eigendomsvoorbehoud bij samenloop 86.

Tot voor kort werd het eigendomsvoorbehoud enkel wettelijk geregeld in de

Faillissementswet. Met de invoering van het (toen nieuwe) artikel 101 Faill.W. werd de positie van een verkoper van een roerende zaak die zich de eigendom had voorbehouden, in aanzienlijke mate versterkt. In tegenstelling tot wat ervoor werd aangenomen, is een eigendomsvoorbehoud sindsdien tegenwerpelijk aan de samenlopende schuldeisers, zodat de onbetaalde verkoper de goederen kan terugvorderen in geval van faillissement. 225 Dit recht op terugvordering vervalt echter indien de goederen niet meer in natura aanwezig zijn bij de schuldenaar, of indien de goederen onroerend zijn geworden door incorporatie of vermengd zijn met een ander roerend goed. Artikel 101 Faill.W. stelt tevens als voorwaarde dat het eigendomsvoorbehoud schriftelijk moet worden overeengekomen, en dit uiterlijk op het ogenblik van de materiële levering van de goederen. 87.

Klassiek werd aangenomen dat de tegenwerpelijkheid van het eigendomsvoorbehoud

ook in andere gevallen van samenloop (dus ook buiten het geval van een faillissement, zoals bijvoorbeeld een collectieve schuldenregeling, vereffening van een rechtspersoon…), wordt aanvaard.226 De samenloopbestendigheid die artikel 101 Faill.W. invoerde, werd immers gezien als de uitdrukking van een algemeen beginsel krachtens hetwelk een eigendomsrecht dat de schuldeiser zich voorbehoudt erkend wordt in samenloop, ongeacht of het roerende of onroerende goederen betreft.227 Ook had de wetgever reeds sinds de hervorming van het faillissementsrecht in 1997 de verwachting dat de rechtspraktijk de tegenwerpelijkheid van het eigendomsvoorbehoud in andere gevallen van samenloop zou aanvaarden. 228

R. JANSEN, “Eigendomsvoorbehoud” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (139) 140, nr. 4. 225 C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, afl. 114, (686) 686. 226 R. FRANSIS, “Tegenwerpelijkheid van het eigendomsvoorbehoud bij samenloop: de wetgever is opnieuw (dringend) aan zet”, NJW 2010, afl. 225, (503) 504. 227 R. JANSEN, “Eigendomsvoorbehoud” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (139) 146, nr. 10. 228 Zie Verslag VANDEURZEN, Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 49-329/17, 157: “Het opzet van de ontwerpteksten strekt echter enkel (binnen het kader van het gerechtelijk akkoord en het faillissement) tot de wettelijke afschaffing van de 224

47

88.

Een arrest van de Franstalige eerste kamer van het Hof van Cassatie van 7 mei 2010 229

ging echter in tegen deze gevestigde opvattingen en veroorzaakte dan ook een kleine storm van verontwaardiging in de rechtsleer.230 Het Hof van Cassatie stelde dat het eigendomsvoorbehoud van de verkoper niet tegenwerpelijk is bij samenloop buiten faillissement. Volgens het Hof bestaat er immers geen algemeen rechtsbeginsel volgens hetwelk het beding van eigendomsvoorbehoud in geval van samenloop geldt ten aanzien van derden. In casu kon volgens het Hof daarom het beding van eigendomsvoorbehoud in de collectieve schuldenregeling niet worden geëerbiedigd, daar er in de bijzondere regeling van de collectieve schuldenregeling

geen

bepaling

bestaat

zoals

artikel

101

Faill.W

waarin

in

de

tegenwerpelijkheid van het beding wordt voorzien.231 89.

Door dit arrest werd snel duidelijk dat een wetgevend ingrijpen, ter invoering van een

uniforme regeling, niet lang meer kon uitblijven. Met de Wet Roerende Zekerheden wordt hieraan gehoor gegeven. De wetgever heeft duidelijk gekozen voor een algemene erkenning van het eigendomsvoorbehoud in de verschillende gevallen van samenloop. 232 Het nieuwe artikel 68 Wet Roerende Zekerheden stelt dat de verkoper die een eigendomsvoorbehoud heeft bedongen, zijn goederen kan terugvorderen wanneer de koper in gebreke blijft de prijs volledig te voldoen. Een algemene definitie van het eigendomsvoorbehoud, zoals te vinden in het Franse recht (artikel 2367 Code Civil)233, vinden we in de Wet echter niet terug. F.1.2. Rang van het eigendomsvoorbehoud in de Wet Roerende Zekerheden 90.

De

wetgever

geeft

in

artikel

58

Wet

Roerende

Zekerheden

aan

het

eigendomsvoorbehoud een absolute ‘superprioriteit’ door te stellen dat aan de onbetaalde verkoper met een eigendomsvoorbehoud de hoogst mogelijke rang toekomt: hij gaat voor op alle pandhouders op deze goederen. Er is echter een (belangrijke) uitzondering. Een pandrecht dat

omstreden cassatierechtspraak inzake eigendomsvoorbehoud. Het ligt dan ook uitdrukkelijk in de bedoeling van de wetgever het debat hieromtrent beperkt te houden om de slaagkansen van dit initiatief te optimaliseren. De voorgestelde regeling situeert zich binnen de context van het faillissement van het gerechtelijk akkoord maar spreekt zich niet uit over andere vormen van samenloop. Te verwachten is dat de rechtspraktijk zal evolueren in het licht van de regeling die in dit ontwerp wordt uitgewerkt.” 229 Cass. 7 mei 2010, RW 2011-2012, afl. 5, 271, not. M.E. STORME, NJW 2010, afl. 225, 502, noot. R. FRANSIS. 230 Volgens STORME getuigt het arrest zelfs van “juridisch autisme”. Zie M.E. STORME, “Eigendomsvoorbehoud en samenloop buiten faillissement: Hof van Cassatie lijdt aan fantoompijn”, RW 2011-2012, (254) 265. 231 R. JANSEN, “Eigendomsvoorbehoud” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (139) 146, nr. 10. 232 Zie Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr. 532463/001, 69: “Aldus wordt de erkenning van het eigendomsvoorbehoud dus veralgemeend tot alle gevallen van samenloop.” 233 Artikel 2367 Code Civil luidt als volgt: “La propriété d’un bien peut être retenue en garantie par l’effet d’une clause de réserve de propriété qui suspend l’effet translatif d’un contrat jusqu’au complet paiement de l’obligation qui en constitue la contrepartie.”

48

gebaseerd is op een retentierecht voor een schuldvordering tot behoud van de zaak gaat voor op het eigendomsvoorbehoud. 91.

Laatstgenoemde uitzondering is geheel in de lijn met zowel de huidige opvattingen als de

nieuwe regeling in de Wet Roerende Zekerheden over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de eigenaar van het goed.234 Zoals gezien, kan een retentor zijn retentierecht tegenwerpen aan de eigenaar van de teruggehouden roerende goederen, indien hij bij de inontvangstname van de goederen erop mocht vertrouwen dat zijn schuldenaar de eigenaar van de goederen was, of althans bevoegd was om ter zake van die goederen overeenkomsten te sluiten die aanleiding kunnen geven tot de uitoefening van het retentierecht.235 92.

In de Wet Roerende Zekerheden krijgt de retentor enkel voorrang op de

eigenaar/verkoper met eigendomsvoorbehoud indien zijn schuldvordering er een is van kosten tot behoud van de zaak. Voor elke andere soort schuldvordering neemt de retentor een lagere rang in.236 Dit is m.i. uiterst te betreuren. Het spoort immers niet gelijk met het feit dat de retentor zijn retentierecht wel kan tegenwerpen aan de eigenaar (conform artikel 75 Wet Roerende Zekerheden)237. De retentor met een andere soort schuldvordering geniet immers bescherming krachtens artikel 2279 BW en zijn retentierecht is daarom tegenwerpelijk aan de werkelijke eigenaar van het teruggehouden goed. Bij de verdeling komt hij echter pas later aan de beurt.238 G. Hypothecaire schuldeiser 93.

Over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan een hypothecaire schuldeisers

heerst weinig eensgezindheid. 94.

Aangezien DE PAGE het retentierecht als een louter persoonlijk verweermiddel ziet,239

meent hij dat het retentierecht niet tegenwerpelijk is aan een hypothecaire schuldeiser, die immers een zakelijk recht heeft. Een zakelijk recht kan volgens hem niet ontkracht worden door een louter persoonlijk verweermiddel. 240 De rechtspraak trad dit standpunt vroeger bij241 en ook LAMINE geeft de voorkeur aan de stelling dat het retentierecht nooit tegenwerpelijk kan zijn aan

Zie infra, Hoofdstuk 2, §2. Zie supra, nr. 71; Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, afl. 37, 1541-1542. Voor het toekomstige recht: artikel 75 Wet Roerende Zekerheden (zie infra, nr. 103) 236 R. JANSEN, “Eigendomsvoorbehoud” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (139) 165, nr. 40. 237 Zie infra, Hoofdstuk 2, §2. 238 Zie ook infra, nr. 148. 239 Zie supra, nr. 45. 240 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, Brussel, Bruylant, 1942, nr. 827. 241 Zie bvb. Brussel 9 mei 1974, RW 1974-1975, 1304. 234 235

49

een hypothecaire schuldeiser.242 Hij stelt dat de wetgever met de invoering van het systeem van publiciteit van zakelijke rechten op onroerende goederen de bedoeling had deze rechten te beschermen. Door toe te laten dat een rechter zou kunnen beslissen dat aan het retentierecht de voorkeur wordt gegeven, wordt deze bescherming op losse schroeven gezet. 95.

Met het arrest van het Hof van Cassatie van 16 juni 1995 243 kwam er echter verandering.

Het arrest betrof een zaak waarbij er een retentierecht werd uitgeoefend op enkele schepen van een vennootschap (nl. de NV Antwerpen Maritiem, een rederij) wegens een schuldvordering van bepaalde sociale zekerheidsbijdragen. De NV had deze schepen echter reeds eerder in hypotheek gegeven in het kader van een kredietovereenkomst. Toen de vereffenaars van de NV de schepen verkochten, wierp de retentor op voorrang te hebben op de hypothecaire schuldeiser. Het Hof van Cassatie stelde echter dat het retentierecht niet kon worden ingeroepen tegen een hypothecaire schuldeiser.244 96.

In bovenstaande zaak gaf het Hof van Cassatie de voorkeur aan de hypothecaire

schuldeiser aangezien deze laatste zijn hypotheek reeds vroeger bestond dan het retentierecht. Dit bracht de rechtsleer (vnl. DIRIX, die het retentierecht beschouwd als een recht met zakelijke werking)245 ertoe te besluiten dat er rekening moet worden gehouden met de anterioriteitsregel: een ouder (ontstaan) (retentie)recht is tegenwerpelijk aan een hypothecaire inschrijving van latere datum. Omgekeerd, een retentierecht van latere datum kan niet worden ingeroepen tegen een eerder ingeschreven hypotheekrecht. 246 Deze redenering vinden we ook terug bij VAN OMMESLAGHE en FAGNART.247 97.

In de rechtspraak werd deze stelling gevolgd. In een vonnis van de Rechtbank van

Koophandel te Antwerpen bijvoorbeeld werd beslist dat een retentierecht uitgeoefend op een schip niet tegenwerpelijk is aan een hypothecaire schuldeiser die beschikt over een anterieure inschrijving.248 De feiten van dit vonnis waren gelijkaardig aan het voorgaande Cassatiearrest. Een scheepswerf weigerde de vrijgave van een schip tot de integrale betaling van de (niet “(Men moet) kordaat kiezen voor de (eerstgenoemde) stelling: ‘het retentierecht in brede zin is nooit tegenwerpelijk aan de hypothecaire schuldeisers. Het leidende beginsel van de hypotheekwet is immers de publiciteit van de onroerende zakelijke rechten. Door openbaarmaking voor te schrijven heeft de wetgever deze rechten op een bijzondere wijze willen beschermen. Het komt de rechter niet toe deze bescherming op losse schroeven te zetten.” L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 200, nr. 297 243 Cass 16 juni 1995, TBH 1996, 215-219. 244 E. DIRIX, “Algemene leerstukken” in Overzicht van rechtspraak. Zekerheden 1998-2003, TPR 2004, afl. 2, 1209. 245 Zie supra, nr. 46. 246 E. DIRIX, “De tegenwerpelijkheid van het retentierecht”, TBH 1996, (219) 224, nr. 9; E. DIRIX, “Algemene leerstukken” in Overzicht van rechtspraak. Zekerheden 1998-2003, TPR 2004, afl. 2, 1209. 247 Zie J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception de l’inexécution”, RCJB 1979, noot bij Cass. 7 oktober 1976, (12) 27, nr. 21 a) ; P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention en l’ exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 84-85, nr. 14. 248 Kh. Antwerpen 14 februari 2001, RW 2002-2003, 227-229. 242

50

betwiste) openstaande facturen. Op het schip rustte echter drie hypothecaire inschrijvingen door de NV K., die kredieten had verleend aan de eigenaar van het schip (de gefailleerde). Zowel de scheepswerf als de NV K. stelden het recht te hebben als eerste uit te worden betaald uit de verkoopsopbrengst van het schip. De rechters verwezen (terecht) in hun beslissing naar de Cassatierechtspraak van 16 juni 1995 en gaven aan dat de retentie van een schip aan degene die het uitoefent in de regel geen voorrang verschaft op de hypotheekhouder van dat schip. Men wees tevens op de anterioriteitsregel: “Ook indien men de anterioriteitsregel toepast op dit vraagstuk en een ouder retentierecht tegenwerpelijk acht aan een hypothecaire inschrijving van latere datum, maar niet omgekeerd (…), dan blijkt het retentierecht in casu niet tegenwerpelijk te zijn aan de NV K., omdat de eerste hypothecaire inschrijving dateert van juli 1989 en de facturen van de scheepswerf van 1994, 1995 en 1996.” 249 98.

