Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Academiejaar 2010-11

“TUSSEN DE LAKENS MET TWEE MATEN EN TWEE GEWICHTEN” - DISCRIMINATIE VAN DE VROUW BIJ OVERSPEL IN DE 19de EN 20ste EEUW

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’

Ingediend door

Evy Dhaene (studentennummer: 00601385) (major: burgerlijk en strafrecht)

Promotor: Professor Dr. Dirk Heirbaut Commissaris: Professor Dr. Georges Martyn

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE _________________________________________________ 2 VOORWOORD_____________________________________________________ 6 INLEIDING ________________________________________________________ 7 DEEL 1 WETTELIJK KADER ________________________________________ 10 HOOFDSTUK 1 DE BESTRAFFING VAN OVERSPEL IN DE GESCHIEDENIS___ 10 HOOFDSTUK 2 HET MISDRIJF OVERSPEL-ONDERHOUD VAN DE BIJZIT: ARTIKEL 387 – ARTIKEL 390 VAN HET STRAFWETBOEK__________________ 12 Afdeling 1 Situering in het Strafwetboek ______________________________________ 12 Afdeling 2 Bestanddelen ___________________________________________________ 13 § 1 Geslachtsgemeenschap _______________________________________________ 13 § 2 Geldig huwelijk _____________________________________________________ 14 § 3 Opzet _____________________________________________________________ 15 § 4 En de vrouw wordt gediscrimineerd: onderhoud bijzit in echtelijke woning vereist bij de man _______________________________________________________________ 15 Afdeling 3 Vervolging ____________________________________________________ 17 § 1 Klacht ____________________________________________________________ 17 § 2 Bewijs ____________________________________________________________ 20 § 3 Strafbepaling _______________________________________________________ 21 § 4 Burgerlijke veroordeling ______________________________________________ 22 § 5 Genaderecht________________________________________________________ 23 Afdeling 4 Medeplichtigheid _______________________________________________ 24 HOOFDSTUK 3 OVERSPEL ALS GROND TOT ECHTSCHEIDING: ARTIKEL 229 – ARTIKEL 230 VAN HET BURGERLIJK WETBOEK ________________________ 28 Afdeling 1 Situering in het Burgerlijk Wetboek _________________________________ 28 Afdeling 2 Bestanddelen ___________________________________________________ 28 Afdeling 3 Verhouding met strafrecht ________________________________________ 31 Afdeling 4 Andere burgerrechtelijke gevolgen van overspel _______________________ 32

2

HOOFDSTUK 4 VERKLARING VOOR DIE ONGELIJKE BEHANDELING______ 34 Afdeling 1 Het primitiefste rechtsleven _______________________________________ 34 Afdeling 2 Pogingen tot verklaring ___________________________________________ 34 HOOFDSTUK 5 EINDE DISCRIMINATOIRE WETGEVING IN 1974____________ 38 Afdeling 1 Voor de wet van 1974 ____________________________________________ 39 Afdeling 2 Wet 28 oktober 1974_____________________________________________ 40 Afdeling 3 Depenalisering overspel __________________________________________ 41 Afdeling 4 Overspel is niet langer een grond tot echtscheiding _____________________ 43 BESLUIT ________________________________________________________________ 43 DEEL 2 TECHNIEKEN VAN DE RECHTSPRAAK OM DISCRIMINATIE TE MILDEREN_______________________________________________________ 45 HOOFDSTUK 1 EXTENSIEVE INTERPRETATIE VAN HET BEGRIP ‘ECHTELIJKE WONING’ _________________________________________________ 45 Afdeling 1 Woonplaats, verblijfplaats, echtelijke woning _________________________ 45 Afdeling 2 Restrictieve interpretatie __________________________________________ 47 Afdeling 3 Echtelijke woning: de woonplaats van de vrouw _______________________ 48 Afdeling 4 Invulling begrip ‘echtelijke woning’ via de plicht tot samenwonen_________ 48 Afdeling 5 Rechtspraak die de extensieve interpretatie hanteert ____________________ 50 § 1 Samenwonen is niet vereist ____________________________________________ 50 § 2 Hotelkamer, appartement, … kunnen ook de echtelijke woning zijn ____________ 52 § 3 Materieel onderhouden is niet vereist ____________________________________ 56 § 4 Na scheiding van tafel en bed __________________________________________ 57 § 5 En wat denkt de rechtsleer daar nu van? __________________________________ 58 Afdeling 6 Criterium woonplaats van de vrouw geeft geen voldoening meer __________ 60 § 1 Machtiging tot afzonderlijk verblijf _____________________________________ 60 § 2 De bijzit is eigenares of huurster van het huis _____________________________ 63 Afdeling 7 Criterium van de woonplaats van de vrouw wordt van tafel geveegd - Wet 30 april 1958_______________________________________________________________ 67 HOOFDSTUK 2 OVERSPEL KWALIFICEREN ALS EEN GROVE BELEDIGING 70 HOOFDSTUK 3 TOCH KRIJGT DE VROUW NIET ALTIJD GELIJK ___________ 76

3

BESLUIT ________________________________________________________________ 78 DEEL 3 OVERSPEL IN EEN RUIMERE CONTEXT _______________________ 79 HOOFDSTUK 1 VROUWENRECHTSGESCHIEDENIS= DISCRIMINATIE ______ 79 Afdeling 1 Voor de Franse Revolutie: discriminatie troef!_________________________ 79 Afdeling 2 Napoleon maakt komaf met de revolutie _____________________________ 79 HOOFDSTUK 2 VROUWEN, VROUWEN EN NOG EENS VROUWEN __________ 82 Afdeling 1 Breek de stilte: de eerste feministische golf ___________________________ 82 § 1 Kiemen van de vrouwenbeweging ______________________________________ 82 § 2 Veel verenigingen en kringen, weinig verandering _________________________ 84 Afdeling 2 Op weg naar vooruitgang _________________________________________ 86 § 1 Juridische gelijkwaardigheid: geleidelijk gerealiseerd _______________________ 86 § 2 Weg met die discriminatoire rechtsregels! ________________________________ 89 Afdeling 3 Het einde in zicht - de tweede feministische golf _______________________ 93 Afdeling 4 Het einde bereikt? _______________________________________________ 95 BESLUIT ________________________________________________________________ 95 ALGEMEEN BESLUIT ______________________________________________ 97 BIBLIOGRAFIE __________________________________________________ 100 Wetgeving_______________________________________________________________ 100 Wetten ________________________________________________________________ 100 Parlementaire stukken ____________________________________________________ 100 Rechtspraak _____________________________________________________________ 101 Rechtsleer _______________________________________________________________ 106 Boeken________________________________________________________________ 106 Tijdschriften ___________________________________________________________ 111 Websites ______________________________________________________________ 112

4

Zelfs een mars van duizend mijl begint met de eerste stap Lao Tse

5

VOORWOORD Een rechtsregel is een weerspiegeling van de maatschappij. Wanneer de maatschappij verandert, zal dit zich ook vertalen in een wijziging van de rechtsregel. Het lijkt me heel interessant om zo’n rechtsregel van dichtbij te volgen en te zien dat het louter consulteren van de wettekst in vele gevallen kan leiden tot een vertekend beeld van de realiteit. Het komt vaak voor dat de wetgever traag reageert op de maatschappelijke ontwikkelingen. In de praktijk zetten rechters sommige regels naar hun hand om toch een antwoord te kunnen bieden op maatschappelijke problemen. Een ideale illustratie hiervan zijn de rechtsregels met betrekking tot het overspel. Het leek me boeiend om deze rechtsregels te onderzoeken en het was voor mij dan ook niet moeilijk om een geschikt onderwerp te vinden voor mijn masterproef. Verder wens ik ook nog een aantal personen te bedanken. Deze masterproef was niet tot stand gekomen zonder de hulp en het enthousiasme van Professor Heirbaut. Ook mijn ouders wens ik te bedanken voor hun steun gedurende de ganse studieperiode. Als laatste wil ik iedereen bedanken die deze masterproef heeft nagelezen op schrijffouten.

6

INLEIDING “La femme convaincue d’adultère sera condamnée à un emprisonnement de trois mois à deux ans.

1

Le mari convaincu d’avoir entretenu une concubine dans la maison conjugale sera

condamné à un emprisonnement d’un mois à un an. 2”

Heden ten dage staan man en vrouw voor de wet op gelijke voet. Op het vlak van handelingsbekwaamheid, huwelijk en echtscheiding, ouderlijk gezag en erfenissen en testamenten vinden we geen enkele discriminerende rechtsregel terug. Maar het is algemeen gekend dat de vrouw hiervoor een hele weg heeft moeten afleggen. De hierboven geciteerde rechtsregels vormen een ideaal voorbeeld om aan te tonen hoe de vrouw – nog niet zo heel lang geleden – werd gediscrimineerd. Deze rechtsregels zijn tot 1974 in het Strafwetboek terug te vinden! Hieruit blijkt duidelijk dat er sprake is van een ongelijke behandeling tussen man en vrouw: het voor man en vrouw op verschillende wijze omschreven overspel werd daarenboven bij de vrouw zwaarder bestraft. Ook in het Burgerlijk Wetboek vindt men tot in 1974 bij de gronden tot echtscheiding dit onderscheid terug. Voor de vrouw is het veel moeilijker om de echtscheiding te verkrijgen op grond van het overspel van haar echtgenoot. Tussen de lakens wordt gewogen met twee maten en twee gewichten. Dergelijke discriminerende regels doen dezer dagen de wenkbrauwen fronsen. In onze samenleving is het onaanvaardbaar dat er voor de twee geslachten verschillende regels zouden zijn. Het is belangrijk te weten dat een rechtsregel niet zomaar uit de lucht komt gevallen, het is geen wereldvreemd gegeven. Een rechtsregel is daarentegen een weerspiegeling van de maatschappij, een maatschappij die in heel wat aspecten verschillend was van de onze. De hierboven geciteerde rechtsregel is opgemaakt vanuit een patriarchale visie. Het Napoleontische wetboek vestigt een systeem van wettelijke ongelijkheid tussen man en vrouw. De vrouw staat in een zeer zwakke positie: de getrouwde vrouw wordt handelingsonbekwaam, vrouwen hebben geen stemrecht en komen in de politiek totaal niet aan bod. Kortom, de wetgever vindt dat vrouwen maar op één plek op hun plaats zijn, dat is

1

Oud art. 387 Sw. In deze masterproef zal het voortdurend gaan over het oude artikel 387 Sw. aangezien de bepalingen met betrekking tot het misdrijf overspel nu geschrapt zijn. Hierna wordt niet meer vermeld dat het over het oude artikel 387 Sw. gaat. 2 Oud art. 389 Sw. In deze masterproef zal het voortdurend gaan over het oude artikel 389 Sw. aangezien de bepalingen met betrekking tot het misdrijf overspel nu geschrapt zijn. Hierna wordt niet meer vermeld dat het over het oude artikel 389 Sw. gaat.

7

thuis. En ook op het vlak van overspel is de wetgever niet gunstig voor de vrouw: ze wordt veel sneller en veel zwaarder bestraft dan haar echtgenoot. Die laatste moet al zijn maîtresse in de gemeenschappelijke woning laten intrekken, alvorens hij zich schuldig maakt aan het misdrijf overspel. Vertrekkende vanuit die gegevens, zal het eerste deel van deze masterproef schetsen op welke manier de vrouw wordt gediscrimineerd op het vlak van overspel. Hoe en waarom die rechtsregels er gekomen zijn, komt eveneens aan bod. Hiervoor zullen vooral parlementaire voorbereidingen, wetten en rechtsleer worden bekeken, zowel met betrekking tot het strafrechtelijk vlak als tot het burgerlijk vlak van overspel. Uit het laatste onderdeel zal blijken dat de discriminerende rechtsregel in 1974 uiteindelijk verdwenen is: er is vanaf dan eindelijk een gelijke behandeling voor mannen en vrouwen op het vlak van overspel. Het interessante aan een rechtsregel is dat hij soms voor vele interpretaties vatbaar kan zijn, dat hij in de praktijk niet altijd strikt wordt opgevolgd zoals hij neergeschreven is, maar wordt vertaald naar de behoeften van de maatschappij. En de rechtsregels met betrekking tot het misdrijf overspel zijn hier wel een uitermate interessante illustratie van. Deze rechtsregels beantwoorden hoe langer hoe minder in de visie van de maatschappij over de vrouw. Ook de rechters vinden dat dergelijke discriminatie niet op zijn plaats is in de twintigste eeuw. Ook al schrijft de rechtsregel een ongelijke behandeling voor, toch proberen rechters om de vrouw zoveel mogelijk gelijk te behandelen. Hoe ze dat doen, zal uit het tweede onderdeel van mijn masterproef blijken. Hiervoor zullen strafdossiers en echtscheidingsdossiers van 1804 tot 1974 als voorbeeld dienen. In eerste instantie was het de bedoeling enkel rechtspraak van het hof van beroep te Gent te onderzoeken. Aangezien weinig verwijzingen naar arresten van het hof van beroep te Gent te vinden zijn, mede door het verloren gaan van het ganse archief van het hof door een brand in het justitiepaleis te Gent in 1926, werd ervoor gekozen om het ganse rechtsgebied te behandelen. Door die dossiers te onderzoeken, zal worden gekeken welke technieken de rechters hanteren om de vrouw toch zoveel mogelijk te helpen haar man voor het gerecht te dagen. Zoals hierboven al geschreven, is een rechtsregel geen wereldvreemd gegeven. Een rechtsregel komt niet zomaar uit het niets, maar is een vertaling van hoe de maatschappij over een bepaald aspect denkt, en van hoe de maatschappij wil dat het wordt opgelost. Daarom is het ook altijd aan te raden om een rechtsregel te schetsen in een ruimer kader. De verbetering van de positie van de vrouw in het recht is niet los te koppelen van de voortdurende inspanningen die de vrouwenbewegingen hebben geleverd. Aan het einde van de negentiende eeuw gingen stemmen op van vrouwen uit de burgerij die geen genoegen namen met de 8