Een gelijkaardige redenering die steunt op anterioriteit vinden we bij VAN OMMESLAGHE,

die van mening is dat het retentierecht niet tegenwerpelijk aan de derde wiens titel dateert van vóór het retentierecht dat steunt op een juridische samenhang.250 Hij maakt hiervoor een onderscheid tussen een retentierecht gesteund op een materieel verband en een retentierecht gesteund op een juridisch verband. Zoals reeds gezien, bestaat er een materieel verband (dubitum cum re iunctum) indien de schuldvordering rechtstreeks slaat op de teruggehouden zaak. 251 Een dergelijk nauw verband is aanwezig indien de schuldvordering haar oorsprong vindt in de teruggehouden zaak. Dit is het geval wanneer de schuldvordering kosten betreft die naar aanleiding van de ingehouden zaak zijn gemaakt. Schoolvoorbeeld hiervan zijn kosten gemaakt ter herstelling van de zaak. 252 Een juridisch verband is voorhanden indien de retentie slaat op de wederkerige rechtsverhouding tussen beide partijen.253 Zo wordt aangenomen dat er een voldoende juridische samenhang bestaat tussen wederzijdse verbintenissen wanneer die verbintenissen voorvloeien uit éénzelfde wederkerige rechtsverhouding. Het kan daarbij gaan om eenzelfde contract, of een geheel van contractuele relaties.254

Kh. Antwerpen 14 februari 2001, RW 2002-2003, (227) 228. Zie ook infra, nr. 139. P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et de l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur, RCJB 1963, (69) 91, nr. 19. 251 Zie ook supra, nr. 16. 252 C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 152, nr. 22. M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 574; F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 97, nr. 176. 253 Zie ook supra, nr. 16. 254 P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 942-943, nr. 602; F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 249 250

51

Volgens VAN OMMESLAGHE komt er een absolute tegenwerpelijkheid toe aan het retentierecht dat gesteund is op een materiële samenhang. Bij een juridische samenhang is het retentierecht volgens hem enkel tegenwerpelijk aan een titularis van een jonger zakelijk recht. 255 99.

Ook in Nederland maakt men - op een zelfs algemene wijze - gebruik van de

anterioriteitsregel bij de bepaling van de tegenwerpelijkheid van het retentierecht. Artikel 3:291, lid 1 NBW stelt dat de retentor zijn retentierecht kan tegenwerpen aan derden die een recht op de zaak hebben verkregen, nadat de retentor zijn vordering is ontstaan en de zaak in zijn macht is gekomen. Het begrip ‘derden’ met een recht op de zaak is hierbij ruim op te vatten en omvat zowel derden die een eigendomsrecht verwierven op de zaak, als derden met een beperkter zakelijk recht, zoals een later gevestigd pandrecht. Daarnaast valt de derde die een recht op gebruik van de zaak ontleent aan een tussen hem en de schuldenaar gesloten overeenkomst (zoals bijvoorbeeld een huurovereenkomst), een derde met een voorrecht, of een derde die beslag heeft gelegd, er ook onder.256 De anterioriteitsregel neemt in Nederland dus een belangrijke plaats in bij het bepalen of een retentierecht aan een derde tegenwerpelijk is. De regeling wordt gebillijkt door het feit dat derden bijna altijd op het bestaan van het retentierecht bedacht kunnen zijn, omdat de zaak zich niet in de handen van de eigenaar bevindt. Dit bracht de Nederlandse Hoge Raad er toe te stellen dat een retentierecht voor een derde met een posterieur recht voldoende kenbaar moet geweest zijn, indien het retentierecht aan hem kan worden tegengeworpen.257 Bijgevolg zal met betrekking tot onroerende goederen een retentierecht, dat - zoals ook bij ons - uit zijn aard niet uit de openbare registers blijkt, tegen een derde met een posterieur recht kunnen worden ingeroepen indien het voor deze derde op een voldoende duidelijke wijze kenbaar is dat de retentor de feitelijke macht uitoefent op het onroerend goed.258 Deze eis van kenbaarheid van het retentierecht kan reeds voldaan zijn door een eenvoudige mededeling door de retentor aan de derde alvorens die zijn recht verwierf.259

97, nr. 176 ; C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, (141) 151, nr. 22. 255 P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et de l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur, RCJB 1963, (69) 91, nr. 19. 256 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, nr. 950,680; J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1739. 257 HR 23 juni 1995, NJ 1996/216 (Deen/Van der Drift Beheer). 258 H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, nr. 727, 594. 259 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, nr. 950, 680-681.

52

H. Bijzonder bevoorrechte schuldeisers 100.

Deze schuldeisers beschikken (in tegenstelling tot een algemeen bevoorrechte

schuldeiser)260 over een aanspraak op de executieopbrengst van het specifieke goed waarop hun voorrecht slaat. Enkel in het geval dat een bijzonder voorrecht is uitgerust met een volgrecht kan er volgens DIRIX een conflict ontstaan met een retentor. In dergelijk geval mag worden aangenomen dat het retentierecht aan de bijzonder bevoorrechte schuldeiser tegenwerpelijk is. Aangezien een bijzonder voorrecht immers geen recht verleent op de zaak zelf waarop het betrekking heeft, moet in geval van conflict met de schuldeiser-retentor aan deze laatste de voorkeur worden gegeven.261 VAN OMMESLAGHE bepleit hier zelfs de toepassing van de anterioriteitsregel (zoals hij ook doet bij de hypothecaire schuldeiser 262).263 Ook VEROUGSTRAETE stelt voor de tegenwerpelijkheid van het retentierecht de positie van een bijzonder bevoorrechte schuldeiser gelijk aan dat van een hypothecaire schuldeiser, en wijst op de anterioriteitsregel. 264 Hij stelt dat bijzonder bevoorrechte schuldeisers “ […] ne pourront briser le droit de rétention. Leur droit ne porte que sur le montant du produit de l’exécution (sauf des cas où un droit de suite existerait, en quel cas la règle de l’anteriorité trouverait à s’appliquer)."265

§ 2. Regeling in de Wet Roerende Zekerheden 101.

Hierboven is gebleken dat er in het huidige recht geen eensgezindheid bestaat over de

precieze kring van derden aan wie het retentierecht kan worden tegengeworpen. Dit leidde tot veel rechtsonzekerheid. Al in 1963 had VAN OMMESLAGHE benadrukt dat “[…] une organisation législative des effets du droit de rétention serait certainement souhaitable”.266 Ook het feit dat het retentierecht klassiek als tegenwerpelijk wordt beschouwd aan de schuldeisers van een schuldenaar is zodanig gevestigde rechtspraak, zonder dat hiervoor een duidelijke ratio voor te

Zie supra, nr. 63. E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 33, nr. 44; E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 380, nr. 552. 262 Zie supra, nr. 98. 263 P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et l’exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 84-85, nr. 14. Zie ook J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception de l’inexécution”, RCJB 1979, noot bij Cass. 7 oktober 1976, (12) 27, nr. 21 a). 264 I. VEROUGSTRAETE, Manuel de la continuité des entreprises et de la faillite, Mechelen, Kluwer, 2011, 651. 265 I. VEROUGSTRAETE, Manuel de la continuité des entreprises et de la faillite, Mechelen, Kluwer, 2011, 652. 266 VAN OMMESLAEGHE, P., “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention en l’ exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 90, nr. 19. 260 261

53

vinden was.267 Bepaalde auteurs probeerden wel een reden hiervoor te geven 268, maar dit was niet bepaald consistent te noemen. Een wettelijk basis drong zich dus op. De nieuwe Wet Roerende Zekerheden komt aan deze aspecten tegemoet. Een belangrijke vernieuwing die met de Wet wordt verwezenlijkt, is een heldere regeling van de tegenwerpelijkheid aan derden van het retentierecht uitgeoefend op lichamelijke roerende goederen. Het was hierbij duidelijk de bedoeling van de wetgever om aansluiting te zoeken bij de (zojuist besproken) dominante opvattingen uit de rechtspraak en rechtsleer.269 102.

Het eerste lid van artikel 75 Wet Roerende Zekerheden luidt: “Het retentierecht dat

betrekking heeft op een roerend lichamelijk goed is tegenwerpelijk aan andere schuldeisers van de schuldenaar en aan derden die een recht op het goed hebben verkregen nadat de schuldeiser de feitelijke macht over het goed heeft verworven. Met deze regeling, die stelt dat het retentierecht tegenwerpelijk is aan andere schuldeisers van de schuldenaar, wordt een wettelijke basis gegeven aan de gevestigde opvattingen dat het retentierecht tegenwerpelijk is aan de samenlopende schuldeisers.270 Daar de meeste auteurs algemeen bevoorrechte schuldeisers wat betreft de tegenwerpelijkheid van het retentierecht gelijkstellen met chirografaire schuldeisers271, kunnen we aannemen dat voor hen eveneens artikel 75, lid 1 Wet Roerende Zekerheden van toepassing is. Ook ten aanzien van rechtsverkrijgers onder bijzondere titel (bijvoorbeeld een koper) kan het retentierecht ingevolge artikel 75, lid 1 Wet Roerende Zekerheden worden uitgeoefend,272 daar het artikel stelt dat het retentierecht tegenwerpelijk is aan derden die een recht op het goed hebben verkregen nadat de retentor reeds de feitelijke macht over het goed had verworven. Zoals gezien was deze tegenwerpelijkheid reeds algemeen aangenomen in de rechtsleer.273 De bijzonder bevoorrechte schuldeisers vallen eveneens onder dit artikel. Sommige auteurs bepleiten in het huidige recht immers de toepassing van de anterioriteitsregel om conflicten met

I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 174, nr. 13. 268 Zie supra, nrs. 58-60. 269 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr.53-2463/001, 32. 270 Zie supra, nrs. 56-60; I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 174, nr. 13. 271 Zie supra, nr. 51. 272 I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 174, nr. 13. 273 Zie supra, nrs. 52-54. 267

54

bijzonder bevoorrechte schuldeisers te beslechten.274 Dit sluit aan bij het feit dat de nieuwe Wet het retentierecht verheft tot een echt zakelijk zekerheidsrecht,275 waardoor het eerste lid van artikel 75 Wet Roerende Zekerheden logischerwijze gebruik maakt van het klassieke criterium van de tijdsprioriteit. Conflicten tussen rechten met zakelijke werking worden immers normaliter beslecht aan de hand van de anterioriteitsregel. 276 103.

Het tweede lid van artikel 75 Wet Roerende Zekerheden luidt: “Het retentierecht dat

betrekking heeft op een roerend lichamelijk goed is eveneens tegenwerpelijk aan derden met een ouder recht, op voorwaarde dat de schuldeiser bij de inontvangstneming van het goed mocht aannemen dat de schuldenaar bevoegd was om dit goed aan een retentierecht te onderwerpen.” Dit tweede lid van artikel 75 Wet Roerende Zekerheden vertrekt vanuit de veronderstelling dat het retentierecht in conflict komt met een ouder recht (een retentor is bijvoorbeeld in het bezit gekomen van een goed, bezwaard met een eigendomsvoorbehoud).277 In dit geval stelt de Wet dat het retentierecht tegenwerpelijk is indien de schuldeiser-retentor ‘mocht aannemen’278 dat de schuldenaar bevoegd was de overeenkomst te sluiten waarop het retentierecht steunt. Dit sluit bijgevolg volledig aan bij het hierboven besproken Cassatiearrest van 27 april 2006.279 Het retentierecht is aldus tegenwerpelijk aan derden met een ouder recht, op voorwaarde dat de schuldeiser-retentor te goeder trouw was op het ogenblik dat hij de feitelijke macht over de goederen kreeg.280 Deze goede trouw is aanwezig indien de schuldeiser-retentor bij de inontvangstname van het goed erop mocht vertrouwen met de eigenaar te doen hebben, of dat zijn schuldenaar bevoegd was om die goederen aan een retentierecht te onderwerpen. De bescherming van artikel 2279 BW speelt hier dus, zoals in het huidige recht 281, weer ten volle. Indien de retentor geconfronteerd wordt met een ouder recht dat hem kenbaar was, kan hij zich niet meer op deze bescherming van artikel 2279 BW beroepen. We kunnen hier bijgevolg uit afleiden dat het retentierecht tegenwerpelijk kan zijn aan de eigenaar van de goederen (naar analogie met de opvattingen uit het huidige recht, nl. het Zie supra, nr. 100. Zie infra, nrs. 141-142. 276 I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 174, nr. 13. 277 I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 174, nr. 13. 278 Het gebruik van de woorden ‘mocht aannemen dat de schuldenaar bevoegd was om dit goed aan het retentierecht te onderwerpen’ is een beetje ongelukkig gekozen van de wetgever. Het zou mijns inziens immers nóg duidelijker geweest zijn indien hij de bewoordingen van het Cassatiearrest van 27 april 2006 volledig had overgenomen, nl. met de woorden ‘wist of behoorde te weten dat de schuldenaar bevoegd was tot het sluiten van de overeenkomst waarop het retentierecht steunt’. 279 Zie supra, nr. 71. 280 E. DIRIX, De hervorming van de roerende zakelijke zekerheden, Mechelen, Kluwer, 2013, 43, nr. 79. 281 Zie supra, nr. 72 274 275

55

Cassatiearrest van 27 april 2006282), en aldus ook een verkoper met eigendomsvoorbehoud283. Het retentierecht is daarentegen niet tegenwerpelijk aan een hypothecaire schuldeiser wiens recht eerder gepubliceerd was in het hypotheekregister (tevens naar analogie met de opvattingen uit het huidige recht, nl. het Cassatiearrest van 16 juni 1995 284).285

§ 3. De retentor buiten de samenloop (de Wet Continuïteit Ondernemingen) 104.

Een schuldeiser kan zijn retentierecht ook inroepen tegen een schuldenaar die een

procedure van gerechtelijke reorganisatie heeft ingesteld. In het kader van een procedure overeenkomstig de Wet Continuïteit Ondernemingen (hierna: WCO) wordt een retentor normaliter niet gehinderd in de uitoefening van zijn retentierecht (A.). De rechtspraak is echter meer terughoudend, en stelt bij de uitoefening van een retentierecht soms sneller rechtsmisbruik vast aan de hand van de proportionaliteitstoets (B.). A. De Wet Continuïteit Ondernemingen: algemeen 105.