ongelijke behandeling waarmee ze van dag tot dag werden geconfronteerd. Geleidelijk aan begonnen die vrouwen zich te organiseren en bereikten zo resultaat. Laten we maar denken aan de belangrijke doorbraak in 1920-1922: vrouwen verkrijgen stemrecht in de gemeenteraadsverkiezingen en kunnen verkozen worden. In 1958 verkrijgt de vrouw handelingsbekwaamheid en er komt een eind aan de eeuwenoude maritale macht. Ook deze gebeurtenissen behoren tot de verwezenlijkingen van de vrouwenbewegingen. In het derde deel van deze masterproef zal worden geschetst waarom de vrouwenbewegingen zijn ontstaan en wat ze hebben verwezenlijkt. Daarnaast wordt aangetoond dat de uiteindelijke gelijke behandeling tussen man en vrouw op het vlak van overspel niet los te koppelen valt van de vrouwenbewegingen en hun duurzame inspanningen. Zoals eerder al meegedeeld, brengt de wet van 28 oktober 1974 een gelijke behandeling tussen man en vrouw op het vlak van overspel met zich mee. Dat is nog maar een dertigtal jaar geleden. Het wekt toch enige verbazing op dat dergelijke archaïsche en patriarchale rechtsregel zo lang stand heeft gehouden. De maatschappij lijkt al veel eerder bereid om een gelijke behandeling tussen man en vrouw op het vlak van overspel te aanvaarden. Oorspronkelijk was het de bedoeling om in een vierde deel te antwoorden waarom het zo lang heeft geduurd alvorens de wetgever hiertegen opgetreden is. Maar een antwoord op deze vraag kan niet los gezien worden van de inspanningen van de vrouwenbewegingen en van het klimaat waarin de rechtsregels in de twintigste eeuw tot stand kwamen. Daarom wordt in het derde deel ook onderzocht waarom de wetgever zo laat is opgetreden tegen deze discriminatie op het vlak van overspel. Het derde deel zal het overspel dus in een ruimer kader schetsen, zowel op het gebied van de vrouwenbewegingen als op het gebied van de maatschappelijke context waarin wetten tot stand komen.

9

DEEL 1 WETTELIJK KADER HOOFDSTUK 1 DE BESTRAFFING VAN OVERSPEL IN DE GESCHIEDENIS “Illa te si adulterares, digito non auderet contingere, nec ius est”3 Niet alleen Napoleon hecht veel belang aan de getrouwheidsplicht. Reeds in de oudheid is overspel geen zaak van de echtgenoten alleen maar ook een zaak van de familie en/of van de staat. De principes omtrent de bestraffing van overspel zijn niet ontstaan met de Franse Revolutie of met Napoleon, men vindt ze reeds in het Romeinse recht.4 Daarin is de vrouw getrouwheid verschuldigd aan haar man. Het plegen van overspel kan enkel door de vrouw gebeuren en dit kan tot gevolg hebben dat ze ter dood wordt veroordeeld. De echtbreuk van de man blijft ongestraft.5 Dit heeft voornamelijk religieuze redenen: overspelige kinderen vinden geen gehoor bij hun voorouders. Dat gevaar is er niet bij overspel van de man.6 Justinianus betekent een verbetering voor de overspelige vrouw. De sancties zijn zweepslagen en opsluiting in een klooster, op civielrechtelijk gebied verliest de vrouw al haar bezittingen en de bruidsschat komt toe aan haar echtgenoot. Voor het eerst zien we ook bestraffing van het overspel van de man. Maar het blijft echter bij een civielrechtelijke sanctie: overspel van de man levert een grond tot echtscheiding op en er volgt een definitieve toewijzing van de donatio ante nuptias aan de vrouw. Een strafrechtelijke sanctie blijft uit. Bij Justinianus duikt ook het begrip ‘echtelijke woning’ op.7 Deze bepalingen zijn terug te vinden in Novelle 117 en Novelle 134.8 Het Germaanse recht verkiest een harde aanpak voor de overspelige vrouw. In aanwezigheid van de familie van beide echtgenoten worden haar haren afgeschoren, wordt zij uitgekleed en tenslotte naakt uit het huis weggejaagd. Het overspel van de man heeft, wat ons natuurlijk niet verbaast, geen gevolgen. 3

Dit citaat is afkomstig uit het werk Noctes Atticae van Aulus Gellius en betekent iets in de zin van: “als gij (de man) overspel bedrijft, waagt zij het niet u met een vinger aan te raken, en dat is ook geen recht (voor haar)” 4 L. DE WILDE, Overspel en onderhoud van een bijzit, Brussel, Larcier, 1967, 23, nr. 26-27 (hierna verkort L. DE WILDE, Overspel). 5 J. GILISSEN, Introduction historique au droit - esquisse d'une histoire universelle du droit, les sources du droit depuis le XIIIe siècle, éléments d'histoire du droit privé, Brussel, Bruylant, 1979, 539. 6 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 23-24, nr. 28. 7 Hieronder zal blijken dat dit begrip een belangrijke betekenis speelt bij de interpretatie van de rechtsregels met betrekking tot overspel. 8 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 25, nr. 33.

10

In het oudcanonieke recht zien we toch een gelijke behandeling bij overspel: zowel de overspelige man als de overspelige vrouw kunnen een geldboete opgelegd krijgen. Maar mooie liedjes duren niet lang. In de Late Middeleeuwen worden vrouwen, gelet op het gevaar voor kroostverwarring, opnieuw veel harder aangepakt. Na overspel volgt opsluiting in een klooster, verbanning of een geldboete.9 De man die zijn vrouw op heterdaad betrapt, mag zijn vrouw doden, zelfs als ze zwanger is.10 Mannen worden over het algemeen met rust gelaten of krijgen een geldboete opgelegd. Tot in de vijftiende eeuw maakt men vooral gebruik van Novelle 134 van Justinianus. Daarna zijn het de rechtsgeleerden en de rechtspraak die overspel regelen.11 De Franse Revolutie staat voor gelijkheid en vrijheid en schaft de bestraffing van overspel af, zowel voor de man als voor de vrouw. Overspel wordt dan gezien als iets wat binnen het gezin moet afgehandeld worden en geen bemoeienis van de staat behoeft.12 Napoleon echter gelooft in de idee van sterke gezinnen als hoeksteen voor de maatschappelijke organisatie. De overtuiging van de band tussen gezag in het gezin en politieke stabiliteit is verantwoordelijk voor het ontstaan en de handhaving van heel wat regels in het familiaal recht.13 In het belang van de maatschappij moet men de individuele behoeften en verlangens opzijzetten. Persoonlijke vrijheid moet plaats maken voor een model dat voor rust en orde zorgt, gebaseerd op de maritale macht.14 Overspel past niet in dat model en Napoleon voert de bestraffing ervan terug in. Zoals verder zal blijken, zorgt hij voor een dubbele discriminatie tussen mannen en vrouwen.

9

J. MONBALLYU, Geschiedenis van het familierecht: van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, 54. 10 J. GILISSEN, Introduction historique au droit - esquisse d'une histoire universelle du droit, les sources du droit depuis le XIIIe siècle, éléments d'histoire du droit privé, Brussel, Bruylant, 1979, 542. 11 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 27, nr. 38. 12 J. MONBALLYU, Geschiedenis van het familierecht: van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, 54. 13 J.-L. HALPERIN, Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, PUF, 1996, 82-83, nr. 46. 14 J.-L. RENCHON, “Le droit de la personne et de la famille: de l’indisponibilité à l’autodétermination”, in G. MARTYN en D. HEIRBAUT (eds.), Napoleon’s nalatenschap: 200 jaar Burgerlijk Wetboek in België, Mechelen, Kluwer, 2005, 154.

11

HOOFDSTUK 2 HET MISDRIJF OVERSPEL-ONDERHOUD VAN DE BIJZIT: ARTIKEL 387 – ARTIKEL 390 VAN HET STRAFWETBOEK Aangezien overspel een misdrijf is, zijn de algemene regels uit het Strafwetboek van toepassing. Het is echter niet de bedoeling om in deze masterproef alle regels gedetailleerd toe te passen op het misdrijf overspel, dit zou ons te ver leiden. Wel wordt stilgestaan bij de afwijkingen op die algemene regels en de belangrijkste elementen met betrekking tot het misdrijf overspel.

Afdeling 1 Situering in het Strafwetboek "Si la gravité d'une infraction se mesurait uniquement sur la gravité de ses résultats, l'adultère prendrait rang parmi les délits les plus funestes." 15 Vanuit deze gedachte krijgt het misdrijf overspel in 1810 een plaats in het Strafwetboek onder de rubriek "Attentats aux moeurs", in artikel 336 tot artikel 339 van de Code Pénal. Overspel wordt als één van de zwaarste zedenmisdrijven beschouwd.16 Ook in 1867 ziet men overspel nog steeds als een ernstig misdrijf. De Belgische wetgever neemt grotendeels de bepalingen met betrekking tot overspel over van het Strafwetboek van 1810, maar geeft het misdrijf wel een andere plaats in het Strafwetboek. Het belangrijkste verschil is dat de vrouw in 1867 ook de mogelijkheid krijgt om de gevolgen van een veroordeling stop te zetten17 nu de man in 1867 ook een gevangenisstraf kan opgelegd krijgen.18 De strafmaat voor medeplichtigheid aan vrouwelijk overspel wordt verlaagd, die voor mannelijk overspel wordt verhoogd. De discriminatie tussen man en vrouw blijft natuurlijk bestaan. De bepalingen worden onder titel VII "Crimes et délits contre l'ordre des familles et contre la moralité publique" gezet, in artikel 387 tot artikel 390 Sw. Hiermee maakt de Belgische wetgever duidelijk dat overspel het gezinsleven bedreigt. Ook het morele karakter van het misdrijf overspel blijft van tel.19 Overspel wordt gezien als een zedenmisdrijf dat niet enkel het gezinsleven in gevaar brengt,

15

A. CHAUVEAU en F. HELIE, Théorie du code pénal, IV, Parijs, Marchal et Godde, 1887-1908, 343, nr. 1603. L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 125, nr. 156. 17 Ze beschikt vanaf dan ook over het genaderecht. Supra 23,§5. 18 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 554, nr. 442. 19 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 536, nr. 2; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 484, nr. 3. 16

12

maar evenzeer een gevaar betekent voor het maatschappelijke leven daar het burgerlijke gezin de hoeksteen vormt van de maatschappij.20 In artikel 387 Sw. vindt men het misdrijf overspel terug. Het enkele feit van overspel volstaat aangezien overspel een ogenblikkelijk misdrijf is.21 Het overspel van de vrouw levert een medeplichtige op. De medeplichtigheid aan overspel is een misdrijf op zichzelf dat terug te vinden is in artikel 388 Sw. Het misdrijf onderhoud van de bijzit, te vinden in artikel 389 Sw., is een voortdurend misdrijf aangezien daarbij een toestand van ontrouw is vereist. De enkele geslachtsgemeenschap volstaat niet. Het is vereist dat de man in de echtelijke woning geregeld geslachtsgemeenschap onderhoudt met een ander persoon dan zijn echtgenote. In artikel 390 Sw. vindt men de vereiste van de klacht van de bedrogen echtgenoot alvorens vervolging kan plaatsvinden. Hierna wordt specifiek ingegaan op deze misdrijven.

Afdeling 2 Bestanddelen "L’adultere, c’est la violation consommée de la foi conjugale par l'un ou l'autre des époux"22 Vanuit de definitie van overspel kunnen we drie essentiële bestanddelen afleiden alvorens we van het misdrijf overspel kunnen spreken.

§ 1 Geslachtsgemeenschap

Het eerste bestanddeel is materieel van aard: er moet geslachtsgemeenschap geweest zijn tussen de overspelige echtgenote en haar medeplichtige, of tussen de overspelige echtgenoot en zijn bijzit.23 Een poging tot overspel is niet strafbaar.24 Door gewoon intiem te zijn zonder vleselijke gemeenschap maakt men zich niet schuldig aan overspel.25 Geslachtsgemeenschap vereist een medeplichtige en wel een medeplichtige van het andere geslacht. Zo vallen zelfbevrediging en intimiteiten met een persoon van hetzelfde geslacht niet onder het misdrijf 20

L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 13, nr. 2; L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 25, nr. 35. 21 Corr. Brussel 6 november 1889, Pas. 1890, III, 269-270. 22 Overspel wordt niet gedefinieerd in de code pénal van 1810 of in het strafwetboek van 1867, maar het begrip zelf geeft duidelijk weer waarover het gaat en is ook veelvuldig gedefinieerd in de rechtsleer. 23 G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 470, nr. 12. 24 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 484, nr. 5. 25 G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 470, nr. 12.