De opening van een gerechtelijke reorganisatie overeenkomstig de WCO heeft tot gevolg

dat aan de schuldenaar (een onderneming), die in slechte papieren verkeert, een periode van opschorting van betaling wordt toegekend met het oog op het behouden van de continuïteit. 286 De WCO heeft immers als voornaamste doelstelling het behoud van de continuïteit van de onderneming te bewerkstelligen.287 De belangen van de schuldeisers worden daarbij ondergeschikt geacht aan dit doel. Om het behoud van de onderneming te verzekeren, verwijst de wetgever naar drie keuzemogelijkheden (minnelijk akkoord, collectief akkoord, of overdracht onder gerechtelijk gezag). Tijdens de opschortingsperiode kunnen geen middelen van tenuitvoerlegging worden voortgezet of aangewend, en kan geen beslag worden gelegd. 288 De gerechtelijke reorganisatie is geen samenloopprocedure. De paritas-regel speelt hier dan ook niet.289

Zie supra, nr. 71. Zie supra, nr. 84. 284 Zie supra, nr. 95. 285 Zie ook Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Commentaar op de artikelen, Parl. St. kamer 2012-2013, nr. 53-2463/001, 72. 286 M. VANMEENEN, “De wet van 31 januari 2009 betreffende de continuïteit van ondernemingen”, RW 2008-2009, afl. 31, (1282), 1293-1294, nr. 24. 287 Artikel 16 WCO. 288 Artikel 30 WCO en artikel 31, eerste lid WCO. 289 M. VANMEENEN, “De wet van 31 januari 2009 betreffende de continuïteit van ondernemingen”, RW 2008-2009, afl. 31, (1282) 1309, nr. 70. 282 283

56

106.

Het moratorium dat ontstaan ten gevolge van de opening van een gerechtelijke

reorganisatie verhindert de uitoefening van feitelijke zekerheidsrechten uit het gemeen recht (zoals het retentierecht) niet. Uit artikel 35 WCO blijkt duidelijk het uitgangspunt van de wetgever dat aan de gemeenrechtelijke opschortingsrechten niet wordt geraakt. De rechten van de schuldeisers blijven immers onaangetast, tenzij de wet een uitdrukkelijk voorbehoud maakt.290 Een schuldeiser-retentor is daarbij geen ‘buitengewone schuldeiser in de opschorting’, noch een ‘schuldeiser-eigenaar’ (artikel 2 WCO) en is bijgevolg gebonden door het reorganisatieplan (er is dus geen individuele instemming van de retentor vereist).291 B. De proportionaliteitstoets 107.

Zoals gezien, moet het retentierecht steeds te goeder trouw worden uitgeoefend en mag

het aldus geen rechtsmisbruik opleveren.292 Dit geldt des te meer in het kader van een WCOprocedure. De aanwending van gemeenrechtelijke opschortingsrechten, zoals het retentierecht, kan in het kader van de WCO immers sneller als rechtsmisbruik worden aangemerkt dan in gewone gevallen van samenloop. Indien bijvoorbeeld het retentierecht wordt uitgeoefend op goederen die voor de continuïteit van de onderneming van wezenlijk belang zijn en het verder ook onzeker is of de retentor iets te winnen heeft onder een faillissementsscenario, kan de uitoefening van het retentierecht als abusief worden aangemerkt.293 Dit geldt tevens voor een conventioneel (verlengd) retentierecht.294 108.

In de rechtspraak wordt de voorwaarde van goede trouw nagegaan aan de hand van een

proportionaliteitstoets.295 Een zaak voor de Rechtbank van Koophandel te Antwerpen296 (dat

E. DIRIX en R. JANSEN, “De positie van de schuldeisers en het lot van lopende overeenkomsten” in K. BYTTEBIER, E. DIRIX, M. TISON en M. VANMEENEN (eds.) Gerechtelijke reorganisatie Getest, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2010, (157) 171, nr. 21; J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen – Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 20112012, afl. 16, (718) 737, nr. 54; M. GREGOIRE, “L’opposabilité du droit de rétention bénéficiant au créancier gagiste”, TBH 2012, afl. 5, (421) 427; J. DEL CORRAL, “Zekerheidsrechten. Stand van zaken”, NJW, afl. 306, (578) 590, nr. 48. 291 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 28-29, nr. 33; Kh. Kortrijk 29 oktober 2010, RW 2011-2012, afl. 8, 410-411. 292 Zie Supra, nr. 29. 293 E. DIRIX en R. JANSEN, “De positie van de schuldeisers en het lot van lopende overeenkomsten” in K. BYTTEBIER, E. DIRIX, M. TISON, en M. VANMEENEN (eds.), Gerechtelijke reorganisatie Getest, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2010, (157) 171, nr. 21. 294 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen – Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 737, nr. 54. 295 Zie supra, nr. 29; E. DIRIX, “Retentierecht”, in E. DIRIX, P. FRANCOIS, M. TISON, Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45 (sept. 2012), 28, nr. 33. 296 Kh. Antwerpen 29 december 2009, RW 2009-2010, afl. 33, 1401-1402. 290

57

nadien deels werd bevestigd door het Hof van Beroep te Antwerpen 297) biedt een illustratie van deze proportionaliteitstoets. Eiseres in deze zaak was een Belgische private spoorwegmaatschappij voor goederenvervoer. De verweerster was een bedrijf dat zich bezig hield met de herstelling van treinwagons. Al sinds geruime tijd vertrouwde eiseres het onderhoud van haar wagons aan de verweerster toe. Toen de eiseres een opschorting kreeg toegekend in het kader van de WCO, had zij hiervan de verweerster op de hoogte gesteld. Deze laatste voerde hierop aan dat het de betaling verwachtte van alle nog openstaande facturen en in afwachting hiervan een pand- en retentierecht ging uitoefenen op alle vijftien wagons die in hun bezit waren, daar dit in hun algemene voorwaarden stond ingeschreven (er was een conventioneel retentierecht overeengekomen) 298. Tien van de vijftien wagons waren reeds in handen van de verweerster vooraleer deze laatste op de hoogte was van de opening van een procedure tot gerechtelijke reorganisatie. Eiseres probeerde nog een minnelijke schikking voor te stellen met de betaling van een bedrag van ongeveer 37.000 euro, wat door verweerster niet werd aanvaard. De rechters in eerste aanleg benadrukten dat het buiten kijf stond dat verweerster het recht had zich op dit conventioneel retentierecht te beroepen. De vraag was echter of dit retentierecht op een redelijke wijze werd uitgeoefend. Eiseres had aangevoerd dat het blokkeren van alle vijftien de wagons, met een nieuwwaarde van in totaal 1.170.000 euro, niet in evenredigheid stond met het bedrag van de schuldvordering van de verweerster, nl. een kleine 65.000 euro. De verweerster stelde echter dat de wagons slechts aan een schrootwaarde van ongeveer 28.000 euro dienden te worden gewaardeerd. Dit verweer was niet zo gelukkig: indien de verweerster wil uitgaan van de schrootwaarde, was het niet redelijk dat men de minnelijke schikking, die beduidend meer bedroeg dan deze schrootwaarde, niet had aanvaard. Het uitoefenen van het retentierecht hinderde bijgevolg onterecht de economische bedrijvigheid van de eiseres. De rechtbank besloot dan ook dat door “de wanverhouding tussen het bedrag van de achterstallige facturen en de waarde van de ingehouden wagons, […] het proportionaliteitscriterium geschonden is en er sprake is van misbruik van recht.”299 109.

Ook de beroepsrechters waren van oordeel dat het retentierecht kan worden ingeroepen

tegen een schuldenaar die een procedure gerechtelijke reorganisatie heeft ingesteld, maar dat de uitoefening van dergelijke opschortingsrechten niet mag neerkomen op rechtsmisbruik. Er werd

Antwerpen 6 juni 2011, RW 2011-2012, afl. 16, 747-750. Zie infra, Hoofdstuk 3. 299 Kh. Antwerpen 29 december 2009, RW 2009-2010, afl. 33, (1401) 1402. 297 298

58

geoordeeld dat de schuldeiser rechtsmisbruik had gepleegd door zijn retentierecht uit te oefenen nadat hij door de schuldenaar op de hoogte was gesteld van de start van de procedure van gerechtelijke reorganisatie. Volgens de beroepsrechters bestond het rechtsmisbruik - in tegenstelling tot wat in eerste aanleg beslist werd- er echter in dat de appelante ook nog de vijf laatste wagons had teruggehouden vanaf het tijdstip dat zij reeds afwist van de WCO-procedure. De appelante was dus slechts gerechtigd een retentierecht uit te oefenen op de eerste tien wagons.300 Volgens deze uitspraak kan er aldus sprake zijn van rechtsmisbruik wanneer een schuldeiser zijn retentierecht uitoefent nadat hij reeds op de hoogte werd gesteld van de opening van een gerechtelijke reorganisatie.301 110. eerder

DE WEGGHELEIRE stelt dat we uit deze uitspraak kunnen afleiden dat de rechtspraak nu geneigd

is

om,

onder

het

voorwendsel

van

rechtsmisbruik,

feitelijke

zekerheidsmechanismen niét toe te staan in het raam van een WCO-procedure.302 Dit is mijns inziens een terechte opmerking. Door te aanvaarden dat het op de hoogte zijn van een procedure tot gerechtelijke reorganisatie reeds voldoende is om te besluiten tot rechtsmisbruik (zoals de beroepsrechters in bovenstaande zaak deden), heeft dit tot gevolg dat men de aanwending van feitelijke zekerheidsmechanismen aan banden legt. Dit gaat echter in tegen het uitgangspunt van de wetgever, dat in beginsel niet aan de gemeenrechtelijke opschortingsrechten wordt geraakt (art. 35 WCO).303 Tevens zal men, in navolging van bovenstaande rechtspraak, de proportionaliteitstoets strenger gaan beoordelen, waardoor men meer gelijkheid vereist tussen de schuldvordering van de retentor en de teruggehouden zaak. Zowel de rechters in het bovenstaande arrest304, als de rechtsleer305, nemen immers aan dat onder gelding van de WCO een misbruik van recht sneller mag worden aangenomen dan in een andere context, daar het behoud van de continuïteit van de onderneming steeds moet worden vooropgesteld. Gelijkheid tussen de schuldvordering van de retentor en de teruggehouden zaak is echter geen voorwaarde voor het uitoefenen van een geldig retentierecht, en mag dan ook niet verworden tot een algemene regel. Het principe moet blijven dat een rechter slechts een

Antwerpen 6 juni 2011, RW 2011-2012, afl. 16, (747) 750, nr. 6. J. DEL CORRAL, “Zekerheidsrechten. Stand van zaken”, NJW, afl. 306, (578) 590, nr. 48. 302 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen – Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 737, nr. 54. 303 J. DEL CORRAL, “Zekerheidsrechten. Stand van zaken”, NJW, afl. 306, (578) 590, nr. 48. 304 Zie Antwerpen 6 juni 2011, RW 2011-2012, afl. 16, (747) 750, nr. 5. 305 E. DIRIX en R. JANSEN, “De positie van de schuldeisers en het lot van lopende overeenkomsten” in K. BYTTEBIER, E. DIRIX, M. TISON, en M. VANMEENEN (eds.), De Wet betreffende de Continuïteit van ondernemingen. Getest, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2009, 171, nr. 21. 300 301

59

marginale toetsingsgrond heeft, wat inhoudt dat er slechts sprake is van rechtsmisbruik indien de rechtsuitoefening kennelijk de grenzen te buiten gaat van een normale rechtsuitoefening.306 111.

Merk op dat in bovenstaande zaak de verweerster zich niet meer op haar pandrecht

beriep, dat nochtans - samen met het retentierecht - in de algemene voorwaarden bedongen was. Dit was een begrijpelijke beslissing van de verweerster. Artikel 30 WCO bepaalt immers dat het moratorium de aanwending of verdere voortzetting van elk middel van tenuitvoerlegging op roerende of onroerende zaken verhindert. Zakelijke zekerheden van de schuldeisers (zoals het pandrecht) hebben in de opschorting enkel een bewarend karakter, in tegenstelling tot feitelijke zekerheidsmechanismen zoals opschortingsrechten (het retentierecht). Deze laatsten blijven onaangetast.307 Het (conventioneel) retentierecht is slechts een tijdelijk drukkingsmiddel dat door de schuldeiser kan worden aangewend om zijn schuldenaar ertoe aan te zetten zijn verbintenissen na te komen, zonder dat de schuldenaar gedwongen wordt tot betaling via de uitwinning van zijn goederen.308

Zie supra, nr. 29. J. De WEGGHELEIRE, “Rechtsmisbruik bij de aanwending van het (conventioneel) retentierecht in het raam van de Wet Continuïteit Ondernemingen”, RW 2011-2012, afl. 16, (750) 751. 308 E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 371, nr. 542; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 7, nr. 12. 306 307

60

HOOFDSTUK 3: HET CONVENTIONEEL (VERLENGD) RETENTIERECHT 112.

Voor partijen kan de werking van opschortingsrechten soms als hinderlijk worden

ervaren. Daar het retentierecht niet van openbare orde is, noch van dwingend recht, zijn partijen vrij om een andere regeling uit te werken op basis van de wilsautonomie. 309 Aldus kunnen zij het retentierecht beperken of uitsluiten.310 Een conventionele uitbreiding van het retentierecht is echter ook denkbaar en wordt in de praktijk vaak toegepast. Partijen bedingen dan een “ondeelbaarheid”, waarbij de gemaakte kosten niet enkel de terughouding toelaten van de goederen waarvoor die kosten specifiek gemaakt zijn, maar ook voor andere goederen die men in het kader van dezelfde overeenkomt, of zelfs opeenvolgende overeenkomsten houdt. 311 113.

Het verlengd retentierecht is een contractuele uitbreiding van het retentierecht via een

bedongen ondeelbaarheid. De voor bewerking afgegeven goederen dienen niet enkel tot zekerheid van de schuldvordering met betrekking tot die bewerking, maar dienen ook tot zekerheid van andere schuldvorderingen, die betrekking hebben op vroeger uitgevoerde bewerkingen op goederen die al werden teruggegeven. 312 Ondernemingen in de verwerkende overheid bedingen aldus vaak dat al de goederen die voor bewerking werden toevertrouwd, beschouwd worden als “deel uitmakend van eenzelfde overeenkomst en niet vatbaar voor verdeling, zelfs al worden zij door opeenvolgende prestaties uitgevoerd”.313 114.

Partijen gaan het retentierecht aldus aanwenden tot zekerheid van andere

schuldvorderingen dan de schuldvordering die in nauw juridisch of materieel verband met de (op dat moment) teruggehouden zaak staat.314 De vraag of dergelijke samenhang bestaat, is volgens het Hof van Cassatie een vraag die tot de onaantastbare bevoegdheid van de bodemrechter behoort. In het (reeds besproken)315 arrest van 27 april 2006 werd door Hof van L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 213, nr. 319. J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen - Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 733, nr. 45; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 53, nr. 41. 311 M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 574-575. 312 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen - Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 733, nr. 46; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 54, nr. 42. 313 R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 375, nr. 546; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 213, nr. 319. 314 M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, afl. 37, (1543) 1543, nr. 2. 315 Zie supra, nr. 71. 309 310

61

Cassatie benadrukt dat het de feitenrechter is die op onaantastbare wijze oordeelt over het bestaan van het verband tussen de teruggehouden goederen en de schuldvordering waarvoor betaling wordt geëist.316

§ 1. Geldigheid inter partes 115.

De toepassingsvoorwaarden van een conventioneel verlengd retentierecht zijn

(grotendeels) dezelfde als deze van een ‘gewoon’ retentierecht. Naast de zekere en opeisbare schuldvordering, dient er sprake te zijn van een voldoende nauw verband tussen de schuldvordering en de teruggehouden zaak. De aard van deze connexiteit is echter hetgeen wat een conventioneel retentierecht onderscheidt van een zuiver retentierecht. 317 Zoals gezien318 veronderstelt een zuiver retentierecht immers een materiële band tussen de zaak waarop het retentierecht wordt uitgeoefend en de schuldvordering van de retentor die naar aanleiding van deze zaak verschuldigd is.319 Dit zuivere retentierecht moeten we onderscheiden van het retentierecht met een juridische connexiteit, i.e. een retentierecht dat in wederkerige overeenkomsten en rechtsverhoudingen toepassing vindt. In wederkerige overeenkomsten of rechtsverhoudingen die wederkerigheid inhouden, is het retentierecht een bijzondere toepassing van de enac. In deze optiek is een contractuele uitbreiding van het retentierecht dus eerder een verruimde toepassing van de enac.320 116.

Klassiek wordt, omwille van de contractsvrijheid, de verbintenisrechtelijke geldigheid

van het conventioneel verlengd retentierecht algemeen aanvaard. Er wordt wel een uitzondering gemaakt in geval van rechtsmisbruik. 321

Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, afl. 37, (1541) 1542. Volgens M.E. STORME is dit echter niet correct en betreft het hier een rechtsvraag. Zie M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, afl. 37, (1543) 1543, nr. 2. 317 J. DE WEGGHELEIRE, “Rechtsmisbruik bij de aanwending van het (conventioneel) retentierecht in het raam van de Wet Continuïteit Ondernemingen”, RW 2011-2012, afl. 16, (750) 750, nr. 1. 318 Zie supra, nr. 16 en nr. 27, en de verwijzingen aldaar. 319 L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 89, nr. 134 ; A. VAN OEVELEN, “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, (15) 43, nr. 22. 320 J. DE WEGGHELEIRE, “Rechtsmisbruik bij de aanwending van het (conventioneel) retentierecht in het raam van de Wet Continuïteit Ondernemingen”, RW 2011-2012, afl. 16, (750) 751, nr. 1. 321 C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, (686) 687, nr. 4; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 213, nr. 320; M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden : Retentierecht, rechtstreekse vordering” in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen, Intersentia, 2006, (567) 575; J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception d’inexécution”, RCJB 1979, (12) 33, nr. 23 a); M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 733. Vgl. met P. VAN OMMESLAGHE, “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention et de l’exceptio non adimpleti contractus, spécialement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, (69) 86, nr. 16: “Nous pensons […] que la licéité de ces clauses doit être admise, bien entendu sauf fraude. […] La stipulation conventionnelle d’indivisibilité, […], est 316

62

117.

Volgens FAGNART is een uitbreiding van het retentierecht d.m.v. een conventioneel

verlengd retentierecht een simpele toepassing van artikel 1218 BW 322, “[…] qui permet de rendre conventionnellement indivisibles des obligations qui naturellement ne le sont pas”.323 Deze redenering is volgens hem een gevolg van de wilsautonomie, voorvloeiend uit artikel 1134 BW. Bij DE PAGE vinden we eenzelfde redenering terug: "(L’indivisibilité conventionnelle) suppose que l’objet de l’obligation est divisible matériellement, et, partant, susceptible d’exécution partielle, mais que le rapport sous lequel la chose a été considérée dans l’obligation ne la rend pas susceptible d’exécution partielle (Code Cic., art. 1218). […] L’indivisibilité conventionnelle résulte donc de la volonté des parties. C’est une application du principe de l’autonomie de la volonté, et de l’article 1134 du Code Civil." 324 Aangezien de bedongen ondeelbaarheid in dergelijke gevallen expliciet gestipuleerd wordt, is de clausule bindend voor zowel de partijen als voor de rechter.325 118.

Soms bedingen partijen een retentierecht zonder dat er enige connexiteit aanwezig is

tussen de teruggehouden zaak en de schuldvordering.326 De geldigheid van dergelijk conventioneel retentierecht inter partes is ook hier onbetwist omwille van de wilsautonomie (artikel 1134 BW), behalve in het geval van rechtsmisbruik.327 119.

In de rechtsleer wordt de vraag gesteld of dergelijk conventioneel retentierecht niet

neerkomt op een (afgezwakt) pandrecht.328 Onder het (nog) huidige recht (artikel 2073 BW) is een pand immers een overeenkomst waarbij de schuldenaar tot zekerheid van zijn schuld een roerende zaak aan zijn schuldeiser afgeeft, die hierdoor bevoorrecht wordt op de opbrengst van de zaak. Dergelijk conventioneel retentierecht onderscheidt zich mijns inziens echter van het pandrecht, daar er geen preferentie op de zaak wordt overeengekomen. Tevens kan men het

une forme de sûreté qu’aucune disposition légale ne prohibe, pas plus que la loi n’interdit, en principe, d’accorder une sûreté par un gage.” 322 Art. 1218 BW luidt: “Een verbintenis is ondeelbaar, hoewel de zaak of de daad die het voorwerp ervan uitmaakt, uit haar aard deelbaar is, indien het verband waarin zij in de verbintenis is beschouwd, ze voor gedeeltelijke uitvoering onvatbaar maakt.” 323 J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception d’inexécution”, RCJB 1979, (12) 33, nr. 23 a). 324 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, Tombe III, Brussel, Bruylant, 1936, 272, nr. 300. 325 J.L. FAGNART, “Recherches sur le droit de rétention et l’exception d’inexécution”, RCJB 1979, (12) 33, nr. 23 a); H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, Tombe III, Brussel, Bruylant, 1936, 273, nr. 301. 326 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen - Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 734, nr. 48; R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten, in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 376. 327 VAN OMMESLAGHE verdedigde stellig de opvatting dat de connexiteit louter conventioneel kan worden overeengekomen. Zie P. VAN OMMESLAGHE, Traité de droit civil Belge. Tombe II - Les obligations, Brussel, Bruylant, 2013, 943, nr. 602, 3°. 328 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen - Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 735, nr. 49.

63

conventioneel retentierecht vestigen op goederen die geen handelswaarde hebben of die onvervreemdbaar zijn, wat bij een pandrecht niet mogelijk is.329

§ 2. Tegenwerpelijkheid 120.

Het ‘Teinturia-arrest’330 is een duidelijk voorbeeld van een geval waarbij een beding in

het spel was volgens hetwelk opeenvolgende prestaties de uitvoering vormden van één enkel ondeelbaar contract. Het in deze zaak bestreden arrest van het Hof van Beroep te Brussel van 23 juni 1975 had gesteld dat er geen tegenwerpelijkheid van het ondeelbaarheidsbeding was, daar er geen samenhang meer voorhanden was tussen de teruggehouden goederen en de schuldvorderingen waarvan de betaling werd geëist. In de oorspronkelijke overeenkomst tussen de partijen (nl. in de algemene voorwaarden van de NV Teinturia) was bedongen dat de te bewerken goederen die aan de NV werden overhandigd en zich in haar macht bevonden, “een pand vormen en dienen tot betaling van de bewerkingskosten, zelfs voor vroeger teruggegeven goederen, en geacht worden onderworpen te zijn aan één en dezelfde overeenkomst die niet voor verdeling vatbaar is, hoewel ze door opeenvolgende prestaties wordt uitgevoerd”. De NV Teinturia betoogde daarom in haar conclusie in de beroepsprocedure dat de verrichtingen waaruit haar schuldvordering voortvloeide een ondeelbaar geheel vormden dat uit één en dezelfde wilsovereenstemming was ontstaan, en beide partijen deze ondeelbaarheid en uitbreiding van het retentierecht dus duidelijk gewild hadden.331 Volgens de beroepsrechters had het ondeelbaarheidsbeding echter alle economische rechtvaardigheid verloren van zodra, na de levering door de NV van de goederen die haar waren toevertrouwd, de betaling van de voor die bewerking verschuldigde prijs niet meer binnen een redelijke termijn kon geschieden, omdat het krediet van de schuldenaar aan wankelen was gebracht. Het Hof van Beroep besloot dat hierdoor de eenheid en ondeelbaarheid van de overeenkomst ontbraken. De goederen moesten door de NV Teinturia vervolgens worden teruggegeven aan de massa.332 121.

Het Hof van Cassatie volgde deze redenering, daar het de rechter in feite is die soeverein

beslist over het bestaan van het verband.333 Een samenhang is dus niet alleen te beschouwen als E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 25, nr. 30. 330 Zie supra, nr. 57; Cass. 7 oktober 1976, R.W. 1976-77, 1832; Arr. Cass. 1977, 153-156; Pas. 1977, I, 154, concl. E. KRINGS; R.C.J.B. 1979, 5, noot J. FAGNART. 331 Cass. 7 oktober 1976, Arr. Cass. 1977, (153) 154. 332 M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 726, nr. 1694. 333 Cass. 7 oktober 1976, R.W. 1976-77, 1832; Arr. Cass. 1977, (153) 154. 329

64

een bestaansvoorwaarde van het retentierecht, het is tevens een voorwaarde voor de tegenwerpelijkheid van een conventioneel verruimd retentierecht aan derden.334 Men treedt volgens het Hof buiten het kader van de figuur van het retentierecht indien de ondeelbaarheidsclausule louter fictief is.335 A. Criterium van de economische realiteit 122.

In navolging van het Teinturia-arrest stelde het merendeel in de rechtspraak en

rechtsleer dat het conventioneel verlengd retentierecht slechts tegenwerpelijk is aan derden indien de ondeelbaarheidsclausule beantwoordt aan de economische realiteit.336 Tussen de schuldvordering en de teruggehouden zaak moet een objectief, niet-kunstmatig verband bestaan dat beantwoordt aan de economische realiteit van de verhoudingen tussen partijen. Indien de contractuele uitbreiding louter artificieel is, geldt het verlengd retentierecht enkel inter partes.337 123.

Deze meerderheidsstrekking werd nogmaals bevestigd door het Cassatie-arrest van 27

april 2006, dat hierboven reeds aan bod kwam met betrekking tot de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan de eigenaar/verkoper met een eigendomsvoorbehoud.338 Dit arrest, waarin het Hof van Cassatie het arrest van het Hof van Beroep Antwerpen339 niet verbrak, aanvaardde de geldigheid en de tegenwerpelijkheid van het conventioneel verlengd retentierecht, daar het beding beantwoordde aan de noodzaak van continuïteit in transacties. Dergelijk beding is niet fictief en sluit aldus aan bij de economische realiteit.340 Zoals reeds verteld, betrof het in deze zaak een partij staalbobijnen dat door eiseres werd verkocht onder eigendomsvoorbehoud aan een BVBA. De BVBA stockeerde vervolgens deze

M. GREGOIRE, Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 727, nr. 1697. Over de vereiste van een voldoende samenhang: Zie ook een arrest van het Hof van Beroep te Brussel over een onderhoudscontract van vliegtuigen, waarbij er beslist werd dat er tussen de schuldvordering die betrekking heeft op onderhoudsbeurten van verschillende vliegtuigen en het teruggehouden vliegtuig er een voldoende band van samenhang bestaat, daar de schuldvordering voortvloeit uit één enkele en ondeelbare overeenkomst. Brussel 23 februari 1994, DAOR 1994, afl. 31, 103 335 E. DIRIX, “Retentierecht”, in E. DIRIX, P. FRANCOIS, M. TISON, Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45 (sept. 2012), 24, nr. 29 336 E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 375376; C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, (686) 688; Gent 4 mei 1961, RCJB 1963, 61, noot. P. VAN OMMESLAGHE; Cass. 28 februari 1985, Pas. 1985, I, 795. 337 R. DE CORTE en E. DIRIX, Zekerheidsrechten, in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 375376. 338 Zie supra, nr. 71. 339 Antwerpen 15 maart 2004, RW 2004-2005, afl. 34, 1345-1346. 340E. DIRIX, “Zekerheden, Eigendomsvoorbehoud en rangregeling” in H. BRAECKMANS, H. COUSY, E. DIRIX, B. TILLEMAN en M. VANMEENEN (eds.), Curatoren en vereffenaars: actuele ontwikkelingen II, Antwerpen, Intersentia, 2010, (21) 43, nr. 35. 334

65

goederen in de magazijnen van de verweerster, een goederenhandelaar in de haven van Antwerpen. Even later ging de BVBA failliet. Aangezien de kosten van de stockage -van zowel de staalbobijnen als van voorheen behandelde goederen- nog niet aan de goederenhandelaar waren betaald, oefende deze laatste een retentierecht uit voor het gehele bedrag van de schuldvordering op de partij staalbobijnen, daar er in het contract tussen de goederenhandelaar en de BVBA een ondeelbaarheidsclausule overeengekomen. 341 Partijen hadden immers regelmatige handelsbetrekkingen (opslaan, verhandelen, verschepen van goederen…). Het Hof van Beroep legde de nadruk op het feit dat goederenbehandeling in de haven een continue bedoeling is: goederen worden vlug verhandeld, verscheept, gelost enz., zonder dat de kosten voor behandeling met betrekking tot deze goederen reeds geregeld worden. Daarom zullen de voor in behandeling in ontvangst genomen goederen de schuldeiser tot zekerheid dienen, niet enkel voor de schuldvordering voorvloeiend uit de behandeling met betrekking tot die specifieke goederen, maar ook voor vroeger uitgewerkte behandelingen met betrekking tot goederen die reeds werden teruggegeven. Deze werkwijze is dus volledig in de zin van het ondeelbaarheidsbeding, en sluit aan bij de economische realiteit.342 Deze overweging van de beroepsrechters werd gevolgd door het Hof van Cassatie. Het Hof stelde hierbij tevens dat de beoordeling van dit werkelijkheidsgehalte een onaantastbare bevoegdheid van de feitenrechters uitmaakt.343 124.