13

overspel.26 27 Geslachtsgemeenschap met een persoon die de leeftijd van veertien jaar nog niet bereikt heeft, wordt niet gekwalificeerd als overspel aangezien het een zwaardere aantasting van de eerbaarheid inhoudt.28 Kunstmatige bevruchting is geen overspel, aangezien de voorwaarde van geslachtsgemeenschap niet vervuld is.29

§ 2 Geldig huwelijk

Overspel kan enkel gebeuren door personen die getrouwd zijn aangezien enkel het huwelijk de getrouwheid van artikel 213 BW vereist. Het huwelijk vangt aan op de datum van de huwelijksakte. Overspel tijdens de verloving is dus onmogelijk. Ook na de ontbinding van het huwelijk is geen overspel meer mogelijk.30 Het overlijden van één van de echtgenoten of de echtscheiding maken een einde aan het huwelijk. Bij echtscheiding is het wel belangrijk te weten dat het huwelijk pas ontbonden is bij overschrijving van het echtscheidingsvonnis.31 Scheiding van tafel en bed maakt geen einde aan het huwelijk.32 Aangezien we hierbij nog steeds een geldig huwelijk hebben, kunnen geslachtsbetrekkingen met een andere persoon dan de echtgenoot tijdens de periode van scheiding van tafel en bed gekwalificeerd worden als overspel. Vanzelfsprekend moet het om een geldig huwelijk gaan. Dat wil zeggen dat het huwelijk geldig moet afgesloten zijn voor de ambtenaar van de burgerlijke stand. Wanneer de nietigheid van het huwelijk wordt opgeworpen, maakt deze kwestie een prejudiciële vraag uit.33 In de rechtsleer en rechtspraak was aanvankelijk discussie welke instantie over deze exceptie uitspraak moet doen. De meerderheid van de rechtsgeleerden, zich baserend op “le juge d’action est aussi juge des exceptions qui peuvent être opposées à l’action” vonden dat

26

A. CHAUVEAU en F. HELIE, Théorie du code pénal, IV, Parijs, Marchal et Godde, 1887-1908, 345-347, nr. 1607. 27 Nu houdt overspel uiteraard ook geslachtsgemeenschap met een persoon van hetzelfde geslacht in. Dit werd bevestigd door het Hof van Cassatie (Cass. 17 december 1998, RW 1998-99, 1075.) 28 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 484, nr. 5-8. 29 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 31, nr. 50. 30 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 485, nr 9-11. 31 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 33, nr. 56. 32 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 485, nr 12. 33 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 537, nr 6.

14

de strafrechter zelf kon oordelen over de eventuele nietigheid van het huwelijk.34 Uiteindelijk werd de kwestie beslecht door het Hof van Cassatie ten voordele van deze stelling.35

§ 3 Opzet

Het wetens en willens handelen maakt een derde bestanddeel uit. Opzet wordt bewezen door het bewijs van ‘schuld door inbreuk’. Deze schuld door inbreuk is vervuld wanneer de verdachte, die weet dat zijn daden een misdrijf uitmaken, zich toch schuldig maakt aan de strafbare feiten.36 Er is opzet wanneer de verdachte zich schuldig maakt aan het vrijwillig onderhouden van geslachtsbetrekkingen. Dwang kan ervoor zorgen dat het misdrijf wordt gerechtvaardigd. Ook als de echtgenote in de overtuiging is dat haar man is overleden, kan haar overspel worden gerechtvaardigd (maar dat zal moeilijk te bewijzen zijn).37 Opzet is ook niet aanwezig bij de medeplichtige die geen kennis heeft van de huwelijkse staat van de overspelige vrouw.38 De rechtsleer meldt ook dat er geen opzet is wanneer de vrouw in een staat

van

krankzinnigheid

verkeert,

of

als

ze

door

listen

met

een

vreemde

geslachtsgemeenschap heeft terwijl ze denkt dat het met haar echtgenoot is.39

§ 4 En de vrouw wordt gediscrimineerd: onderhoud bijzit in echtelijke woning vereist bij de man

“Ce n’est pas précisément l’infidélité du mari que la loi a voulu punir, c’est le mépris qu’il jette à sa femme, en prenant pour siège de ses désordres la maison conjugale elle-même”40 Wanneer aan de drie hierboven omschreven voorwaarden is voldaan, maakt de vrouw zich schuldig aan het misdrijf overspel. Door één enkele keer te kijken of het gras wel echt groener is aan de overkant, riskeert ze een gevangenisstraf die kan oplopen tot twee jaar. Daar waar het overspel van de vrouw een ogenblikkelijk misdrijf is, moet de man zijn maîtresse onderhouden alvorens men kan spreken van een strafbaar feit. De wet vereist een toestand van 34

Zo waren onder andere J.J. HAUS en J.S.G. NYPELS deze mening toegedaan. Cass. 22 juli 1955, Pas. 1955, I, 1265-1267. 36 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 47, nr. 101. 37 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 487-488, nr. 23-29. 38 E. BRUNET (ed.), Répertoire pratique du droit belge, Législation, Doctrine, Jurisprudence, I, Brussel, Bruylant, 1930-1967, 195, nr. 8. 39 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 537, nr.7. 40 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 553, nr. 1. 35

15

ontrouw en daarom is overspel van de man een voortdurend misdrijf.41 De getrouwde man moet dus heel wat meer doen vooraleer hij strafbaar kan gesteld worden: hij moet zijn bijzit onderhouden in de echtelijke woning.42 Daaruit volgt dat een geïsoleerd feit geen aanleiding kan geven tot bestraffing.43 Er wordt eerst en vooral vereist dat de echtgenoot geregeld geslachtsbetrekkingen heeft met zijn bijzit. De term ‘bijzit’ geeft weer dat er sprake moet zijn van ‘continuïteit van de liefdesverhouding’.44 De echtgenoot moet met zijn bijzit een gemeenschappelijk leven leiden.45 Dit impliceert dat de geslachtsbetrekkingen moeten plaatsvinden met dezelfde persoon en niet telkens met een andere vrouw.46 Het is niet nodig dat die bijzit een vreemde voor het gezin is, ook een dienstmeid of een familielid kan de bijzit zijn.47 Om de vereiste van de continuïteit nog meer te onderstrepen, maakt de wettekst ook melding van het begrip ‘onderhouden’. Dit betekent niet dat de echtgenoot zijn bijzit op financieel vlak moet onderhouden48(maar het mag), wel dat hij zijn overspel met haar moet onderhouden.49

50

De wet heeft niet tot doel de vrijgevigheid van de man te bestraffen maar

wel de smaad die zijn echtgenote ondergaat tengevolge van het overspel van haar man. Onderhoud veronderstelt een zekere regelmaat en een bepaalde duur van de periode waarin het geslachtsverkeer heeft bestaan.51 De bijzit moet in de echtelijke woning verblijven, het is niet voldoende dat ze er soms eens wordt ontvangen. Ook als de echtgenoot zijn bijzit thuis onderhoudt maar het overspel zelf gebeurt op een andere plaats, is de klacht van zijn vrouw terecht.52 In de rechtspraak spreekt men doorgaans van continuïteit wanneer de seksuele

41

G. SCHUIND, Traité pratique de droit criminel, Brussel, Bruylant, 1944, 268. Oud art. 389 Sw. 43 G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 475, nr. 12. 44 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 40-41, nr. 77-78. 45 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 489, nr. 35. 46 J. DE BRUYNE, “Overspel van de man”, RW 62-63, (2025) 2029. 47 Luik 6 juli 1826, Pas. 1826, 226-227; Gent 30 maart 1855, Pas. 1855, II, 324-326; Luik 26 juni 1909, RDPC 1909, 737-738 Corr. Dendermonde 1 juni 1892, Pas. 1892, III, 359-360; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 490, nr. 39. 48 Cass. 22 februari 1932, Pas. 1932, I, 78; Cass. 11 oktober 1957, Pas. 1958, I, 122-124; Brussel 21 december 1932, RDPC 1933, 34-35; Corr. Verviers 18 januari 1919, Pas. 1919, III, 67; Corr. Verviers 12 februari 1921, JT 1921, 409; Corr. Antwerpen 11 oktober 1933, RW 1933, 122. 49 Corr. Antwerpen 2 februari 1940, RW 1939-40, 851-852. 50 Infra 50-51. 51 J. DE BRUYNE, “Overspel van de man”, RW 62-63, (2025) 2028. 52 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 490-491, nr. 40-42. 42

16

betrekkingen driemaal plaatsgevonden hebben.53 De feitenrechter oordeelt op soevereine wijze of het onderhoud een continu karakter heeft.54 Tenslotte is het niet om het even waar hij zijn bijzit onderhoudt. Dit moet gebeuren in de ‘echtelijke woning’. Dat is het huis waar de echtgenoot woont, het recht heeft te wonen, het huis waarin hij zijn vrouw kan dwingen te komen wonen of waar zijn vrouw het recht heeft hem te volgen en te worden ontvangen.55

56

Aanvankelijk wordt het begrip ‘echtelijke

woning’ restrictief opgevat. Maar reeds vanaf 1830 wordt in de Belgische rechtspraak een ruime interpretatie vooropgesteld. De echtelijke woning wordt gezien als elke plaats waar de vrouw het recht heeft haar man te volgen. Het begrip wordt niet gekoppeld aan de wettelijke woonplaats, wel aan de plicht tot samenwonen. Als tegenhanger van de plicht van de man om met zijn vrouw samen te wonen, heeft de vrouw het recht zich bij haar man te voegen.57 Door het begrip echtelijke woning een ruime interpretatie te geven, zorgt de Belgische rechtspraak ervoor dat vrouwen toch iets meer gelegenheid hebben om een klacht in te dienen tegen het overspel van hun echtgenoot. Zo kunnen ze de uit de wettekst blijkende ongelijke behandeling tussen man en vrouw milderen. Hoe de extensieve interpretatie in de praktijk gebeurt, komt tot uiting in deel 2 van deze masterproef.

Afdeling 3 Vervolging

§ 1 Klacht “Si le délit n’est pas prouvé pour le mari, il ne l’est pour personne” 58 Bij inbreuken op de plicht van hulp en bijstand tijdens het huwelijk vereist men geen klacht, het misdrijf kan altijd vervolgd worden door het Openbaar Ministerie. Maar bij de inbreuk op de huwelijkse trouw is de wetgever van oordeel dat de openbare orde minder wordt geschaad als er niet wordt vervolgd. De ratio legis hiervan is dat de wetgever het behoud of herstel van

53

G. CISELET, La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications : esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l'étranger, Brussel, L’églantine, 1930, 51. 54 Cass. 16 februari 1925, Pas. 1925, I, 149-150; Cass. 2 juni 1930, Pas. 1930, I, 242-243. 55 Artikel 214 BW zoals het bestond tot de wet van 30 april 1958. 56 G. CISELET, La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications : esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l'étranger, Brussel, L’églantine, 1930, 51. 57 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 42-45, nr. 80-90. 58 A. CHAUVEAU en F. HELIE, Théorie du code pénal, IV, Parijs, Marchal et Godde, 1887-1908, 349-350, nr. 1610.

17

de gezinsvrede niet in de weg wil staan.59 Daarom kan het misdrijf overspel volgens artikel 390 Sw. enkel vervolgd worden na een klacht van de echtgenoot.60 61 Destijds rees discussie of de klacht bij overspel wel moet voldoen aan de in artikel 31 en artikel 65 van het Wetboek van Strafvordering bepaalde formaliteiten. De correctionele rechtbank van Bergen beslist dat hier niet aan voldaan moet zijn aangezien artikel 390 Sw. geen verwijzing bevat naar die bepalingen.62 NYPELS kan deze redenering niet volgen aangezien de bepalingen uit artikel 31 en artikel 65 Sv. het gemeen recht bevatten en dus van toepassing zijn op alle klachten.63 Ook andere auteurs delen deze mening.64 Toch kan een klacht niet onontvankelijk worden verklaard enkel en alleen omdat de klacht niet voldoet aan alle formaliteiten uit het Wetboek van Strafvordering, het gaat erom dat de klager het voornemen te kennen geeft om de echtgenoot te vervolgen.65 Het volstaat dus dat de klager zijn/haar wil tot vervolging duidelijk laat blijken.66 De klacht kan ook gebeuren bij volmacht.67 Gedurende de ganse procedure moet de klacht worden aangehouden.68 Bijgevolg komt een eind aan de vervolging bij overlijden van de klagende echtgenoot.69 De echtgenoot kan 59

L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 134. 60 In de Code Napoleon is de burgerlijke rechtbank verplicht, na uitspraak van de echtscheiding op grond van overspel, op vordering van het Openbaar Ministerie, de schuldige echtgenoot tot een gevangenisstraf te veroordelen (en aangezien alleen de vrouw kon bestraft worden met gevangenisstraf, was ook hier sprake van discriminatie.) Het Belgisch Strafwetboek van 1867 maakt hier een eind aan en bepaalt dat overspel enkel op initiatief van de onschuldige echtgenoot vervolgd wordt. Zie Brussel 8 juni 1868, Pas. 1868, II, 268; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 501-502, nr. 91. 61 In het Strafwetboek van 1810 is de bepaling over de klacht te vinden in twee wetsbepalingen. Art. 336 bepaalt dat de man klacht moet indienen alvorens het overspel van de vrouw wordt bestraft. Art. 339 voorziet in de klacht van de vrouw. 62 Corr. Bergen 20 januari 1873, Pas. 1873, III, 238. 63 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 558, nr. 3. 64 G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 477, nr. 24. 65 Cass. 19 oktober 1914, Pas. 1915-1916, I, 109-110; Cass. 17 september 1951, Pas. 1952, I, 2-3; Brussel 10 augustus 1876, Pas. 1876, II, 345-346; P. DELAHAYE, L. JAMAR en F. WALEFFE, F. (eds.), Répertoire décennal de la jurisprudence belge contenant l’analyse de toutes les décisions et études doctrinales publiées en Belgique depuis 1880 jusqu’à 1975 inclusivement en matière civile, sociale, commerciale, criminelle, fiscale, de droit public et administratif, I, Brussel, Bruylant, 1814-1880, 141, nr. 11; G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 477-478, nr. 25. 66 Brussel 9 november 1885, Pas. 1886, II, 17-18; Gent 26 juli 1898, Pas. 1899, II, 167. 67 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 58-59, nr. 133. 68 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 497, nr. 73. 69 Cass. 15 februari 1869, Pas. 1869, I, 374; Brussel 1 augustus 1868, Pas. 1868, II, 313-314; E. BRUNET (ed.), Répertoire pratique du droit belge, Législation, Doctrine, Jurisprudence, I, Brussel, Bruylant, 1930-1967,195,