Deze rechtspraak is een grote versoepeling tegenover de rechtspraak van vroeger. 344 In

het bovenstaande arrest wordt immers een conventioneel uitgebreid retentierecht aanvaard in het geval dat de schuldvordering en de zaak waarop het retentierecht wordt uitgeoefend, voorvloeien uit verschillende transacties die kaderen in eenzelfde handelsrelatie en dus niet in één en dezelfde overeenkomst. Vroeger stelde de rechtspraak echter dat een conventioneel verlengd retentierecht enkel kon worden aanvaard indien het tot zekerheid van een schuldvordering diende die geacht werd voort te vloeien uit dezelfde overeenkomst.345 Tevens werd vroeger in de rechtspraak gesteld dat het bestaan van een continue zakenrelatie

Het beding luidde als volgt (art. 4 van de factuurvoorwaarden): “Wij behouden ons het recht voor, met toepassing van artikel 1948 BW, de afgifte te weigeren van de goederen welke ons worden toevertrouwd., of welke door ons worden behandeld of vervoerd worden, tot algehele, contante betaling van alle ons verschuldigde bedragen, zonder dat deze rechtstreeks betrekking moeten hebben op de ingehouden goederen”. 342 Antwerpen 15 maart 2004, RW 2004-2005, afl. 34, (1345) 1346. 343 Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, afl. 37, (1541) 1542. 344 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen - Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 736, nr. 51. 345 Cass. 7 oktober 1976, Pas. 1977, I, 154. Ook uit de conclusie van de Procureur-Generaal bij dit arrest blijkt dat het retentierecht enkel kan worden uitgeoefend binnen eenzelfde overeenkomt (hij spreekt over ‘le contrat unique’). Zie E. KRINGS, conclusie voor Cass. 7 oktober 1976, Pas. 1977, I, 155-156. 341

66

onvoldoende was om het beding van ondeelbaarheid tegenwerpelijk te maken aan de schuldeisers van de gefailleerde schuldenaar. 346 B. Conventioneel verlengd retentierecht als inpandgeving? 125.

Het criterium van de economische realiteit is niet vrij van kritiek. Onder meer STORME

bekritiseert het ten zeerste. Hij wijst daarvoor op het bestaan van twee soorten retentierecht. Vooreerst is er het traditionele retentierecht, het retentierecht in de enge zin. Dit retentierecht verzekert enkel de schuldvorderingen die als tegenprestatie van het goed bedongen zijn. De samenhang tussen het ingehouden goed en de verschuldigde prestatie is een juridische samenhang, daar het volkomen synallagmatische verbintenissen betreft.347 Het is het retentierecht van de vervreemder (vnl. een verkoper), dat wordt voorbehouden bij de vervreemding van een zaak zolang de vervreemder nog in het feitelijk bezit is van de zaak. Indien de vervreemder hierbij over een verbintenisrechtelijk opschortingsrecht beschikt (enac in de enge zin) heeft dit retentierecht ook zakelijke werking, daar het tegenwerpelijk is aan derden, zoals de schuldeisers en rechtsopvolgers.348 Bij het traditioneel retentierecht is het verband tussen de zaak en de gewaarborgde schuldvordering steeds louter conventioneel. De schuldvordering is immers de schuldvordering tot betaling, bedongen in ruil voor de levering van de zaak. 126.

Als tweede soort is er het retentierecht in de ruime zin, dat gegrond is op een objectieve

samenhang tussen de teruggehouden zaak en de verbintenis wegens niet-nakoming waarvan men de afgifte van de zaak opschort. Dit verband kan, aldus STORME, ofwel een juridisch verband van wederkerigheid zijn, ofwel een materieel verband, bij schuldvorderingen en voor kosten die betrekking hebben op de zaak. 349 Een dergelijke samenhang vinden we o.a. bij de verbintenis tot afgifte van de zaak door een bewaarnemer, hersteller of vervoerder, en de verbintenis van de wederpartij tot vergoeding van de gemaakte kosten voor de bewaarneming, de herstelling, of het vervoer.350 Deze tweede soort is volgens STORME een schepping van de rechtspraak. Er waren weliswaar wel enkele aanknopingspunten, zoals bijvoorbeeld artikel 1948 BW (kosten tot bewaring van de Kh. Sint-Niklaas 7 september 1954, RW 1954-1955, 184; Rb. Doornik 2 december 1969, BHR 1971, 243. M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 568. 348 M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, afl. 37, (1543) 1544, nr. 3, a). 349 M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, afl. 37, (1543) 1544, nr. 3, b). 350 M.E. STORME, “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, (567) 568. 346 347

67

zaak), maar de rechtsfiguur van het retentierecht is als zodanig, in het huidige recht, geen wettelijke rechtsfiguur. Dit retentierecht is volgens hem maar relevant in de gevallen waarin er géén conventioneel pandrecht is verschaft. Het retentierecht bestaat er immers maar in om een zekerheid te verschaffen ondanks het feit dat aan de voorwaarden van een conventioneel pandrecht niet is voldaan, aangezien de partijen niet uitdrukkelijk zijn overeengekomen dat de zaak tot zekerheid strekt van bepaalde schuldvorderingen van de persoon die de zaak in zijn macht houdt. 127.

De vraag of het retentierecht conventioneel kan worden uitgebreid tot andere

schuldvorderingen dan die welke in objectief verband met de zaak staan, is volgens STORME een verkeerde vraag. Wanneer een schuldeiser en zijn schuldenaar uitdrukkelijk overeenkomen dat een zaak die de schuldenaar aan de schuldeiser toevertrouwt tot zekerheid van zal strekken van contractueel nader te bepalen schuldvorderingen, en de schuldeiser in het bezit wordt gesteld van de zaak, is er immers ontegensprekelijk voldaan aan alle vereisten voor een inpandgeving.351 In die optiek moet men daarom niét nagaan of de gecreëerde samenhang al dan niet louter artificieel is.352 Bij een inpandgeving is het verband tussen het pandgoed en de schuldvorderingen(en) waarvoor het tot zekerheid strekt immers ook “louter fictief” en moet het aan geen enkele beweerde “economische realiteit” beantwoorden: het bezit en de overeenkomst tussen partijen volstaan.353 In vele gevallen is het beding van ondeelbaarheid aldus een overeenkomst tot inpandgeving. Of die ondeelbaarheid vervolgens fictief is of niet, doet daarom niet meer ter zake.354

M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, afl. 37, (1543) 1544, nr. 4. 352 J. DE WEGGHELEIRE, “Opschortingsbedingen - Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl. 16, (718) 736, nr. 53. 353 M.E. STORME, “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, RW 2007-2008, afl. 37, (1543) 1545, nr. 4. 354 Zie ook J. DEL CORRAL, “Zekerheidsrechten. Stand van zaken”, NJW 2014, afl. 306, (578) 590-591, nr. 49. 351

68

HOOFDSTUK 4: GEVOLGEN VAN HET RETENTIERECHT §1. Huidig recht 128.

Onder het huidige recht reikt het retentierecht niet verder dan de functies waarvoor het

is ingesteld, nl. als drukkingsmiddel en tot zekerheid.355 Het retentierecht wordt immers (enkel) gehanteerd als louter pressiemiddel om de debiteur aan te sporen, en vervult daarom ook een bepaalde zekerheidsfunctie, daar de retentor, door zijn retentierecht aan bepaalde derden tegen te werpen, een sterkere positie probeert te verkrijgen in geval van samenloop.356 Een retentor mag zijn retentierecht daarbij blijven uitoefenen tot beloop van het volledige bedrag van zijn schuldvordering357, tenzij deze uitoefening misbruik van recht zou uitmaken 358. Hij beschikt in het huidige recht echter niet over enig voorrecht, wat in de praktijk soms tot een (te betreuren) geblokkeerde situatie leidt. A. Geen voorrecht 129.

Een retentor dient steeds een passieve houding aan te nemen. Het enige wat hij kan - en

mag - doen, is de goederen terughouden. Niks meer. Hij mag zich de goederen niet toe-eigenen en hij kan niet tot verkoop ervan overgaan. Geeft de retentor de goederen uit handen en worden zij verkocht in het kader van een beslag of faillissement, dan kan hij geen enkele preferentie op de verkoopprijs doen gelden,359 tenzij hij op basis van een andere grondslag (zoals bijvoorbeeld artikel 20, 5° Hyp.W.) enig voorrecht geniet.360 Ook in de Franse rechtsleer wordt gesteld dat “Le droit de rétention ne confère aucun droit de préférence sur la valeur de la chose qui en est l’objet”.361 130.

De retentor kan ook niet beletten dat andere schuldeisers van de debiteur op de zaak

beslag leggen. Een Cassatiearrest van 24 april 1987 betrof een geval waarbij een verkoper, met toepassing van artikel 1612 BW, weigerde om de verkochte zaak te leveren zolang de prijs niet Zie supra, Hoofdstuk 1, §2; E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 21, nr. 25. 356 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 21, nr. 25. 357 Het retentierecht is immers ondeelbaar. Een retentor kan de afgifte van de zaak uitstellen totdat de volledige schuld is voldaan. Dit is ook in Frankrijk zo, zie L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés: la publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 203, nr. 448. Het retentierecht is tevens een bijkomend recht. Het gaat verloren indien de schuldvordering teniet gaat tot zekerheid waarvan het werd uitgeoefend (L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Intersentia, 1993, 159, nr. 237). 358 Het retentierecht moet immers steeds te goeder trouw worden uitgeoefend, zie supra, nrs. 28-29. 359 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 22, nr. 26. 360 F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 99, nr. 178. 361 M. CABRILLAC en C. MOULY, Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis Litec, 2004, 473, nr. 561. 355

69

werd betaald. Een schuldeiser van de koper legde echter een bewarend beslag op de verkochte zaak. Door het Hof van Cassatie werd benadrukt dat elke schuldeiser beslag kan leggen op roerende zaken waarvan zijn schuldenaar door koop eigenaar is geworden. Het bewarend beslag brengt echter niet mee dat de verkoper-retentor tot afgifte van de goederen verplicht kon worden.362 131.

Het retentierecht verschaft geen voorrecht op de zaak. 363 ’T KINT stelde hierover zeer

duidelijk dat het retentierecht niks anders is dan “un simple moyen de pression: il ne crée aucun privilège.”364 132.

De retentor heeft ook geen recht op parate executie. Indien hij op de teruggehouden

goederen zijn verhaalsrecht wenst uit te oefenen, dient hij dus te beschikken over een executoriale titel ten laste van de debiteur. 365 133.

Bijgevolg staat een schuldeiser-retentor in het huidige recht in geval van samenloop niet

in een zo goede positie. Hij kan immers niet zelf overgaan tot de realisatie van de teruggehouden goederen, noch kan hij de opbrengst van de verkoop ervan integraal als bevoorrecht opeisen. 366 Dit alles leidt soms tot een geblokkeerde situatie, daar de retentor niet tot afgifte van de zaak kan worden gedwongen. Een retentor gaat zich dus vaak (koppig) blijven vasthouden aan het enige wat hij kan en mag doen: de goederen terughouden. Volgens DIRIX maakt het daarbij geen fout uit van de retentor indien hij in deze omstandigheden zijn ‘enige wapen’ gebruikt (nl. het ‘gijzelen’ van de goederen). 367 Dit ‘gijzelen’ van de goederen zal de retentor daarbij vaak blijven doen in de hoop dat de curator zijn lossingsrecht uitoefent en hem uitbetaalt.368 Een curator beschikt nl. over de mogelijkheid om (met machtiging van de rechter-commissaris) een pand terug te nemen door de schuld te betalen, teneinde het te kunnen realiseren in omstandigheden

Cass. 24 april 1987, RW 1987-1988, 806, noot F. WACHSTOCK. E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 372. Zie ook Kh. Kortrijk 29 oktober 2010, RW 2011-2012, afl. 8, (410) 411: “De meerderheidsopvatting in België ontzegt aan het retentierecht de status van zakelijk recht. Het zakelijk recht, zo wordt geleerd, verleent aan een schuldeiser geen aanspraken op de zaak zelf, het verschaft evenmin een voorrecht (…). De rechtbank is van oordeel dat het retentierecht niet als een bijzonder voorrecht kan worden beschouwd.” 364 F. ’T KINT, Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 98, nr. 178. 365 Zie infra, nr. 153. 366 J. DEL CORRAL, “Zekerheidsrechten. Stand van zaken.”, NJW 2014, alf. 306, (578) 590, nr. 46; E. DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten, Mechelen, Kluwer, 2006, 372, nr. 543; Kh. Hasselt 16 december 2008, RW 2011-2012, afl. 27, 1226. 367 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 22, nr. 26 (laatste zin). In een vonnis van de rechtbank van Koophandel te Charleroi werd er desondanks toch anders beslist: zie Kh. Charleroi 27 maart 1991, JLMB 1993, 174. 368 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 22, nr. 26 362 363

70

die hij gunstig acht voor de boedel (art. 88 Faill. W.).369 Oefent de curator dit recht niet uit, dan blijft de impasse bestaan. 134.

Een zaak voor de Rechtbank van Koophandel te Tongeren van 2012 is een typisch

voorbeeld van dergelijke blokkering.370 In deze zaak bleef een retentor weigeren de goederen vrij te geven. Hij wou dit enkel doen indien de opbrengst uit de verkoop van alle door hem teruggehouden goederen hem alleen zou toekomen.371 De Rechtbank benadrukte echter dat het retentierecht enkel betekent dat hij de goederen bij zich mocht houden tot zijn schuldvordering werd voldaan. Een retentor kan nooit zelf tot de realisatie van de goederen overgaan en kan ten aanzien van de curatoren geen uitvoerbare titel verkrijgen. Curatoren moeten alle schuldeisers gelijk behandelen en konden volgens de rechters dan ook terecht deze vordering van de retentor niet toekennen.372 135.

In Frankrijk is er een gelijkaardige situatie. AYNES en CROCQ stellen hieromtrent dat "À la

différence du créancier privilégié ou muni de sûreté réelle, s’il poursuit la vente forcée du bien, le rétenteur n’a plus le bénéfice de son droit: il perd la rétention parce qu’il perd la détention; il ne sera donc pas payé sur le prix pas préférence aux autres créanciers ; il viendra en concours avec eux."

373

Deze auteurs staan daarom ook redelijk ‘negatief’ tegenover het retentierecht. Het

retentierecht wordt in Frankrijk immers wel tegenwerpelijk aan eenieder geacht,374 maar aangezien er geen voorrecht is, noch een volgrecht, komt de retentor aan het einde van de rit toch in de kou te staan. Het is daarbij ook niet consistent om het retentierecht aan de ene kant een aantal kenmerken van een zakelijk recht toe te schrijven, en aan de andere kant andere kenmerken te ontzeggen. Deze inconsistentie is trouwens hetgeen wat aanleiding geeft tot de (gekende) discussies over de aard van het retentierecht. 375 In ons huidige recht is dit eveneens het geval. De auteurs spreken mijns inziens dan ook terecht over “gel et gêne”. Het retentierecht ‘bevriest’ de zaak en ‘belemmert’ iedereen.376 136.

Een opmerkelijke vaststelling is dat DELVA het retentierecht vroeger reeds als een

wettige reden van voorrang beschouwde. In het huidige recht zijn normaliter drie categorieën van wettige redenen van voorrang te onderscheiden: het pand, de hypotheek en het K. TROCH, “De opschorting van de tenuitvoerlegging: juridische grondslag en toepassingsgebied”, in Faillissement & Reorganisatie, Mechelen, Kluwer, afl. 30, 24. 370 Kh. Tongeren 24 mei 2012, RW 2012-2013, 1270. 371 Het betrof twee containers, eigendom van de gefailleerde schuldenaar, en drie generatoren, niet in eigendom toebehorend aan de gefailleerde. 372 Kh. Tongeren 24 mei 2012, RW 2012-2013, (1270) 1271. 373 L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés. La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 207, nr. 451. Zie ook C. ALBIGES en M.-P. DUMONT-LEFRAND, Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 229, nr. 369. 374 Zie supra, nr. 48 (voetnoot 125) en 65. 375 Zie supra, nr. 48. 376 L. AYNES en P. CROCQ, Les sûretés. La publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 207, nr. 452. 369

71

voorrecht.377 Bij zijn opsomming van de wettige redenen van voorrang vermeldt DELVA het retentierecht als een vierde categorie. 378 Hij stelt dat het retentierecht geen voorrecht is, daar de retentor geen zakelijk recht op de zaak zelf bekomt. Er is tevens geen volgrecht, noch heeft de retentor een voorkeurrecht boven de met een zakelijk recht gewapende schuldeisers om met de opbrengst van de zaak betaald te worden. Het is, aldus DELVA, echter wel een reden van voorrang, doordat de schuldenaar of diens rechthebbenden (bv. de curator bij het faillissement) het goed slechts uit handen van de schuldeisers krijgen mits betaling van diens schuldvordering. 379 Het retentierecht is bijgevolg een persoonlijke zekerheid, die niettemin tegenstelbaar is aan de chirografaire schuldeisers.380 Zijn redenering is m.i. wel begrijpelijk. Hij stelt immers dat, aangezien de retentor geen zakelijk recht heeft, hij de zaak niet mag verkopen en dus een louter passieve houding dient aan te nemen. In de praktijk betaalt de curator de retentor daarom vaak uit, om het goed (eindelijk) los te krijgen en aldus een einde te stellen aan de geblokkeerde situatie. 381 De retentor heeft dan wel een volledige betaling van zijn schuldvordering bekomen, wat volgens DELVA neerkomt op het erkennen van een voorrecht dat de retentor niet bezit. Hij geeft wel toe dat deze praktijk niet helemaal “zuiver juridisch” is. 382 BYTTEBIER benadrukt hierover inderdaad dat van de regel van de gelijkheid van schuldeisers niet kan worden afgeweken dan in de gevallen die de wet uitdrukkelijk bepaalt. De redeneerwijze die aan het retentierecht een recht van voorrang koppelt is volgens hem daarom niet bij te treden. De Hypotheekwet maakt immers nergens gewag van het retentierecht.383 B. Praktijk van de vervangende zekerheden 137.

Soms proberen partijen de positie van de retentor in geval van samenloop te verbeteren

door conventioneel een voorrecht overeen te komen. Langs contractuele weg probeert de curator de retentor een preferentiële voldoening te geven uit de verkoopsopbrengst van de zaak, op een wijze die aan andere samenlopende schuldeisers tegenwerpelijk is. 384 De curator, die immers graag het goed vrijgegeven wil zien worden, zegt de retentor dan een bepaald voorrecht toe. Dergelijk conventioneel voorrecht is echter uit den boze en werd in de rechtspraak dan ook afgewezen. Door het uit handen geven van de goederen vervalt de onderliggende oorzaak voor K. BYTTEBIER, Voorrechten en Hypotheken, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2005, 242-243. W. DELVA, Voorrechten en Hypotheken, Gent, Story-Scientia, 1973, 46. 379 W. DELVA, Voorrechten en Hypotheken, Gent, Story-Scientia, 1973, 47. 380 W. DELVA, Voorrechten en Hypotheken, Gent, Story-Scientia, 1973, 48. 381 Zie supra, nr. 133. 382 W. DELVA, Voorrechten en Hypotheken, Gent, Story-Scientia, 1973, 48. 383 K. BYTTEBIER, Voorrechten en Hypotheken, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2005, 424. 384 Deze tegenwerpelijkheid is uiteraard noodzakelijk, daar het retentierecht eindigt van zodra de retentor de goederen uit handen geeft. Is er geen tegenwerpelijkheid van de overeenkomst dat een voorrecht verschaft en geeft de retentor de goederen vervolgens vrij, dan heeft hij helemaal niks meer. 377 378

72

de toekenning van het voorrecht. 385 Zodra een retentor het goed uit handen geeft, eindigt immers zijn retentierecht.386 Dergelijke afspraken tussen retentor en curator kunnen daarentegen wel indien àlle samenlopende schuldeisers hiermee instemmen. Is de instemming niet van alle schuldeisers verkregen, dan kan de schuldeiser, die met deze overeenkomst niet akkoord ging, tegen een dergelijk conventioneel voorrecht steeds met succes in verzet komen, zelfs indien de verkoop zou plaatsvinden bij de retentor.387 138.

Een tweede manier die in de praktijk soms wordt aangewend om uit de impasse te

geraken, is het overhandigen van een vervangende zekerheid. Er wordt dan overeengekomen dat de retentor de goederen zal vrijgeven tegen de overhandiging van een vervangende zekerheid388, bijvoorbeeld de betaling van een geldsom tot zekerheid, of de aflevering van een bankgarantie die afroepbaar is op voorwaarde dat de geldigheid van het retentierecht door de rechter wordt erkend.389 Wordt de geldigheid dan inderdaad door een rechter erkend, dan is de retentor gerechtigd tot afroep van de bankgarantie. 139.

In een zaak voor de Rechtbank van Koophandel te Antwerpen, dat we reeds zagen bij de

tegenwerpelijkheid aan een hypotheekhouder, 390 werd nog een andere methode van vervangende zekerheid aanvaard.391 Partijen hadden in deze zaak afgesproken dat het schip zou worden vrijgegeven met het oog op de verkoop ervan. De opbrengst van de verkoop zou vervolgens op een rubriekrekening worden geplaatst, in afwachting van een rechterlijke beslissing over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht dat ter discussie stond. Partijen hadden bepaald dat de retentor aanspraak kon maken op de gelden indien de rechter de tegenwerpelijkheid van het retentierecht zou erkennen. De Rechtbank zag geen graten in deze werkwijze.392

E DIRIX en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 372, nr. 543. Voor een voorbeeld zie Kh. Hasselt 16 december 2008, RW 2011-2012, afl. 27, 1226: “Door de zaak uit handen te geven aan derden kan de retentor geen enkel voorrecht op de prijs meer doen gelden. Dit geldt ook in casu voor het voorrecht dat de curator aan L. had toegezegd. Door het uit handen geven van de goederen is de onderliggende oorzaak voor de toekenning van het voorrecht komen te vervallen.”. 386 Zie supra, nr. 34. 387 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 23, nr. 27. 388 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 23, nr. 28. 389 Voor een voorbeeld m.b.t een bankgarantie: zie Antwerpen 4 januari 1994, RW 1993-1994, 1432; voor een voorbeeld m.b.t. betaling van een geldsom: zie Kh. Charleroi 17 maart 1995, JLMB 1996, 117. 390 Zie supra, nr. 97. 391 Kh. Antwerpen 14 februari 2001, RW 2002-2003, afl. 6, 227-229. 392 Kh. Antwerpen 14 februari 2001, RW 2002-2003, afl. 6, (227) 228-229. 385

73

140.

Onder bepaalde omstandigheden kan een retentor zelfs verplicht worden dergelijke

vervangende zekerheid te aanvaarden. Dit heeft te maken met de verplichting dat het retentierecht te goeder trouw moet worden uitgeoefend.393 Een niet gemotiveerde weigering van een gelijkwaardige zekerheid is immers strijdig met deze verplichting.394 Wel mag men, bij de beoordeling van de goede trouw, niet uit het oog verliezen dat er geen afbreuk mag worden gedaan aan de functie van het retentierecht als drukkingsmiddel.395 Een retentor moet dus niet zomaar elke aangeboden vervangende zekerheid aanvaarden. Algemeen wordt aangenomen dat er een zekere evenredigheid moet bestaan tussen het retentierecht en de omvang van de zekerheidsstelling.396

§2. Toekomstig recht A. Recht van voorrang 141.

Zoals hierboven is gebleken, geeft de uitoefening van een retentierecht in het huidige

recht soms aanleiding tot een geblokkeerde situatie bij samenloop, daar een retentor geen andere optie heeft dan zich te verschuilen achter zijn retentierecht.397 Dit wordt mede in de hand gewerkt door de heersende onzekerheid over de aard van het retentierecht.398 De nieuwe Wet Roerende Zekerheden wou dit probleem verhelpen.399 De wetgever doet dit door de invoering van artikel 76 Wet Roerende Zekerheden, dat stelt dat aan het retentierecht eenzelfde preferentieel recht toekomt als bedoeld in artikel 1 van de Wet Roerende Zekerheden.400 142.

Artikel 1 van de Wet Roerende Zekerheden stelt dat het pandrecht aan een pandhouder

het recht verleent om bij voorrang boven de andere schuldeisers te worden betaald uit de Zie supra, nr. 28-29. E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 23, nr. 28; M.E. STORME, “De exceptio non adimpleti contractus als uitlegvraag. Uitwerking van enkele aspecten in de verhouding tussen partijen, meer bepaald evenredigheid en volgorde van de prestaties en bewijslast”, RW 1989-1990, (313) 322, nr. 20. 395 Zie supra, nr. 21. 396 E. DIRIX, “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 23, nr. 28. Zie ook C.C.J. AARTS, Het retentierecht, Arnhem, Gouda Quint BV, 1999, 263, nr. 519. 397 E. DIRIX, De hervorming van de roerende zakelijke zekerheden, Mechelen, Kluwer, 2013, 42, nr. 77; I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (167) 175, nr. 14. 398 Zie supra, Hoofdstuk 1, §5. 399 Zie Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Commentaar op de artikelen, Parl. St. Kamer 2012-2013, nr. 53-2463/001, 72: “Thans doet de uitoefening van het retentierecht vaak een impasse ontstaan. […] Het ontwerp wenst hieraan te verhelpen.” 400 Artikel 76 luidt: “Het retentierecht geeft aanleiding tot een in artikel 1 bedoeld preferentieel recht van de pandhouder” 393 394

74

bezwaarde goederen. De pandhoudende schuldeiser verkrijgt dus geen recht op het verpande goed zelf, maar verkrijgt enkel het recht om in geval van uitwinning van het verpande goed bij voorrang te worden betaald met de opbrengst ervan. De pandhoudende schuldeiser beschikt over een nieuw, autonoom zakelijk zekerheidsrecht op het goed, een “pandrecht”. 401 Een retentor verkrijgt nu eenzelfde recht van voorrang als een pandhouder. M.a.w., bij samenloop wordt het retentierecht gelijk gesteld met een pandrecht. 402 We kunnen dan ook stellen dat het retentierecht vanaf nu aanleiding geeft tot een zakelijk zekerheidsrecht.403 Dit klinkt veelbelovend. Indien een schuldenaar failliet wordt verklaard of een andere schuldeiser op de goederen beslag legt, kan de retentor nu zonder risico instemmen met de vrijgave van de goederen, aangezien hij zich beschermd weet door een preferentieel recht op de verkoopsopbrengst. 404 143.