18

ook beslissen om zijn klacht formeel in te trekken waardoor de vervolging noodzakelijk eindigt.70 De verzoening kan gezien worden als een stilzwijgende intrekking.71 Het louter feit van het hervatten van de samenwoning is niet voldoende om te spreken van verzoening.72 Er wordt vereist dat de verzoening aanvaard wordt door de schuldige echtgenoot: hij moet zijn overspelige relatie stoppen.73

74

De wil van de bedrogen echtgenoot is dus bepalend voor de

vervolging: verdwijnt de intentie om te vervolgen, dan dooft de vervolging uit.75 Een vordering tot echtscheiding of scheiding van tafel en bed op grond van overspel geeft het Openbaar Ministerie geen machtiging tot vervolging.76 Bij gebrek aan hoedanigheid dient de klacht onontvankelijk verklaard te worden. Uitsluitend echtgenoten hebben de vereiste hoedanigheid, dus nadat de echtscheiding is uitgesproken zal er geen klacht meer kunnen ingediend worden.77 De echtgenoten moeten bekwaam zijn, anders is de klacht nietig. Als de klagende echtgenoot tijdens de strafprocedure onbekwaam wordt verklaard, kan die niet volharden in zijn klacht en wordt de klacht bij gevolge onontvankelijk.78 De beledigde echtgenoot moet in staat zijn rekenschap te geven van de draagwijdte van zijn klacht. Indien de klager geïnterneerd is op het ogenblik van zijn klacht, bewijst dit niet dat deze in staat van krankzinnigheid is en de draagwijdte van zijn klacht niet zou kunnen inschatten.79 De klacht van een voogd van een onbekwaam verklaarde of van de voorlopig bewindvoerder is onontvankelijk, het gaat hier immers om morele rechten die niet tot de bevoegdheid horen van een voogd.80 De klacht van een minderjarige is wel geldig, aangezien de minderjarige ontvoogd wordt door te trouwen.81 De gronden die niet in aanmerking komen voor de onontvankelijkheid van de klacht zijn het eigen overspel van de klager82

83

, zijn eigen medewerken aan het aangeklaagde

nr. 10-11; R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 753, nr. 624. 70 Brussel 9 november 1850, Pas. 1851, II, 357-358. 71 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 522, nr. 157. 72 Luik 10 oktober 1894, Pas. 1895, II, 65-66. 73 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 65, nr. 152. 74 Bij de formele intrekking is niet vereist dat er verzoening is, bij de stilzwijgende intrekking wel. 75 Cass. 21 november 1892, Pas. 1893, I, 27-28. 76 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 500-501, nr. 89. 77 Cass. 26 november 1906, Pas. 1907, I, 52-53; Corr. Antwerpen 17 april 1910, Pas. 1911, III, 334; L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 61, nr. 139. 78 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 62-63, nr. 143-145. 79 Gent 12 december 1956, RW 1957-58, 367. 80 Cass. 11 november 1869, Pas. 1870, I, 3-21. 81 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 64, nr. 150. 82 Dit was eerst een grond tot niet-ontvankelijkheid, maar is verdwenen in het Strafwetboek van 1867 aangezien dit de straffeloosheid meebracht voor de echtgenoot die ervoor zorgde om niet als eerste te worden aangeklaagd.

19

overspel84

85

of tolereren van het overspel86, wangedrag van de klager87 of misbruik van het

recht om klacht in te dienen.88

§ 2 Bewijs Il n’y a que des présomptions en cette matière.89 Om het misdrijf overspel te bewijzen, zijn alle bewijsmiddelen van het gemeen recht toegelaten.90 Zo worden geschriften, getuigenissen en bekentenissen aangewend als bewijsmiddel voor overspel.91 Bekentenissen zullen, uit vrees voor overleg tussen echtgenoten ten voordele van het bekomen van een echtscheiding, slechts aangenomen worden wanneer uit andere gegevens blijkt dat er geen sprake is van collusie tussen de echtgenoten.92 Het meest voorkomende bewijsmiddel zijn de vermoedens. Deze moeten natuurlijk ernstig, nauwkeurig en overeenstemmend zijn.93 Het is vereist dat deze geen twijfel laten bestaan over het feit of er al dan niet geslachtsbetrekkingen hebben plaatsgevonden.94 Het sterkste vermoeden is het aantreffen van de verdachten in hetzelfde bed, maar zelfs dit blijft nog steeds een vermoeden van het overspel. Ook een veroordeling wegens onderhoud van een bijzit kan als bewijsmiddel dienen voor het overspel van die bijzit. Verder maakt de rechtsleer onder andere nog melding van een zwangerschap waarbij de echtgenoot geen geslachtsgemeenschap heeft gehad met zijn vrouw gedurende het tijdstip van Zie R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 793-795, nr. 664-665. 83 Cass. 12 april 1954, Pas. 1954, I, 704-706; Cass. 29 maart 1965, Pas. 1965, I, 805-806; Corr. Dendermonde 1 juni 1892, Pas. 1892, III, 359-360; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 535, nr. 127. 84 Dit was eerst een grond tot niet-ontvankelijkheid, maar is verdwenen in het Strafwetboek van 1867. 85 Brussel 31 juli 1874, Pas. 1875, II, 41-42; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 535-536, nr. 188. 86 Brussel 17 februari 1881, Pas. 1881, II, 219-220. 87 Luik 26 juni 1909, RDPC 1909, 737-738. 88 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 67, nr. 158. 89 Dit citaat is afkomstig uit de “Traité de l’adultère” van Jean-François Fournel, een Franse jurist uit de achttiende eeuw. 90 Cass 16 februari 1925, Pas. 1925, I, 149-150; Cass. 13 januari 1964, Pas. 1964, I, 509-511; Gent 7 mei 1921, RDPC 1920, 709-711; Corr. Antwerpen 11 oktober 1933, RW 1933, 122. 91 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 538, nr. 200. 92 Rb. Leuven 24 november 1877, BJ 1878, 11-13; R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 579, nr. 462. 93 Cass. 29 december 1881, Pas. 1882, I, 21-22; A. PIERARD, Précis du divorce et de la séparation de corps: commentaire de la législation en vigeur en 1938, Brussel, Bruylant, 1938, 30, nr. 22; DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2, Brussel, Bruylant, 1962, 986, nr. 860. 94 Brussel 5 november 1831, Pas. 1831, II, 289-290.

20

verwekking, van briefwisseling, van gesprekken op band en van een burgerlijk vonnis dat een kind overspelig verklaart.95 Om het misdrijf onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning te bewijzen, zijn ook alle bewijsmiddelen toegelaten.96 Vanzelfsprekend is ook vereist om te bewijzen dat de geslachtsgemeenschap geregeld gebeurt in de echtelijke woning en dat er sprake is van een continuïteit van de liefdesverhouding. De bewijslast ligt, zoals bij alle misdrijven, bij het Openbaar Ministerie.97 De bepalingen voor het bewijs van de medeplichtigheid worden besproken in afdeling 4 van dit eerste deel.

§ 3 Strafbepaling

“La morale place sur la même ligne l’adultère de la femme et celui du mari. Mais si le mal moral est le même, le mal social est plus grand dans l’un que dans l’autre cas.”98 Terwijl de man zich slechts schuldig kan maken aan het misdrijf ‘Onderhoud van een bijzit in de echtelijke woning’, wordt de vrouw reeds bestraft na één enkel feit van geslachtsgemeenschap met een andere man dan haar echtgenoot. Zoals hierboven reeds aangehaald, zorgt dit onderscheid voor een discriminatie van de vrouw. Maar ook op het vlak van de strafbepaling bestaat een ongelijke behandeling. Volgens artikel 387 Sw. wordt de echtgenote die zich schuldig heeft gemaakt aan de in dat artikel omschreven feiten, bestraft met een gevangenisstraf van drie maanden tot twee jaar. Zoals zal blijken in afdeling 4, is de strafbepaling bij de medeplichtige dezelfde als die van de overspelige vrouw. Artikel 389 Sw. bepaalt de strafmaat voor de man: wanneer de echtgenoot schuldig wordt bevonden aan onderhoud van een bijzit in de echtelijke woning, wordt hij veroordeeld tot een gevangenisstraf van een maand tot een jaar. Het Strafwetboek van 1810 maakte zelfs enkel melding van een geldboete voor de schuldige echtgenoot. Overspel en onderhoud van de bijzit zijn dus wanbedrijven aangezien bij beide een correctionele straf wordt voorzien. Deze discriminatie op het vlak van de strafbepaling werd, zoals zal blijken uit hoofdstuk 3 van dit eerste deel, strafrechtelijk verantwoord geacht omdat het overspel van een vrouw tot een groter ‘sociaal kwaad’ kon leiden.99 Wel is strafvermindering mogelijk 95

L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 80-82, nr. 199-203. E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 539, nr. 204. 97 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 86-87, nr. 218. 98 Memorie van Toelichting, Parl. St. Kamer 1857-1858, nr. 48, 272. 99 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 127, nr. 157. 96

21

door verzachtende omstandigheden in aanmerking te nemen.100 Overspel van de klagende echtgenoot, terwijl die niet langer de onontvankelijkheid van de klacht teweegbrengt101, kan wel een verzachtende omstandigheid zijn. Andere verzachtende omstandigheden zijn onder andere het feit dat het overspel aangemoedigd werd door de klagende echtgenoot of de jarenlange verwaarlozing van de vrouw.102 Zo beslist het hof van beroep te Gent dat de houding van de echtgenoot een verzachtende omstandigheid uitmaakt voor de overspelige vrouw in een arrest van 1953. In casu toont de man geen eerbied voor zijn vrouw terwijl ze wel de vrouw van de baas van de hoeve is (en deze heeft blijkbaar een hoog aanzien.) Hij laat ook een andere vrouw op de hoeve verblijven, zogezegd om in het huishouden te helpen. Deze vrouw speelt volgens de rechter maar een verdachte rol. Sindsdien is de echtgenote aan haar lot overgelaten en wordt ze verwaarloosd. Daarom zoekt ze het gezelschap op van de hoevearbeiders en wordt ze zo aan hun verleiding blootgesteld. De echtgenoot komt tekort aan zijn plicht tot steun en bescherming van zijn vrouw. Deze omstandigheden houden een verzachtende omstandigheid in voor de overspelige echtgenote en ze verkrijgt dan ook een mildere straf.103

§ 4 Burgerlijke veroordeling

Het is mogelijk dat de bedrogen echtgenoot zich burgerlijke partij stelt. Meestal zal het niet mogelijk zijn om te bewijzen dat materiële schade wordt geleden door de overspelige feiten. Dit is er meestal een onrechtstreeks gevolg van. Wel kan er sprake zijn van extrapatrimoniale schade. De burgerlijke partij zal moeten bewijzen dat er morele schade geleden is en dat bewijs is er niet door het enkele feit dat het misdrijf zelf bewezen wordt verklaard. De eis tot schadevergoeding kan gericht zijn tot de overspelige echtgenote, tot de medeplichtige aan het overspel of tot beiden. Is de schadevergoeding tot beiden gericht, dan zijn deze wel niet solidair gehouden tot één enkele schadevergoeding. Wanneer de verdachten worden vrijgesproken, zal de burgerlijke partij tot de kosten veroordeeld worden als de vervolgingen door die burgerlijke partijstelling totstandkomen.104 Ook de bedrogen echtgenote kan zich burgerlijke partij stellen en schadevergoeding vragen voor de schade die zij heeft geleden ten

100

Hier valt op te merken dat de verzachtende omstandigheden pas in het Strafwetboek van 1867 naar Belgisch recht bestaan. Met betrekking tot de wanbedrijven zijn deze te vinden in art.85 Sw. 101 Supra 19. 102 Brussel 13 maart 1858, Pas. 1858, II, 263-265. 103 Gent 10 januari 1953, RW 1953-54, 375-377. 104 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 110-111, nr. 286-293.

22

gevolge van het door haar echtgenoot gepleegde misdrijf onderhoud van de bijzit. Zij zal wel eerst machtiging moeten vragen om in rechte te kunnen optreden.105

§ 5 Genaderecht

“Le mari restera le maître d’arrêter l’effet de cette condamnation, en consentant à reprendre sa femme – la femme pourra arrêter l’effet de cette condamnation en demandant l’élargissement de son mari”106 Niet enkel tijdens de strafprocedure kan de gezinsvrede hersteld worden.107 Het genaderecht zorgt ervoor dat na definitieve veroordeling voor het misdrijf overspel of voor het misdrijf onderhoud van de bijzit, de

gevolgen van de veroordeling worden tegenhouden.108 De

uitvoering van de veroordeling wordt dus gestopt, maar de rechterlijke beslissing die deze veroordeling heeft uitgesproken, blijft bestaan en kan niet vernietigd worden.109 Ook hier treedt de bescherming van de gezinsvrede op de voorgrond. Het is vanzelfsprekend dat het genaderecht, net zoals het genaderecht van de koning, slechts uitgeoefend kan worden nadat de gerechtelijke procedure is afgerond.110 Dit recht tot genade is het enige voorbeeld waarbij iemand anders dan de koning genade kan verlenen.111 Artikel 387, §2 en artikel 389, §2 Sw. verbinden hier wel voorwaarden aan. Vooraleer de man genaderecht kan verlenen aan zijn overspelige vrouw moet hij zijn vrouw terugnemen.112 De vrouw moet om de vrijlating van haar man vragen.113 In het Strafwetboek van 1810 is niet voorzien dat de vrouw genaderecht kan verlenen.114 Het genaderecht heeft namelijk tot doel om de echtgenoten weer te herenigen. Daar de man als straf enkel een geldboete opgelegd kan krijgen, dient de vrouw haar man niet 105

Artikel 215 BW tot het werd gewijzigd door de wet van 30 april 1958; G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales: Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 475, nr. 15. 106 Artikel 389 en artikel 387 Sw. 107 Dit gebeurt door de verzoening die een einde stelt aan de klacht. 108 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 113, nr. 294. 109 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 557-558, nr. 273. 110 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 538-538, nr. 9. 111 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 113, nr. 295. 112 Art. 387, §2 Sw.; J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 538-538, nr. 9. 113 Artikel 389, §2 Sw. 114 Artikel 339 van het Strafwetboek van 1810 bevat geen bepaling met betrekking tot het genaderecht van de vrouw. Dit in tegenstelling tot artikel 337 van hetzelfde Strafwetboek: “Le mari restera le maître d’arrêter l’effet de cette condamnation, en consentant à reprendre sa femme.”

23

uit de gevangenis te halen om weer herenigd te worden.115 In 1867 wordt voor de man, door betoog voor gelijkberechtiging, ook voorzien in een gevangenisstraf. Dit heeft tot gevolg dat in artikel 389 Sw. ook voorzien wordt in een genaderecht dat de vrouw kan uitoefenen. Het genaderecht geldt dus enkel met betrekking tot de vrijheidsberoving. Een geldboete kan niet kwijtgescholden worden, aangezien die boete de gezinshereniging niet in de weg staat.116 Tussen de veroordeling en het uitoefenen van het genaderecht mag wel, gelet op het doel van het genaderecht, geen echtscheiding of scheiding van tafel en bed hebben plaatsgevonden.117

Afdeling 4 Medeplichtigheid

Enkel de medeplichtigheid aan overspel is strafbaar. Bij onderhoud van een bijzit vermeldt het strafwetboek geen strafbare medeplichtigheid.118 Hiervoor wordt als reden gegeven dat de medeplichtige vrouw slechts slachtoffer is van de verleiding van de getrouwde man. Strafrechtelijk wordt ze niet verantwoordelijk geacht voor de overspelige feiten.119 Medeplichtigheid aan overspel is terug te vinden in artikel 388 Sw.120 als een zelfstandig misdrijf. Het is onttrokken aan de regels met betrekking tot mededaderschap en medeplichtigheid.121 Via de regels uit artikel 66 en artikel 67 Sw. kan men geen andere wijzen creëren om aan overspel mee te werken.122 Aangezien geen misdrijf werd ingevoerd bij de medeplichtigheid aan onderhoud van bijzit, is dit dan ook niet strafbaar.123 Sommige wijzen van meewerken aan overspel zijn wel een eigen misdrijf (bijvoorbeeld aanhitsing tot ontucht en aanzetting tot ontucht, artikel 379 Sw. en artikel 380bis Sw.)

115

L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 113, nr. 296. Een geldboete is mogelijk door artikel 85 Sw. 117 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 114, nr. 298. 118 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 555, nr. 443. 119 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 133-135, nr. 168. 120 In het Strafwetboek van 1810 vindt men de bepalingen met betrekking tot medeplichtigheid aan het misdrijf overspel in artikel 338. Ook in het Strafwetboek van 1810 was de medeplichtigheid aan het overspel van de man niet strafbaar. 121 Luik 6 februari 1869, Pas. 1869, II, 126; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 504-505, nrs. 99-100. 122 De Kamerdebatten hebben in die zin geantwoord: “Les règles générales relatives à la complicité ne sont pas applicables à l’adultère… la pénalité n’est pas entendue à la concubine.” 123 Brussel 10 mei 1860, Pas. 1860, II, 258-261. 116

24

Ook bij dit misdrijf is een klacht vereist. Wanneer klacht is ingediend tegen de overspelige echtgenoot wordt de medeplichtige ambtshalve vervolgd, ook al deelt de echtgenoot uitdrukkelijk mee dat hij de medeplichtige niet wenst te vervolgen.124 Door de materiële handeling van de geslachtsbetrekking zijn het misdrijf medeplichtigheid aan het overspel en het misdrijf overspel onlosmakelijk met elkaar verbonden. Tengevolge daarvan is er geen medeplichtigheid aan overspel als er geen overspel is. De gronden tot onontvankelijkheid van de klacht die voor de vrouw gelden, zijn ook in het voordeel van de medeplichtige.125 Wanneer de overspelige vrouw overlijdt, dooft de vervolging tegen de medeplichtige uit.126 Wanneer de klagende echtgenoot overlijdt, komt eveneens een eind aan de vervolging van de medeplichtige.127 Als de klacht tegen de overspelige echtgenote wordt ingetrokken of er vindt verzoening plaats, kan de medeplichtige eveneens niet worden vervolgd.128 Het moreel bestanddeel is ook bij de medeplichtige vereist.129 Hiervoor wordt vooral gekeken of de medeplichtige op de hoogte kan zijn van het feit dat de vrouw waarmee hij seksuele betrekkingen heeft gepleegd, gehuwd is.130 Het misdrijf medeplichtigheid aan overspel bevat met betrekking tot het bewijs een uitzondering op het gemeen recht. Dit misdrijf kan maar bewezen worden via de bewijsmiddelen uit artikel 388, §2 Sw.: de betrapping op heterdaad en het bewijs door geschriften van de verdachte zelf. Dit heeft tot gevolg dat het mogelijk kan zijn dat de overspelige vrouw wel schuldig wordt bevonden en de medeplichtige niet.131 Met betrekking tot de betrapping op heterdaad is niet vereist dat het overspel door de politie zelf wordt vastgesteld. Ook verklaringen van getuigen, die de geliefden op heterdaad betrappen, kunnen een bewijsmiddel zijn.132 Het is niet nodig dat het overspel zelf op heterdaad wordt ontdekt, ook vaststellingen van feiten die wijzen op een voltrokken

124

E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 502-503, nr. 93. 125 G. SCHUIND, Traité pratique de droit criminel, Brussel, Bruylant, 1944, 274. 126 Brussel 13 februari 1849, Pas. 1851, II, 355-357. 127 Brussel 1 augustus 1868, Pas. 1868, II, 313-314. 128 Brussel 24 januari 1838, Pas. 1838, 15; L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 68-71, nr. 161-171. 129 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 551, nr. 8. 130 Cass. 23 juni 1958, Pas. 1958, I, 1186-1187; Brussel 10 augustus 1865, Pas. 1865, II, 384; L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 129, nr. 160. 131 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 582-585, nr. 465-467. 132 G. SCHUIND, Traité pratique de droit criminel, Brussel, Bruylant, 1944, 269.

25

geslachtsgemeenschap zijn voldoende.133 Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer een man in een kamer gevonden wordt met een getrouwde vrouw en de kleren overal in het rond slingeren.134 Daarnaast zijn ook geschriften van de verdachte toegelaten. Het geschrift moet niet ondertekend zijn door de medeplichtige maar er moet minstens aangetoond worden dat het geschrift van hem afkomstig is.135 De bekentenis ter zitting is geen bewijs door geschrift, maar wordt dit wel als die wordt ondertekend op het zittingsblad.136 Het bewijs kan niet geleverd worden via vage vermoedens. Het doel hiervan is om de grootst mogelijke zekerheid over de identiteit van de medeplichtige te bekomen.137 De straf bij medeplichtigheid aan overspel is dezelfde als die bij overspel.138

139

De

medeplichtige man neemt deel aan het sociaal gevaarlijk feit, het risico op kroostverwarring, en daarom is zijn gedrag ook onder dezelfde modaliteiten en in dezelfde mate strafwaardig als het gedrag van de overspelige vrouw.140 Dit wil niet zeggen dat de gevangenisstraf van de medeplichtige daarom altijd even lang duurt als die van de overspelige vrouw. De rechter bepaalt de duurtijd naargelang de concrete omstandigheden en de graad van strafrechtelijke verantwoordelijkheid.141 Verzoening tussen de echtgenote tijdens de vervolging komt ook de medeplichtige aan het overspel ten goede. Dit is niet zo wanneer verzoening plaatsvindt na de definitieve veroordeling. Het genaderecht kan niet verleend worden in het voordeel van de medeplichtige.142 Dit is ook logisch gelet op het doel van het genaderecht, namelijk de gezinsvrede herstellen, en gelet op de voorwaarde om de echtgenote terug te nemen.

133

G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales: Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 472, nr. 6. 134 G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales: Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 472, nr. 6bis. 135 G. SCHUIND, Traité pratique de droit criminel, Brussel, Bruylant, 1944, 269. 136 Brussel 12 augustus 1859, Pas. 1860, II, 34-35; L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 85, nr. 215. 137 L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 82, nr. 205. 138 Artikel 388, §1 Sw.: “La peine portée par l’article précédent sera appliquée…” 139 Vermeldenswaardig is dat artikel 338 van het Strafwetboek van 1810 vereist dat de medeplichtige gestraft wordt door een gevangenisstraf gedurende dezelfde tijdspanne als deze van de schuldige echtgenote. Deze bepaling wordt verlaten in 1867. 140 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit: de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 133-135, nr. 168. 141 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 548-549, nr. 233. 142 Brussel 12 februari 1853, Pas. 1853, II, 126-127; Brussel 19 april 1873, Pas. 1873, II, 295; Brussel 3 november 1879, Pas. 1880, II, 9; J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 538-539, nr. 9; G. SCHUIND, Traité pratique de droit criminel, Brussel, Bruylant, 1944, 275.

26

Door het bestaan van het misdrijf medeplichtigheid aan overspel behoeft de discriminatie bij overspel wel enige nuancering. Het is duidelijk dat de man heel wat meer moet doen dan zijn echtgenote om zich schuldig te maken aan het misdrijf onderhoud van de bijzit. Maar wanneer de man overspel pleegt met een getrouwde vrouw, bestaat de mogelijkheid dat de man wordt vervolgd voor het misdrijf medeplichtigheid aan overspel. Wanneer een getrouwde vrouw na een klacht wordt vervolgd, zal de man waarmee ze de overspelige feiten heeft gepleegd, ook worden vervolgd. Door de materiële handeling van de geslachtsbetrekking zijn deze misdrijven met elkaar verbonden. Wel is een strengere bewijsregeling voorhanden bij de medeplichtige, wat er dan eigenlijk voor zorgt dat hier opnieuw een discriminatie ten tonele verschijnt. Mannen die overspelige feiten plegen met een getrouwde vrouw riskeren een zwaardere straf, namelijk dezelfde als die van de getrouwde vrouw, dan mannen die een vrije vrouw verkiezen. Dit valt eenvoudig te verklaren gelet op de ratio legis van de strafbepalingen bij overspel: het gezinsleven beschermen. Wanneer een man de koffer induikt met een getrouwde vrouw, brengt hij het gezin van die vrouw in gevaar. Pleegt de man overspelige feiten met een vrije vrouw, dan bestaat geen gevaar voor kroostverwarring. Ten gevolge daarvan wordt die man niet zo snel vervolgd en verkrijgt hij ook een mildere straf. Deel 2 van deze masterproef zal dan ook vooral rechtspraak beschrijven waarin overspel is gebeurd tussen een getrouwde man en jonge, vrije meisjes aangezien daar de echte discriminatie zit. Toch kunnen we zeker niet spreken van een gelijke behandeling als een man overspel pleegt met een getrouwde vrouw. De vervolging van de man zal afhangen van een klacht van de echtgenoot van de getrouwde vrouw. Zijn eigen vrouw zal geen klacht kunnen indienen aangezien enkel de bedrogen echtgenoot kan klagen. Zij zal opnieuw moeten wachten tot het overspel gekwalificeerd kan worden als onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning. In het echtscheidingsrecht blijft de discriminatie wel volledig van tel: alvorens overspelige feiten van de man een grove belediging uitmaken in de zin van artikel 230 BW is vereist dat het onderhoud van de bijzit gebeurd is in de echtelijke woning.