De wetgever heeft gepoogd de retentor dit preferentieel recht te verlenen naar het model

van het Draft Common Frame Of Reference(405).406 Artikel IX - 2:114 DCFR (Right of retention of possession) luidt immers: “Where under a contract or rule of law a person is entitled as against the owner of an asset to retain possession of the asset as security for a right to performance, this right of retention of possession gives rise to a possessory security right.” Het doel van dit artikel is duidelijk om een geblokkeerde situatie te vermijden. In de commentaar bij het artikel in de DCFR staat er immers te lezen dat in vele nationale wetgevingen de retentor enkel gerechtigd is het goed te weerhouden, waardoor “[…] those creditors are in a deadlock if the debtor refuses to make payment”. Door het retentierecht te

J. BAECK, “Achtergrond en krachtlijnen van de hervorming” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (1) 9-10, nr. 14; E. DIRIX, De hervorming van de roerende zakelijke zekerheden, Mechelen, Kluwer, 2013, 11, nr. 15. 402 Het gaat hier noodzakelijkerwijs om een pandrecht met buitenbezitstelling. 403 I. VEROUGSTRAETE, “Retentierecht” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, ((167) 170, nr. 4. 404 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Commentaar op de artikelen, Parl. St. kamer 2012-2013, nr. 53-2463/001, 72-73; E. DIRIX, De hervorming van de roerende zakelijke zekerheden, Mechelen, Kluwer, 2013, 42, nr. 77. 405 Boek IX van de DCFR bevat een regeling voor zekerheden op roerende zaken en introduceert een uniform zekerheidsrecht dat alle nationale zekerheidsrechten absorbeert. Boek IX kent dus slechts één uniform zekerheidsrecht: niet enkel de klassieke zekerheden zoals het pandrecht, maar ook andere instrumenten (waaronder het retentierecht) worden geconverteerd in dit Europese zekerheidsrecht. 406 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Commentaar op de artikelen, Parl. St. kamer 2012-2013, nr. 53-2463/001, 72. 401

75

verheffen naar een echt zekerheidsrecht kan dit probleem op een snelle en efficiënte manier worden opgelost.407 144.

De enige vereiste die voor de creatie van het zekerheidsrecht door artikel IX-2:114 DCFR

wordt gesteld, is dat de schuldeiser “must be entitled as against the owner to retain posession of an asset as security for a right to performance”.408 De retentor heeft dus steeds zijn voorrangsrecht, indien hij over een geldig retentierecht beschikt. Er dient geen overeenkomst tussen partijen te zijn die expliciet bepaalt dat de retentor een preferentie op de zaak toekomt.409 B. Ranginname 145.

Artikel IX-4:102 DCFR verleent de retentor een superprioriteit.410 Deze superprioriteit

betekent dat hij voorgaat op elke schuldeiser met een zekerheidsrecht, ongeacht eventuele anterioriteit. De retentor gaat dus voor, ookal zijn er andere zekerheidsrechten die reeds eerder zijn ontstaan.411 Ratio hiervoor is dat de schuldeiser-retentor zijn gemaakte kosten vaak hebben bijgedragen tot herstelling of verbetering van het teruggehouden goed.412 146.

Naar analogie met deze regel uit de DCFR heeft de wetgever in de Wet Roerende

Zekerheden tevens bepaalde retentors een superprioriteit verleent. Indien een retentierecht wordt uitgeoefend door een schuldeiser die aanspraak maakt op kosten tot behoud of herstel van de teruggehouden zaak, wordt aan het retentierecht een superprioriteit verleent.413 Artikel 58, lid 1 Wet Roerende Zekerheden stelt immers dat een pandrecht dat gebaseerd is op een retentierecht voor een schuldvordering tot behoud van de zaak boven alle pandhouders gaat. De retentor zal dus niet alleen latere pandhouders in rang overtreffen, maar ook pandhouders die hun pandrecht al eerder lieten registreren.414 Deze superprioriteit beantwoordt, aldus het C. VON BAR en E. CLIVE (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of reference (DCFR), volume 6, Munich, Sellier European Law Publishers, 2009, 5447. 408 C. VON BAR en E. CLIVE (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of reference (DCFR), volume 6, Munich, Sellier European Law Publishers, 2009, 5447. 409 C. VON BAR en E. CLIVE (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of reference (DCFR), volume 6, Munich, Sellier European Law Publishers, 2009, 5446-5447. 410 Zie de derde paragraaf van IX-4:102 DCFR: “A security right based upon a right of retention of possession according to IX-2:114 (Right of retention of possession) takes priority over any other right in the retained asset.” 411 C. VON BAR en E. CLIVE (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of reference (DCFR), volume 6, Munich, Sellier European Law Publishers, 2009, 5554. 412 C. VON BAR en E. CLIVE (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of reference (DCFR), volume 6, Munich, Sellier European Law Publishers, 2009, 5559-5560. 413 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Commentaar op de artikelen, Parl. St. kamer 2012-2013, nr. 53-2463/001, 73. 414 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl.St. Kamer 2012-2013, nr. 532463/001, 27. 407

76

wetsontwerp, aan het voorrecht van artikel 20, 4° Hyp.W, nl. het voorrecht voor de kosten tot behoud van de zaak gemaakt.415 147.

Wat echter indien de schuldvordering van de retentor een andere is dan kosten tot

behoud of herstel van de zaak? De Wet Roerende Zekerheden bepaalt hier niks over. Aangezien de retentor (ingevolge artikel 76) eenzelfde recht van voorrang heeft als een pandhouder, kunnen we niet anders dan aannemen dat de rang van het retentierecht in beginsel op dezelfde wijze als de rang van een pandrecht wordt geregeld.416 De retentor neemt aldus rang in vanaf de datum waarop hij de feitelijke macht over het goed kreeg, daar de rang van een pandhouder (bij een vuistpand) bepaald wordt door de datum van buitenbezitstelling.417 148.

Indien we ervan uitgaan dat de retentor, met een andere schuldvordering dan deze tot

behoud of herstelling van de zaak, rang inneemt vanaf de datum waarop hij de feitelijke macht van het goed kreeg, moeten we opmerken dat de voorrang die aan deze retentor toekomt niet steeds zal corresponderen met de kracht van zijn retentierecht. Door de tegenwerpelijkheid kan een retentor immers zijn retentierecht wel inroepen tegen bepaalde schuldeisers, maar bij de verdeling komt hij misschien pas als laatste aan de beurt om uitbetaald te worden. Een niet-betaalde bewaarnemer bijvoorbeeld zal zijn retentierecht op basis van artikel 75, lid 2 kunnen tegenwerpen aan een pandhouder met een ouder recht, maar bij de verdeling van de opbrengst van het goed zal de bewaarnemer in rang de pandhouder met een ouder recht moeten laten voorgaan. 418 Het recht van voorrang van het retentierecht spoort niet gelijk met de tegenwerpelijkheid van het retentierecht, wat uiterst te betreuren valt. Het valt te betwijfelen of deze ontstane niet-correspondentie nu werkelijk gewild is door de wetgever. Het is mijns inziens eerder onnauwkeurigheid dat hier parten heeft gespeeld. In de Parlementaire Voorbereiding staat immers te lezen dat men aansluiting zocht bij recentere wetboeken, zoals het Nederlands Burgerlijk Wetboek.419 We kunnen er dus van uitgaan dat men

Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. kamer 2012-2013, nr. 532463/001, 33. 416 J. BAECK, “Het nieuwe zekerheidsrecht”, in I. CLAEYS (Ed.), Verslagboek 3e VRG Alumni Gent Dag, Antwerpen, Intersentia, 2014, 30, nr. 60 (te verschijnen). 417 R. STEENNOT, “Algemene regeling van het pand” in J. BAECK en M. KRUITHOF (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (27) 62. 418 J. BAECK, “Het nieuwe zekerheidsrecht”, in I. CLAEYS (Ed.), Verslagboek 3e VRG Alumni Gent Dag, Antwerpen, Intersentia, 2014, 30, nr. 60 (te verschijnen). 419 Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr.53-2463/001, 72. 415

77

artikel 3:292 NBW, dat het recht van voorrang laat corresponderen met de tegenwerpelijkheid van het retentierecht, wel degelijk als model voor ogen kan gehad hebben. 149.

In Nederland is er helemaal geen sprake van dergelijke niet-correspondentie. Daar stelt

artikel 3:292 NBW: “De schuldeiser kan zijn vordering op de zaak verhalen met voorrang boven allen tegen wie het retentierecht kan worden ingeroepen.” Zoals gezien,420 kan de retentor zijn recht om het goed terug te houden inroepen tegen de schuldeisers van zijn wederpartij (art. 6:57 juncto 6:53 NBW), tegen derden die een recht op de zaak hebben verkregen nadat zijn vordering is ontstaan en de zaak in zijn macht is gekomen (art. 3:291, lid 1 NBW), en tegen derden met een ouder recht op de zaak, indien de vordering voortspruit uit een overeenkomst die de schuldenaar bevoegd was met betrekking tot de zaak aan te gaan of indien hij geen reden had om aan de bevoegdheid van de schuldenaar te twijfelen (art. 3:291, lid 2 NBW). Artikel 3:292 NBW bepaalt nu dat de retentor zijn vordering met voorrang kan verhalen boven allen tegen wie hij zijn retentierecht kan inroepen. Deze laatste zinsnede verwijst dus naar de artikelen 6:53 en 3:291 NBW.421 Diegenen aan wie de retentor zijn recht kan tegenwerpen, zijn dus tevens diegenen jegens wie de retentor voorrang heeft bij verhaal. De voorrang correspondeert er aldus met de kracht van het retentierecht.422 Dit zorgt voor een mooie consistentie tussen de tegenwerpelijkheid van het retentierecht en het recht van voorrang, iets wat in onze nieuwe Wet Roerende Zekerheden jammer genoeg niet het geval is. 150.

Wat betreft de rang, wordt in Nederland de rangorde van een retentor ten opzichte van

pandhouders of hypothecaire schuldeisers bepaald door artikel 3:292 juncto 3:291 NBW. De retentor kan zijn voorrangsrecht tegenwerpen aan een schuldeiser met een later gevestigd pand- of hypotheekrecht (3:291, lid 1 NBW) en, in geval van gerechtvaardigd vertrouwen op de schijn van bevoegdheid van zijn wederpartij, ook aan een anterieure pand- of hypotheekhouder (3:291, lid 2 NBW). Ook gaat het voorrangsrecht van de retentor in beginsel boven alle bijzondere en algemene voorrechten van andere schuldeisers, ongeacht welk recht het oudste is (6:53 NBW).423

Zie supra, nrs. 61, 78 en 99. W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 683, nr. 952. 422 H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht, Deventer, Kluwer, 2012, 599, nr. 729; J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1742, nr. 3. 423 H.J. SNIJDERS en E.B.RANK-BERENSCHOT, Goederenrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht Deventer, Kluwer, 2012, 599, nr. 729. 420 421

78

C. Recht op parate executie 151.

Daar de wetgever met artikel 76 Wet Roerende Zekerheden stelt dat aan het

retentierecht dezelfde gevolgen van het pandrecht worden verbonden, rijst de vraag of we het retentierecht nu over de gehele lijn mogen gelijkstellen met het pandrecht, en met name of een retentor over eenzelfde recht van parate executie als een pandhouder beschikt .424 152.

Het gegeven dat een pandhouder een recht van parate executie heeft wordt verantwoord

door het feit dat de pandgever hierin heeft toegestemd. Een pandrecht komt immers tot stand door een overeenkomst, en steunt bijgevolg op vrijwilligheid vanwege beide partijen. Het recht op parate executie wordt daarbij steeds (impliciet) bedongen. Het is een recht van de pandhouder dat de schuldenaar nooit zal betwisten. Parate executie berust aldus, net zoals alle zekerheidsrechten uit het burgerlijk recht, op vrijwilligheid en samenwerking vanwege de partijen.425 Anders dan bij een reële executie, waar de legitimering gebeurt door een rechter die een uitvoerbare titel verleent, vindt de parate executie bijgevolg zijn legitimering in de toestemming van de schuldenaar.426 Het retentierecht van de retentor komt daarentegen niet tot stand op basis van een overeenkomst. Een schuldeiser zal immers op eigen houtje zijn retentierecht uitoefenen van zodra de voorwaarden hiertoe zijn vervuld, en dit zonder enige toestemming vanwege de schuldenaar. Indien de retentor het goed wil uitwinnen, zal hij daarom een beroep moeten doen op een reële executie. Er is aldus een dwanguitvoering vereist, daar de schuldenaar nooit heeft ingestemd met het ontstaan van het retentierecht.427 153.

Ook in Nederland kent de wet de retentor geen recht op parate executie toe. Een retentor

moet er bijgevolg, om zijn verhaalsrecht te kunnen uitoefenen, beschikken over een executoriale titel.428

E. DIRIX, De hervorming van de roerende zakelijke zekerheden, Mechelen, Kluwer, 42, nr. 78. D.S.J., VAN DER KWAAK, Het rechtskarakter van het beslagrecht, Deventer, Kluwer, 1990, 44. 426 D.S.J., VAN DER KWAAK, Het rechtskarakter van het beslagrecht, Deventer, Kluwer, 1990, 44. 427 J. BAECK, “Het nieuwe zekerheidsrecht”, in I. CLAEYS (Ed.), Verslagboek 3e VRG Alumni Gent Dag, Antwerpen, Intersentia, 2014, 30, nr. 61 (te verschijnen). 428 W.H.M. REEHUIS en A.H.T HEISTERKAMP, Goederenrecht, Deventer, Kluwer, 2012, 673, nr. 940; J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J. STOLKER, W.L.VALK, Burgerlijk Wetboek, Tekst en Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1742. 424 425

79

80

BESLUIT 154.