27

HOOFDSTUK 3 OVERSPEL ALS GROND TOT ECHTSCHEIDING: ARTIKEL 229 – ARTIKEL 230 VAN HET BURGERLIJK WETBOEK Afdeling 1 Situering in het Burgerlijk Wetboek Niet enkel via het strafrecht wordt overspel gesanctioneerd. Ook in het burgerlijk recht brengt overspel gevolgen met zich mee. Overspel is namelijk ook een grond tot echtscheiding. Tijdens het Ancien Régime bestond de echtscheiding niet. Na de Franse Revolutie krijgen we een liberaal echtscheidingsrecht. Een onontbindbaar huwelijk beantwoordt immers niet aan het streven naar vrijheid. Zo kan men uit de echt scheiden door onderlinge toestemming en bij eenvoudige verklaring voor de ambtenaar van de burgerlijke stand. Ook op grond van bepaalde feiten zoals verlating van de echtgenoot, wegens geestesziekte, emigratie en wegens onverenigbaarheid van karakter en humeur kan men het huwelijk beëindigen. Het Burgerlijk Wetboek van 1804 voorziet slechts drie soorten echtscheiding: de echtscheiding wegens een bepaalde oorzaak, de echtscheiding door onderlinge toestemming en de echtscheiding na omzetting van de scheiding van tafel en bed. De gronden bij echtscheiding wegens een bepaalde oorzaak zijn overspel en onderhoud van de bijzit door de man, erge gewelddaden, mishandelingen of beledigingen en veroordeling tot een infamerende straf. Die laatste grond werd wel afgeschaft in 1949143 omdat na Wereldoorlog II heel wat mannen een infamerende straf op hun palmares hadden staan. Andere gronden tot gerechtelijke echtscheiding waren niet voorhanden.144 145

Afdeling 2 Bestanddelen

“Le mari pourra demander le divorce pour cause d’adultère de sa femme. La femme pourra demander le divorce pour cause d’adultère de son mari lorsqu’il aura tenu sa concubine dans la maison commune.”146

143

Wet 15 december 1949 tot verbetering van de verouderde termen van de Franse tekst van het Burgerlijk Wetboek en tot vaststelling, in die tekst, van sommige stilzwijgende opheffingen, BS 1-3 januari 1950. 144 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 238-241; J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, 503. 145 In Frankrijk werd de echtscheiding afgeschaft in 1816. Dit heeft geen invloed gehad op ons recht: de bepalingen van de Code Napoléon bleven fungeren op het vlak van de echtscheiding. 146 Artikel 229 en artikel 230 BW zoals voor de wet van 28 oktober 1974. Hierna zal het over deze artikelen gaan alvorens ze gewijzigd werden in 1974.

28

Overspel is de schending van de getrouwheidsplicht die volgt uit artikel 212 BW. Als grond tot echtscheiding zijn de bepalingen omtrent overspel te vinden in artikel 229 en artikel 230 BW.147 In het burgerlijk recht vinden we gelijkaardige bestanddelen als bij het misdrijf overspel: geslachtsgemeenschap, een geldig huwelijk en opzet. Het verschil in behandeling tussen man en vrouw is ook hier aanwezig.148 Aan de schuldgronden van echtscheiding zijn voorwaarden verbonden: ten eerste is vanzelfsprekend vereist dat het materieel element, namelijk een fout van de echtgenoot, aanwezig is. Daarenboven is vereist dat die fout zwaarwichtig, vrijwillig (wat een schuld veronderstelt) en ten laatste ook beledigend is.149 Uit de tekst van artikel 229 BW zou men kunnen afleiden dat overspel als grond tot echtscheiding een absolute oorzaak is (dit wil zeggen dat wanneer overspel wordt vastgesteld, de echtscheiding moet worden uitgesproken) en zich op die manier onderscheidt van de andere echtscheidingsgronden. Vroeger werd dit zo aangenomen. Dit kunnen we in de Pandectes belges lezen: “L’adultère est une cause absolue de divorce. Dès qu’il existe dans les conditions requises par la loi, le divorce doit être prononcé, quels que puissent être, d’autre part, les torts de l’époux demandeur.”150 Maar daar komt verandering in. Het Hof van Cassatie zet het traditionele onderscheid tussen overspel en de andere echtscheidingsgronden op de helling met een arrest van 30 januari 1936.151 Hiermee bevestigt het Hof van Cassatie de bestaande rechtspraak en maakt zo een einde aan de discussie hieromtrent.152 In casu heeft de vrouw overspel gepleegd en is zij daar reeds voor veroordeeld. Het hof van beroep te Brussel weigert om de echtscheiding uit te spreken op grond van overspel aangezien het overspel geen beledigend karakter vertoont ten opzichte van de echtgenoot. Die laatste gaat in cassatie en voert aan dat de rechter aan artikel 229 BW een onderscheid en een voorwaarde toekent die het artikel eigenlijk niet heeft, namelijk de vereiste dat het overspel een beledigend karakter moet hebben. Maar het Hof van Cassatie verwerpt het cassatieberoep op basis van een trapsgewijze redenering. Overspel is “une cause péremptoire de divorce” maar dit is enkel zo wanneer de omstandigheden waarin het overspel heeft plaatsgevonden, een beledigend karakter hebben voor de echtgenoot. Dit wil zeggen dat wanneer het overspel 147

Overspel was ook een grond tot scheiding van tafel en bed (art. 1306, lid 1 Ger. W.) maar aangezien de echtscheiding en scheiding van tafel en bed gelijkaardige bepalingen hebben bij overspel, wordt de scheiding van tafel en bed niet apart besproken. 148 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, « Divorce », Brussel, Larcier, 1878-1940, 462, nr. 29-32. 149 W. DELVA, Personen- en familierecht, Gent, Story-Scientia, 1982, 258; P. SENAEVE, Compendium van het Personen- en Familierecht, III, Familierecht (vervolg), Leuven, Acco, 2004, 137-144, nr. 1772-1790. 150 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, Brussel, Larcier, 1878-1940, 462, nr. 28. 151 Cass. 30 januari 1936, Pas. 1936, I, 137. 152 J.-L. RENCHON, “L’adultère outrageant”, Rev.trim.dr.fam. 1984, 222.

29

beledigend is, de rechter geen appreciatiebevoegdheid heeft en verplicht is om de echtscheiding uit te spreken. Verder argumenteert het Hof dat overspel geen absolute grond tot echtscheiding is; de rechter is niet verplicht de echtscheiding uit te spreken welke ook de omstandigheden zijn waarin het overspel is gebeurd. De rechter moet niet het feit van het overspel zelf appreciëren, maar wel het beledigend karakter voor de echtgenoot, met inachtneming van de concrete omstandigheden. De feitenrechter is soeverein bevoegd om hierover te oordelen. Hier heeft de feitenrechter geoordeeld dat het overspel geen beledigend karakter had voor de man (want het overspel was reeds lang gekend door de man, de man had zijn vrouw aangezet tot overspel) en bijgevolg heeft de rechter geen wettelijke bepalingen geschonden door de echtscheiding niet uit te spreken. Dit cassatiearrest is zeer belangrijk geweest want sindsdien is vereist dat het overspel van beledigende aard is153, dat het als een grove en beledigende miskenning van huwelijksplichten dient beschouwd te worden.154 155 Het beledigend karakter wordt beoordeeld met inachtneming van de concrete omstandigheden. De overspelige echtgenoot moet bewijzen dat het overspel niet beledigend is. In de rechtspraak zijn heel wat omstandigheden in aanmerking gekomen om het beledigend karakter aan het overspel te ontnemen. Zo staan aanzetting tot overspel156, koppelarij, collusie, bedrieglijk ensceneren en het uitlokken, begunstigen of dulden van het overspel157 het beledigend karakter in de weg.158 Artikel 230 BW bepaalt dat het overspel van de man slechts een grond tot echtscheiding oplevert wanneer de man zich schuldig maakt aan “tenir la concubine dans la maison commune.” Net zoals bij het misdrijf overspel zijn dus ook bijkomende voorwaarden bepaald: “tenir dans la maison commune”. Deze voorwaarden lijken op het eerste zicht te verschillen van de bijkomende voorwaarde bij het misdrijf overspel. Daarbij is de man schuldig als er sprake is van “entretenir dans la maison conjugale”. Maar de rechtsleer gaat er steeds vanuit dat deze begrippen dezelfde betekenis hebben en dus een gelijke invulling hebben aangezien ze uit

dezelfde bron komen, namelijk Novelle 117.159 Alvorens het

153

Cass. 26 januari 1951, Arr.Cass. 1951, 287-288; Cass. 18 november 1954, Arr.Cass. 1955, 184; G. BAETEMAN en J. GERLO, Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974-75, Supplementdeel 19761981, Gent, Story-Scientia, 1982, 2-3, nr. 3. 154 A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, Zevende deel, Personen-en familierecht, Antwerpen, Standaard, 1942, 380-381, nr. 437. 155 En daarin verschilt het Belgisch recht van dat van Frankrijk. Zie W. DELVA, Personen- en familierecht, Gent, Story-Scientia, 1982, 258. 156 Cass. 30 januari 1936, Pas. 1936, I, 137. 157 Brussel 22 maart 1963, JT 1963, 192-193. 158 W. DELVA, Personen- en familierecht, Gent, Story-Scientia, 1982, 259-262. 159 J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 554, nr. 2.

30

overspel van de man een grond tot echtscheiding uitmaakt, is vereist dat hij zijn bijzit onderhoudt in de echtelijke woning. Ook hier betekent onderhouden dat er sprake moet zijn van continuïteit van de liefdesverhouding. Toch is er één merkwaardig vonnis dat oordeelt dat het voor de toepassing van artikel 230 BW volstaat dat de man één enkel feit van overspel pleegt in de echtelijke woning.160 Volgens dat vonnis is geen continuïteit vereist. Dit vonnis is alleenstaand en mijns inziens hanteert de rechter hier een foute interpretatie van artikel 230 BW. Ook in het burgerlijk recht heeft de rechtspraak een techniek ontwikkeld om de vrouw meer kans te geven om de echtscheiding aan te vragen. Wanneer het overspel niet voldoet aan de vereiste van het onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning, dan kan het overspel soms worden gekwalificeerd als een grove belediging. En op die manier verkrijgt de vrouw toch een grond tot echtscheiding. Dit wordt uitvoerig besproken in hoofdstuk 2 van deel 2.

Afdeling 3 Verhouding met strafrecht De echtscheidingsprocedure en de strafprocedure zijn twee verschillende zaken, die volledig onafhankelijk van elkaar verlopen.161 Zo zien we dat wanneer de klacht wordt ingetrokken door de bedrogen echtgenoot, de vervolgingsprocedure wordt gestopt. Maar dit heeft geen invloed op de echtscheidingseis, deze blijft bestaan.162 Het is niet vereist dat een strafvonnis voorhanden is om de echtscheiding te kunnen bekomen.163 Omgekeerd is de publieke vervolging ook niet afhankelijk van het bestaan van een vonnis tot echtscheiding of scheiding van tafel en bed op grond van overspel, een klacht volstaat.164 Het principe Electa una via is hier niet van toepassing, ook al is reeds een echtscheidingseis ingediend, toch kan er ook nog een klacht worden ingediend met het oog op strafrechtelijke veroordeling.165 Wel wordt de burgerlijke procedure opgeschort wanneer een strafrechtelijke procedure plaatsvindt die is gebaseerd op datzelfde overspel.166 Indien de onschuldige echtgenoot beslist om geen klacht

160

Rb. Brussel 11 augustus 1860, BJ 1861, 54-55. Brussel 19 november 1955, Pas. 1957, II, 45-46; A. PIERARD, Précis du divorce et de la séparation de corps: commentaire de la législation en vigeur en 1938, Brussel, Bruylant, 1938, 30, nr. 21. 162 E. BRUNET, Répertoire pratique du droit belge, Législation, Doctrine, Jurisprudence, III, Brussel, Bruylant, 1930-1967, 817, nr. 27. 163 W. DELVA Personen- en familierecht, Gent, Story-Scientia, 1982, 259. 164 Cass. 18 februari 1850, Pas. 1850, I, 132-133. 165 Brussel 24 november 1855, Pas. 1856, II, 71-72; Brussel 12 november 1879, Pas. 1880, II, 39-40; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2, Brussel, Bruylant, 1962, 986, nr. 861. 166 Cass. 30 januari 1856, Pas. 1856, I, 112-115; G. BELTJENS, Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 476, nr. 13. 161

31

in te dienen, heeft dit geen gevolg voor de echtscheidingsprocedure: de eis tot echtscheiding blijft ontvankelijk. Veroordeling bij de strafrechter betekent niet noodzakelijk dat een grond tot echtscheiding zal bekomen worden. Het is dus mogelijk dat een echtgenoot strafrechtelijk veroordeeld wordt maar dat op burgerlijk vlak datzelfde gedrag geen echtscheidingsgrond oplevert aangezien het geen beledigend karakter vertoont.167 Er is wel een vermoeden van het beledigend karakter wanneer aan de burgerlijke partij een morele schadevergoeding wordt toegekend, maar hier kan het tegenbewijs van geleverd worden.168 Ook al zijn deze twee procedures onafhankelijk van elkaar, toch kunnen ze elkaar dienstig zijn. Wanneer een echtgenoot is vrijgesproken door de strafrechter, dan zal dit een belemmering vormen om de echtscheiding te verkrijgen op grond van overspel.169 Gewoonlijk dient het vonnis van veroordeling op basis van artikel 389 Sw. als bewijs wanneer men de toepassing van artikel 230 BW wil vorderen.170 Hieruit volgt dat we vooral interpretatieproblemen bij de strafrechtbanken zullen tegenkomen, aangezien het probleem zich veel minder bij de burgerlijke rechtbank stelt.

Afdeling 4 Andere burgerrechtelijke gevolgen van overspel

Maar niet alleen op het vlak van de echtscheiding brengt overspel burgerrechtelijke gevolgen teweeg. Diegene die overspel heeft gepleegd, zal de gevolgen ook op andere vlakken moeten ondergaan. In artikel 298 BW vonden we destijds een bepaling die ervoor zorgt dat de overspelige echtgenote gedurende een termijn van drie jaar niet kan trouwen met de medeplichtige aan het overspel, er is een huwelijksbeletsel aanwezig. Deze regel bevat eveneens een discriminatie, want zoals hierboven reeds is gebleken171, is er alleen bij overspel van de vrouw sprake van medeplichtigheid. Vereist is wel dat de echtscheiding werd gemotiveerd door overspel met die specifieke medeplichtige, dat de medeplichtige ook aangeduid is in de rechterlijke beslissing.172

167

G. BAETEMAN, Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974-75, Gent, Story-Scientia, 1977, 6-7, nr. 8. 168 Brussel 19 november 1955, Pas. 1957, II, 45-46. 169 G. BAETEMAN, Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974-75, Gent, Story-Scientia, 1977, 6-7, nr. 8. 170 R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, I, Brussel, Bruylant, 1972, 178-179, nr. 274. 171 Supra 24. 172 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 575-577, nr. 344-349.

32

Verder kan de echtgenoot weigeren het kind van zijn echtgenote te erkennen wanneer het overspel in de tijdsperiode van de verwekking is gebeurd.173 Wel verhindert overspel niet, wanneer er geen echtscheiding volgt, dat de overspelige echtgenoot nog steeds recht op onderhoud heeft want de huwelijksplichten blijven bestaan. Een ander gevolg is van een geheel andere strekking. Of iemand al dan niet tot het leger moet toetreden, hangt in die tijd af van loting. Rijke personen die worden uitgeloot kunnen tegen betaling iemand anders in hun plaats laten gaan, de remplaçant. Wel nu, de overspelige man kan niet langer als remplaçant optreden aangezien hij als een onbetrouwbaar figuur wordt beschouwd.174

173

E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 577, nr. 350. 174 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, I, Brussel, Larcier, 1878-1940, 579, nr. 354.

33

HOOFDSTUK

4

VERKLARING

VOOR

DIE

ONGELIJKE

BEHANDELING Afdeling 1 Het primitiefste rechtsleven “La femme…est une inférieure… son mari… est son supérieur”175 In de Code Napoléon en later in de Code Pénal wordt voor man en vrouw een ongelijke behandeling op het vlak van overspel in het Strafwetboek ingeschreven. Deze discriminatie komt niet zomaar uit de lucht gevallen, maar gaat terug tot het primitiefste rechtsleven, waarbij de vrouw eigendom is van de man. Bij de Romeinen staat de getrouwde vrouw aanvankelijk onder de macht van haar echtgenoot. Ook gedurende de middeleeuwen is de vrouw onderworpen aan de maritale macht. Ze is verplicht haar echtgenoot te gehoorzamen en ze is handelingsonbevoegd. Gedurende eeuwen krijgt de vrouw een ondergeschikte rol toebedeeld: de man is heer en meester over zijn vrouw. Pas tijdens de Franse Revolutie ziet de toekomst er meer rooskleurig uit voor de vrouw: er wordt aandacht besteed aan de rechten van de vrouw. Zo voorzien de ontwerpen voor een burgerlijk wetboek de gelijkheid tussen man en vrouw. Maar in 1804 worden de idealen van de Franse Revolutie al gauw van tafel geveegd en hadden ze geen oog voor een gelijke behandeling van man en vrouw. Uitgaand van de idee dat vrouwen ondergeschikt zijn aan de man, bestendigen de Napoleontische wetboeken de vroegere situatie.

Afdeling 2 Pogingen tot verklaring “C’est conforme à la nature des choses.”176 Het is dus een feit dat vrouwen gedurende eeuwen worden gediscrimineerd en dat het Napoleontische wetboek geen verbetering betekent voor de positie van de vrouw in het recht. Ook op het vlak van overspel wordt de vrouw ongelijk behandeld. De reden waarom het primitief verschil behouden blijft, is niet duidelijk. Tijdens het Ancien Régime, onder het canoniek recht, is de behandeling bij overspel wel gelijk.177

175

Dit citaat komt uit Traité du contrat de mariage van de beroemde jurist Pothier. H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2 , Brussel, Bruylant, 1933, 784-785, nr. 857. 177 J. MONBALLYU, Geschiedenis van het familierecht: van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, 54. 176

34

De opstellers van de Code Napoléon en Code Pénal verwijzen naar het Romeinse recht om het verschil te rechtvaardigen178. Er worden verschillende pogingen gedaan om deze discriminatie uit te leggen. POTHIER gaat ervan uit dat het verschil in behandeling evident is. In zijn Contrat de Mariage argumenteert hij het als volgt: « l’adultère que commet la femme est infiniment plus contraire au bon ordre de la société civile, puisqu’il tend à dépouiller les familles, et à en faire passer les biens à des enfants adultérins qui y sont étrangers ; au lieu que l’adultère commis par le mari quoique très- criminel en soi, est à cet égard sans conséquence. Ajoutez qu’il n’ appartient pas à la femme qui est une inférieure, d’avoir inspection sur la conduite de son mari, qui est son supérieur. »179 FOURNEL haalt aan dat wat de man buitenshuis doet, de echtgenote niet aangaat, zijn wangedrag heeft toch niet tot nadeel overspelige kinderen in de familie binnen te brengen.180 Ook DE PAGE ziet er geen graten in. Dergelijk onderscheid is volgens hem conforme à la nature des choses. Het door POTHIER aangegeven argument dat de vrouw inferieur is en haar man niet moet controleren wordt door DE PAGE als een slecht argument bevonden. Het andere argument, namelijk dat overspel strenger moet worden bestraft bij de vrouw omdat dit overspelige kinderen kan meebrengen, vindt DE PAGE wel een serieus argument. Verder haalt DE PAGE aan dat de seksuele aard van mannen verschillend is van die van vrouwen. Hij zegt het met de volgende woorden: “Une femme n’éprouve que rarement l’irrésistible appel de la chair.” Volgens hem is overspel van de vrouw bijna altijd een gevolg van verleiding door een man en gebeurt het bijna nooit spontaan. Bij een man daarentegen wordt de wil om seksuele betrekkingen te hebben, gezien als iets dat eigen is aan de man. Door dat fysiologisch verschil mogen, volgens DE PAGE, man en vrouw niet op gelijke voet worden geplaatst. Het enkele feit van overspel bij de man mag niet altijd gezien worden als een schending van de huwelijkse trouw, aangezien het uit de aard van de man, uit zijn instinct, voortvloeit om zich te willen voortplanten.181 Wanneer men de verschillende edities van DE PAGE zijn Traité naast elkaar legt, valt het op dat deze in geen enkel woord van elkaar verschillen bij de bespreking van ‘Overspel’ als grond tot echtscheiding.182 Terwijl de maatschappij grondig verandert tussen de jaren 1930-1960, blijft DE PAGE vasthouden aan zijn idee over ‘de vrouw’ en vindt hij het niet nodig om de verklaring voor de ongelijke behandeling aan te passen aan de maatschappelijke 178

L. DE WILDE, Overspel, supra noot 4, 19, nr. 19. R.-J. POTHIER, Traité du contrat de mariage, II, Parijs, Debure, 1771, 186-187, nr. 516. 180 J.F. FOURNEL, Traité de l’adultère, Parijs, Demonville, 1778, 14. 181 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2 , Brussel, Bruylant, 1933, 784-785, nr. 857. 182 In de voetnoten gebruikt hij bij de versie van 1962 wel iets meer rechtspraak. Aangezien de tekst toch dezelfde is bij de drie versies, zal er enkel verwezen worden naar de versie van 1962. 179

35

evoluties rondom hem. Het argument van de verschillende fysieke aard is ook bij andere auteurs weer te vinden. Volgens de fysiologische verklaring gebeurt het overspel van de vrouw niet spontaan. Een vrouw pleegt geen overspel tenzij haar hart volledig tot die man behoort. Bij de man wordt overspel gezien als ‘de handelswijze van de koekoek.’ Overspel van de man laat de rust ongestuurd en betekent niets meer dan het voldoen van een natuurlijke behoefte die daarna vergeten wordt. Dergelijk argument geeft de theorie van de dubbele moraal weer: zowel volgens de maatschappelijke zeden als volgens de natuurwetten begaat de overspelige vrouw een veel zwaardere fout dan de overspelige man en gelden daarom voor mannelijke en vrouwelijke seksualiteit ongelijke maatschappelijke normen.183 Er zijn dus twee argumenten die bij verschillende auteurs terugkeren: ten eerste wordt de vrouw zwaarder bestraft omdat haar overspel tot gevolg kan hebben dat er overspelige kinderen in het huwelijk worden gebracht, en dit kan leiden tot ‘kroostverwarring’. Ten tweede wordt de vrouw zwaarder bestraft vanwege de fysiologische verschillen tussen man en vrouw. Verder wordt nog het argument aangehaald dat overspel van de vrouw getuigt van een grotere verdorvenheid dan het overspel van de man en natuurlijk is dergelijk onderscheid het gevolg van de mannelijke meerderwaardigheid die een sterke stempel op het gehele Burgerlijk Wetboek drukt.184 Toch pleiten veel auteurs reeds van in het begin van de twintigste eeuw voor een gelijke behandeling op het vlak van de echtscheiding. DE PAGE bijvoorbeeld vindt dat de vrouw op strafrechtelijk gebied strenger moet bestraft worden, maar op het vlak van de echtscheiding pleit hij wel voor gelijkheid tussen beide echtgenoten.185 Het huwelijk wordt gezien als een natuurlijke, godsdienstige en maatschappelijke instelling. De belangrijkste plicht die voortvloeit uit het huwelijk is de huwelijkstrouw. Schending van die belangrijke plicht kan leiden tot echtscheiding. De overspelige man en vrouw maken dezelfde fout want beiden plegen een inbreuk op de huwelijkse trouw die zo hoog in het vaandel wordt gedragen. En daarom moeten ze op gelijke voet worden geplaatst. Verder haalt men aan dat de huwelijkse trouw wederkerig is en dat het niet past voor een christen man om grotere trouw te eisen van zijn vrouw dan van zichzelf.186 Er wordt eveneens aangehaald dat, indien de

183

J. GEENS, “De gelijkheid van man en vrouw en echtscheiding op grond van overspel”, RW 1955-56, (1757) 1757. 184 J. DE BRUYNE, “Overspel van de man”, RW 62-63, (2025) 2046-2048; R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, I, Brussel, Bruylant, 1972, 179. 185 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2 , Brussel, Bruylant, 1933, 784-785, nr. 857. 186 J. GEENS, “De gelijkheid van man en vrouw en echtscheiding op grond van overspel”, RW 1955-56, (1757) 1759-1761.

36

echtgenoten ongelijk worden behandeld bij overspel als grond tot echtscheiding, artikel 212 BW een zinloze bepaling wordt, en dit argument wordt nog versterkt wanneer men kijkt naar de scheiding van tafel en bed. De plicht van trouw blijft bestaan nadat de scheiding van tafel en bed werd uitgesproken maar er is geen gemeenschappelijke woning meer. De man kan dus niet meer bestraft worden, terwijl de vrouw nog steeds kan vervolgd worden voor haar overspel.187 Ook worden (oud) artikel 6 van de Grondwet188 en artikel 2189, 7190 en 16191 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aangehaald om te pleiten voor gelijke behandeling bij overspel als grond tot echtscheiding. Blijkbaar is de Belgische wetgeving toch een uitzondering op de regel. Andere landen hebben eerder een gelijkschakeling in de wetgeving met betrekking tot echtscheiding toegepast. Frankrijk heeft reeds in 1884 de ongelijke behandeling op het vlak van echtscheiding afgeschaft!192 Op het vlak van het strafrecht zijn er, merkwaardig genoeg, wel voorstanders te vinden van het onderscheid op het vlak van overspel.193 Zij argumenteren dat het overspel van de vrouw zwaardere consequenties met zich meebrengt dan het overspel van de man. Hiervoor wordt opnieuw de sociale gevaarlijkheid van het overspel van de vrouw, de geboorte van overspelige kinderen, als argument aangewend. Het overspel van de vrouw zou tot ‘kroostverwarring’ kunnen leiden.194 Andere rechtsgeleerden motiveren het door te stellen dat een bewijsprobleem op de proppen zou kunnen komen, dat de ontrouw van de man moeilijker kan bewezen worden dan de ontrouw van de vrouw en dat daarom beter het bewijs van onderhoud van de bijzit kan geleverd worden.195 Gelukkig zijn er auteurs die deze argumenten van tafel vegen. Ten eerste kan overspel van de man ook buitenechtelijke kinderen meebrengen. Daarenboven verzuimt hij aan zijn

187

J. DE BRUYNE, “Overspel van de man”, RW 62-63, (2025) 2048. Het oude artikel 6, tweede alinea van de Grondwet luidt als volgt: “De Belgen zijn gelijk voor de wet.” 189 “Een ieder heeft aanspraak op alle rechten en vrijheden, in deze Verklaring opgesomd, zonder enig onderscheid van welke aard ook, zoals ras, kleur, geslacht, taal, godsdienst, politieke of andere overtuiging, nationale of maatschappelijke afkomst, eigendom, geboorte of andere status.” 190 “Allen zijn gelijk voor de wet…” 191 “ 1. Zonder enige beperking op grond van ras, nationaliteit of godsdienst, hebben mannen en vrouwen van huwbare leeftijd het recht om te huwen en een gezin te stichten. Zij hebben gelijke rechten wat het huwelijk betreft, tijdens het huwelijk en bij de ontbinding ervan.” 192 Dit is gebeurd met la loi Naquet du 27 juillet 1884 sur le divorce pour faute die in Frankrijk opnieuw de echtscheiding invoert. De gronden tot echtscheiding, waaronder ook overspel, werden zowel voor man als vrouw gelijk. 193 Bijvoorbeeld De Page. 194 L. STEVENS, Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 127. 195 L. DE WILDE, “Het begrip gemeenschappelijke woning in art. 230 B.W. en het begrip echtelijke woning in art. 389 S.W.”, TPR 1965, (1) 2. 188

37

vaderplichten. Ten tweede is de reden van het bewijsprobleem gewoon niet aan de orde. Men moet het bewijsprobleem toch niet als criterium aanwenden om al dan niet strenger te straffen.