In het huidige recht is de zekerheidsfunctie van het retentierecht onduidelijk en niet echt

sterk te noemen. Twee redenen zijn hiervoor te vinden. Vooreerst is er, zoals gezien, discussie in de rechtsleer over de aflijning van de groep van derden waaraan het retentierecht kan worden tegengeworpen, en is er daardoor ook discussie over de aard van het retentierecht. Auteurs die het retentierecht immers als een louter persoonlijk verweermiddel zien, argumenteren een beperktere externe werking dan diegenen die het retentierecht zien als een recht met zakelijke werking.429 Het Hof van Cassatie heeft met enkele baanbrekende arresten wel voor wat meer rust in de rechtsleer gezorgd. Door het arrest van 16 juni 1995 en het arrest van 27 april 2006 bijvoorbeeld bracht het Hof immers duidelijkheid over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht aan respectievelijk de hypothecaire schuldeiser en de eigenaar.430 Vervolgens stelt zich in het huidige recht in geval van samenloop het probleem dat een retentor niet over enig voorrecht beschikt. Een retentor ziet zich (indien de curator zijn lossingsrecht niet uitoefent) daardoor soms genoodzaakt de goederen te blijven gijzelen, waardoor een geblokkeerde situatie ontstaat.431 Praktijken zoals een door de curator toegekend conventioneel voorrecht bieden daarbij geen soelaas.432 155.

In het toekomstige recht ziet de zekerheidsfunctie van het retentierecht er alvast veel

rooskleuriger uit. De wetgever had voor het retentierecht met de Wet Roerende Zekerheden twee doelstellingen voor ogen: een einde stellen aan de onzekerheid die heerste over de tegenwerpelijkheid van het retentierecht, en een einde stellen aan de impasse die soms werd veroorzaakt door de uitoefening van een retentierecht in geval van samenloop.433 Indien beide doelstellingen worden vervuld, kunnen we stellen dat het retentierecht van het onvoltooide zekerheidsrecht van weleer is geëvolueerd naar een sterk zakelijk zekerheidsrecht. Dit is mijns inziens echter niet helemaal het geval.

Zie supra, nr. 45. Zie supra, nrs. 71 en 95; Cass. 27 april 2006, RW 2007-2008, afl. 37, 1541-1542; Cass 16 juni 1995, TBH 1996, 215219. 431 Zie supra, nr. 133. 432 Zie supra, nr. 137. 433 Zie supra, nr. 101 en 141; Wetsontwerp van 24 oktober 2012 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de zakelijke zekerheden op roerende goederen betreft en tot opheffing van diverse bepalingen ter zake, Parl. St. Kamer 2012-13, nr.53-2463/001, 32 en 72. 429 430

81

In het eerste opzet is de wetgever alvast geslaagd. Met de invoering van artikel 74 Wet Roerende Zekerheden wordt immers voorzien in een duidelijke regeling van de tegenwerpelijkheid van het retentierecht, waardoor er hierover geen discussie meer kan bestaan. De wetgever heeft hierbij, zoals gezien, mooi aansluiting gezocht bij de dominante opvattingen uit de rechtspraak en rechtsleer.434 In het tweede opzet is de wetgever mijns inziens minder geslaagd. Door de invoering van artikel 76 Wet Roerende zekerheden, dat stelt dat een retentor eenzelfde recht van voorrang krijgt als een pandhouder, wou men bewerkstelligen dat een retentor vanaf nu zorgeloos de teruggehouden goederen kan vrijgeven, daar hij zich beschermd weet te zijn met een recht van voorrang. De wetgever heeft echter, zoals gezien, de precieze draagwijdte van deze gelijkstelling met een pandhouder niet in de Wet geregeld. Uit de wettekst blijkt immers niet duidelijk welke rang een retentor inneemt indien hij niet valt onder de superprioriteit die artikel 58, lid 1 Wet Roerende Zekerheden biedt.435 Indien we er dan van uitgaan dat in dergelijk geval de retentor rang inneemt zoals een pandhouder, correspondeert dit recht van voorrang niet gelijk met de tegenwerpelijkheid van het retentierecht. Door de tegenwerpelijkheid (zoals geregeld in artikel 74 Wet Roerende Zekerheden) kan een retentor immers zijn retentierecht wel inroepen tegen bepaalde schuldeisers, maar bij de verdeling moet hij diegenen aan wie hij zijn recht kan tegenwerpen eventueel toch laten voorgaan in rang.436 Hierdoor kan een retentor er opnieuw toe gebracht worden de goederen te blijven gijzelen, en zijn we terug naar af. 156.

Voor de toekomst hoop ik dan ook dat de wetgever alsnog ingrijpt en de retentor een

voorrangsrecht verleent dat gelijk loopt met de tegenwerpelijkheid van diens retentierecht, waardoor we het retentierecht voortaan als een sterk en efficiënt zakelijk zekerheidsrecht kunnen gaan beschouwen.

Zie supra, Hoofdstuk 2, §2. supra, nr. 147. 436 Zie supra, nr. 148. 434

435Zie

82

BIBLIOGRAFIE Boeken -

AARTS, C.C.J., Het retentierecht, Arnhem, Gouda Quint BV, 1999, 497 p.

-

ANCEL, P., Droit des sûretés, Paris, Lexis Nexis, 2011, 252 p.

-

ALBIGES, C. en DUMONT-LEFRAND M.-P., Droit des sûretés, Paris, Dalloz, 2011, 491 p.

-

AYNES, L. en CROCQ, P., Les sûretés: la publicité foncière, Paris, Defrénois, 2012, 425 p.

-

BAECK, J. en KRUITHOF, M. (eds.), Het nieuwe zekerheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, 177 p.

-

BYTTEBIER, K., Voorrechten en hypotheken in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2005, 787 p.

-

CABRILLAC, M. en MOULY, C., Droit des sûretés, Parijs, Lexis Nexis Litec, 2004, 809 p.

-

DELVA, W., Voorrechten en hypotheken, Gent, Story Scientia, 1973, 184 p.

-

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil, Tombe VI, Brussel, Bruylant, 1942, 1192 p.

-

DIRIX, E., De hervorming van de roerende zakelijke zekerheden, Mechelen, Kluwer, 2013, 317 p.

-

DIRIX, E. en R. DE CORTE, Zekerheidsrechten in Beginselen van Belgisch privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2006, 519 p.

-

FESEVUUR, J.E., Retentierecht, Utrecht, Kluwer, 1988, 266 p.

-

GREGROIRE, M., Publicité foncière, sûretés réelles et privilèges, Brussel, Bruylant, 2006, 798 p.

-

HEYNING-PLATE, L., Eigenrichting tot zekerheid: de exceptio non adimpleti contractus en het retentierecht, Zwolle, Tjeenk Willink, 1969, 291 p.

-

LAMINE, L., Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 260 p.

-

NIEUWENHUIS, J.H., STOLKER, C.J.J.M. en VALK, W.L., Burgerlijk wetboek. Tekst en commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 4620 p.

-

SAGAERT, V., Zakelijke subrogatie, Antwerpen, Intersentia, 2003, 793 p.

-

T’KINT, F., Sûretés et principes généraux du droit de poursuite des créanciers, Brussel, Larcier, 2004, 467 p.

-

VAN DER KWAAK, D.J., Het rechtskarakter van het beslagrecht, Deventer, Kluwer, 1990, 267 p.

-

VAN GERVEN, W. en COVEMAEKER, S., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 719 p.

-

VAN OMMESLAGHE, P., Traité de droit civil Belge. Tombe II. Les obligations (volume 1), Brussel, Bruylant, 2013, 951 p.

-

VEROUGSTRAETE, I., Manuel de la continuité des entreprises et de la faillite, Mechelen, Kluwer, 2011, 1010 p.

83

-

VON BAR, C. en CLIVE, E. (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of Reference (DCFR), volume 6, Munich, Sellier European Law Publishers, 2009.

Bijdragen in boeken en losbladige verzamelwerken -

BAECK, J., “Het nieuwe zekerheidsrecht”, in I. CLAEYS (ed.), Verslagboek 3e VRG Alumni Gent Dag, Antwerpen, Intersentia, 2014, te verschijnen.

-

CAUFFMAN, C., “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 141171.

-

CHRISTIAENS, A., “Artikel 1612-1613 BW” in Bijzondere Overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 24 p.

-

DIRIX, E., “Retentierecht”, in Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 45, 34 p.

-

DIRIX, E., “Eigenrichting in het privaatrecht” in G. BAERT, J.M. MAEIJER, J. POLAK, L. SIMONT, M. STORME en W. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 597-607.

-

DIRIX, E., “Zekerheden, Eigendomsvoorbehoud en rangregeling” in H. BRAECKMANS, H. COUSY, E. DIRIX, B. TILLEMAN en M. VANMEENEN (eds.), Curatoren en vereffenaars: actuele ontwikkelingen II, Antwerpen, Intersentia, 2010, 21-48.

-

DIRIX E. en JANSEN, R., “De positie van de schuldeisers en het lot van lopende overeenkomsten” in K. BYTTEBIER, E. DIRIX, M. TISON, en M. VANMEENEN (eds.), Gerechtelijke reorganisatie. Getest, gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2010, 157-195.

-

STORME, M.E., “Actualia zakelijke zekerheden: Retentierecht, rechtstreekse vordering”, in CBR Jaarboek 2005-2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, 567-600.

-

TROCH, K., “De

opschorting

van

de tenuitvoerlegging: juridische grondslag

en

toepassingsgebied”, in Faillissement & Reorganisatie, Mechelen, Kluwer, afl. 30, 28 p. -

VAN OEVELEN, A., “Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten krachtens de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, in A. DE BOECK, S. STIJNS, en R. VAN RANSBEECK (eds.), Schorsing van verbintenissen en overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2010, 15-56.

Bijdragen in tijdschriften -

BECUE, P., "De wet van 11 juli 2013 met betrekking tot de hervorming van de zakelijke zekerheden op roerende goederen (nieuwe pandwet) - Principes en impact op de

84

verzekeringssector. Het eigendomsvoorbehoud in België komt tot volledige maturiteit", T.Verz. 2014, afl. 4, 352-386. -

BERTEN, J., “Le droit de rétention et ses effets à l'égard des tiers”, JT 1956, 109-117.

-

BOGAERTS, S., SAGAERT, V., “Nieuwe Pandwet: grondige hervorming van zekerheden op roerende goederen”, Balans 2013, afl. 700, 1-4.

-

CAUFFMAN, C., “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan verkoper, titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, afl. 114, 686-689.

-

CORNELIS, L., “De schorsing van verbintenissen”, TPR 2008, afl. 2, 467-510.

-

CORNELIS, L. en VAN BUGGENHOUT, C., “Rententierecht, pand en faillissment”, RW 1977-1978, 1409-1426.

-

DE WEGGHELEIRE, J., “Opschortingsbedingen – Over de rechtsgeldigheid en tegenwerpelijkheid van contractuele clausules inzake de exceptie van niet-uitvoering en het retentierecht”, RW 2011-2012, afl.16, 718-738.

-

DE WEGGHELEIRE, J., “Rechtsmisbruik bij de aanwending van het (conventioneel) retentierecht in het raam van de Wet Continuïteit Ondernemingen”, noot bij Antwerpen 6 juni 2001, RW 2011-2012, afl. 16, 750-753.

-

DEL CORRAL, J., “Zekerheidsrechten. Stand van zaken”, NJW 2014, afl. 306, 578-596.

-

DIRIX, E., “De tegenwerpelijkheid van het retentierecht”, TBH 1996, 219-225.

-

FAGNART, J.L., “Recherches sur le droit de rétention et l’exception de l’inexécution”, RCJB 1979, noot bij Cass. 7 oktober 1976, 12-39.

-

FRANSIS, R., “Tegenwerpelijkheid van het eigendomsvoorbehoud bij samenloop: de wetgever is opnieuw (dringend) aan zet”, NJW 2010, afl. 5, 503-504.

-

GREGOIRE, M., “L'opposabilité du droit de rétention bénéficiant au créancier gagiste”, TBH 2012, afl. 5, 421-427.

-

HERBOTS, J.H., “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 379-400.

-

HEYNING-PLATE, L. S. CH., EN SUETENS-BOURGEOIS, G., “Enkele beschouwingen over het retentierecht naar Belgisch en Nederlands recht”, TPR 1970, 183-200.

-

STORME, M.E., “De exceptio non adimpleti contractus als uitlegvraag. Uitwerking van enkele aspecten in de verhouding tussen partijen, meer bepaald evenredigheid en volgorde van de prestaties en bewijslast”, RW 1989-1990, 313-324.

-

STORME, M.E., “De goede trouw vereist om een voorrecht van de commissionair, retentierecht of ander vuistpand te verkrijgen ondanks de bevoegdheid van de pandgever”, RW 20042005, afl. 30, 1179-1183.

-

STORME, M.E., “Het conventioneel uitgebreid retentierecht en de tegenwerpbaarheid ervan aan de eigenaar van de in bewaring gegeven zaak”, noot bij Cass. 27 april 2006, RW 20072008, afl. 37, 1543-1547.

85

-

STORME, M.E., “Eigendomsvoorbehoud en samenloop buiten faillissement: Hof van Cassatie lijdt aan fantoompijn”, RW 2011-2012, afl. 5, 254-266.

-

VANMEENEN, M., “De wet van 31 januari 2009 betreffende de continuïteit van ondernemingen”, RW 2008-2009, afl. 31, 1282-1321.

-

VAN OMMESLAGHE, P., “Observations sur les effets et l’étendue du droit de rétention en l’ exceptio non adimpleti contractus, spéciallement en cas de faillite du débiteur”, RCJB 1963, 69-91.

-

VERSTIJLEN, F., “Paritas creditorum, voorrang en preventie”, TPR 2006, afl.2, 1179-1182.

86