38

HOOFDSTUK 5 EINDE DISCRIMINATOIRE WETGEVING IN 1974 Afdeling 1 Voor de wet van 1974 Zoals besproken zal worden in deel 2, is de rechtspraak reeds vanaf 1830 niet te vinden voor de strikte interpretatie van de wetsartikelen met betrekking tot de ongelijke behandeling bij overspel. Rechters proberen via allerlei technieken de wettelijk ingeschreven discriminatie te milderen. En dat doen ze gedurende meer dan een ganse eeuw. Pas in 1974 wordt een einde gesteld aan de discriminatoire wetgeving door de wet van 28 oktober. Zowel in het strafrecht als in het echtscheidingsrecht worden man en vrouw dan gelijk behandeld. Maar die wetgeving is er mijns inziens wel heel laat gekomen als we de vergelijking maken met Frankrijk. Frankrijk werkt ook met de Code Napoléon, maar die hebben reeds in 1884 ingezien dat er geen redenen voorhanden zijn om de vrouw ongelijk te behandelen bij overspel als grond tot echtscheiding en er werd dan ook een einde gesteld aan de discriminatie van overspel in het echtscheidingsrecht. De ongelijkheid bij overspel als misdrijf wordt dan wel niet afgeschaft. In België heeft het tot 1951 geduurd vooraleer een wetsvoorstel met betrekking tot de gelijkheid van man en vrouw bij echtscheiding op tafel komt.196 Dat wetsvoorstel wordt ingediend langs socialistische kant, met ISABELLE BLUME-GRÉGOIRE op kop. Zij wordt reeds socialistisch volksvertegenwoordiger in 1936197 en dient ondermeer een wetsvoorstel in tot afschaffing van de reglementering van prostitutie. Ze wil onder andere gelijk loon voor gelijk werk en ze heeft oog voor de problematiek van het fysiek en seksueel geweld op vrouwen en kinderen.198 Ook de ongelijke behandeling bij echtscheiding trekt dus duidelijk haar aandacht. Het wetsvoorstel betreft wijzigingen aan het ganse echtscheidingsrecht. Al in de eerste zin van het voorstel kunnen we lezen dat het beginsel van gelijkheid van man en vrouw wordt vooropzet. Verder blijkt dat de gelijkheid reeds vroeger tot uiting gekomen is in een gevestigde rechtspraak (wat duidelijk blijkt uit deel 2 van deze masterproef), maar dat het gelijkheidsbegrip toch nog niet volledig is doorgedrongen. Het is wel merkwaardig dat in het wetsvoorstel moet uitgelegd worden dat een wijziging in het gezinsleven onder invloed van het gelijkheidsbegrip niet noodzakelijk ongunstig is: “Wij menen en herhalen, dat de 196

Wetsvoorstel tot wijziging van Titel VI van Boek I van het Burgerlijk Wetboek, getiteld: “Echtscheiding”, Parl.St. Kamer 1950-51, nr. 467. 197 Ze behoort dus tot de eerste vrouwen die toegang kregen tot een zitje in het Parlement. Andere vrouwen zijn Marie Spaak-Janson, Lucie Dejardin, Maria Baers, Alice Degeer-Adère en Odila Maréchal-Van den Berge. 198 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 57.

39

eerbiediging van die gelijkheid geen reden mag zijn tot onenigheid in de gezinnen, maar integendeel een uitnodiging tot het echtpaar om een op die gelijkheid berustende nieuwe formule van eenheid en harmonisch leven te zoeken. Gewis kan dit begrip, op het zedelijk en juridisch plan, de betrekkingen onder de echtgenoten omvormen, maar die wijziging is niet noodzakelijk ongunstig.” Als motivatie om de vrouw gelijk te behandelen bij overspel stelt men dat het feit dat het gepleegd overspel bij de vrouw door de wet als ernstiger wordt beschouwd, niet verhindert om al dan niet overspel te plegen. Wat wel kan verhinderen dat zij overspel pleegt, is haar verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van het gezin. Er wordt ook verwezen naar Frankrijk, waar de voorgestelde oplossing reeds voorhanden is. Artikel 230 BW zou als volgt veranderen: “De vrouw kan echtscheiding vorderen op grond van overspel van haar man.” Het wetsvoorstel beoogt dus enkel een gelijke behandeling bij overspel als echtscheidingsgrond en niet bij het misdrijf overspel. De gelijkheid in het echtscheidingsrecht is bijna een feit, maar het wetsvoorstel krijgt, jammer genoeg, geen wettelijke bekrachtiging.

Afdeling 2 Wet 28 oktober 1974 In 1970 komt er nog een wetsvoorstel om de discriminatie bij overspel af te schaffen. Het wetsvoorstel beoogt niet alleen de wijziging van de artikelen 229 en 230 BW, zoals het wetsvoorstel van 1951, maar ook de wijziging van de artikelen 387, 388 en 389 Sw.199 Het is MARGUERITE DE RIEMAECKER-LEGOT die het wetsvoorstel indient. Zij komt in deel 3 van deze masterproef aan bod aangezien zij de titel van eerste vrouwelijke minister op haar palmares heeft staan.200 Er valt te lezen dat de nadelen voor de vrouw niet langer aanvaardbaar zijn. Daarbij wordt verwezen naar de veranderingen die het personenrecht heeft ondergaan ten voordele van de gelijkheid tussen man en vrouw en naar de evolutie van de huidige maatschappij. Als argument wordt artikel 14 van het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens, dat elke discriminatie in het genot van de rechten en vrijheden wil zien weren, en artikel 16 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties, met dezelfde inhoud als vorig artikel, naar voren geschoven. Ook wordt verwezen naar het feit dat de vrouwenbewegingen van alle strekkingen uitgesproken voorstander zijn van dit wetsvoorstel.

199

Wetsvoorstel tot wijziging van de artikelen 387, 388 en 389 van het Strafwetboek en van de artikelen 229 en 230 van het Burgerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1969-70, nr. 661/1-3. 200 Infra 85.

40

Uiteindelijk krijgt dit wetsvoorstel wettelijke bekrachtiging: de wet van 28 oktober 1974. Zowel man als vrouw kunnen vanaf dan de echtscheiding vorderen op grond van overspel door de andere echtgenoot gepleegd.201 Artikel 230 BW wordt opgeheven. De wet heeft tot drie wijzigingen geleid op het vlak van het strafrecht: het misdrijf van medeplichtigheid aan overspel wordt afgeschaft, de misdrijven overspel en onderhoud van een bijzit worden herleid tot één enkel misdrijf (te vinden in artikel 387 Sw.) en de straf wordt beperkt tot een geldboete: “de echtgenoot die schuldig wordt bevonden aan overspel, wordt veroordeeld tot een geldboete van 26 tot 100 frank.” 202 De artikelen 388 en 389 Sw. worden dus ook opgeheven.

Afdeling 3 Depenalisering overspel

De wettelijke gelijkheid tussen man en vrouw op het vlak van overspel, zowel op strafrechtelijk als op burgerlijk gebied, is vanaf dan een feit. Zowel man als vrouw kunnen zich schuldig maken aan het misdrijf overspel waarop een geldstraf van 26 frank tot 100 frank (te vermenigvuldigen met veertig) staat. Overspel blijft een klachtmisdrijf. In het wetsvoorstel van 1970 vraagt een lid zich reeds af of inzake overspel niet moet worden afgezien van om het even welke sanctie.203 Naar zijn mening is er maar één reden waarom een strafsanctie behouden wordt: het gemakkelijker maken voor de beledigde echtgenoot om het bewijs van het overspel te plegen. Maar er wordt niet ingegaan op dit voorstel met als argumentatie dat het de taak van de wetgever is om de rechten van het gezin te beschermen. In de rechtsleer gaan toch stemmen op om het misdrijf uit het Strafwetboek te schrappen. Het hoofdargument hiervoor is, zoals bij het wetsvoorstel van 1970, dat echtgenoten de vervolging van het misdrijf overspel misbruiken om kosteloos bewijzen te vergaren voor het verkrijgen van de echtscheiding. Verder wordt ook geargumenteerd dat het niet gepast is dat mensen publiekelijk worden geconfronteerd met daden die louter een private aangelegenheid betreffen (bijvoorbeeld door de vermelding ervan in het strafregister). Voor het derde argument gaat men bij de buurlanden kijken. Daar is de depenalisering van het misdrijf overspel sneller een feit dan bij ons. Zo is West-Duitsland de koploper: reeds met de Wet van 4 juli 1969 wordt overspel uit de strafrechtelijke sfeer gehaald. Verder hebben we 201

Artikel 229 BW zoals gewijzigd door de wet van 28 oktober 1974. Artikel 387 Sw. zoals gewijzigd door de wet van 28 oktober 1974. 203 Wetsvoorstel tot wijziging van de artikelen 387, 388 en 389 van het Strafwetboek en van de artikelen 229 en 230 van het Burgerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1969-70, nr. 661/3. 202

41

ook Nederland (met de wet van 6 mei 1971), Luxemburg (met de wet van 11 november 1974) en Frankrijk (met de wet van 11 juli 1975). In Groot-Brittanië is overspel zelfs nooit een misdrijf geweest.204 In 1983 komt er dan ook een wetsvoorstel op tafel. Daarin wordt de fundamentele vraag gesteld of feiten die tot de persoonlijke levenssfeer behoren nog wel voor de strafrechter moeten gebracht worden. Volgens diegene die het wetsvoorstel heeft ingediend, de heer HENRION, voldoet de strafrechtelijke sanctie bij overspel slechts aan één sociale behoefte: het vergemakkelijken van de echtscheidingsvordering. Hij duidt op een belangrijke geestesstroming ten gunste van de schrapping van het misdrijf in het Belgische strafrecht. Verder geeft hij ook een antwoord op mogelijke bezwaren bij zijn wetsvoorstel. Het grootste bezwaar is dat overspel als grond tot echtscheiding dan wel moeilijk te bewijzen is. Hier worden in het wetsvoorstel direct antwoorden aangereikt. Ten eerste is niet vereist dat overspel wordt bewezen om de echtscheiding te bekomen. Aanhoudende bezoeken met een verdacht karakter van een echtgenoot aan een andere dan zijn partner kunnen gekwalificeerd worden als grove beledigingen. Ten tweede is de betrapping op heterdaad niet altijd vereist, overspel kan met alle middelen van het gemeen recht worden bewezen. Als laatste is er, wanneer het overspel alleen kan bewezen worden door een vaststelling in rebus veneris, de mogelijkheid dat de belanghebbende partij beroep doet op een gerechtsdeurwaarder.205 In het wetsvoorstel vinden we eveneens weer dat de strafbepaling bij overspel niet meer beantwoordt aan haar doel en dat de schrapping van het misdrijf overspel kan bijdragen aan de opslorping van de rechterlijke achterstand.206 Uiteindelijk worden deze ideeën in een wet gegoten: met de wet van 20 mei 1987207 verdwijnt het misdrijf overspel uit het Strafwetboek. Overspel behoort vanaf dan enkel tot de private sfeer.

204

J.M. PAUWELS, Rechten en plichten van gehuwden: het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 B.W.), Leuven, Acco, 1980, 86-87, nr.85. 205 Wetsvoorstel tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, Parl.St. Kamer 1983-1984, nr. 792/1. 206 Wetsvoorstel tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, Parl.St. Kamer 1983-1984, nr. 792/6. 207 Wet van 20 mei 1987 tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, BS 12 juni 1987.

42

Afdeling 4 Overspel is niet langer een grond tot echtscheiding Voor de volledigheid dient nog vermelding te gebeuren van de wet van 27 april 2007 waarin eveneens een verandering wordt verwezenlijkt met betrekking tot overspel. Om de doelstelling van de ‘deculpabilisering’ te bereiken wordt de idee van de echtscheiding als sanctie voor de niet-naleving van een huwelijksverplichting verlaten.208 De echtscheiding op grond van een bepaalde fout, waarbij overspel, gewelddaden, mishandelingen en grove beledigingen een fout konden zijn, bestaat niet langer.209 Wel kan overspel dienen tot het bewijs van de onherstelbare ontwrichting van het huwelijk, die sinds de wet van 2007 een nieuwe grond vormt voor echtscheiding.210 Hiermee sluit België aan bij een algemene tendens in Europa om de rechterlijke controle bij echtscheiding in te perken om op die manier echtgenoten meer autonomie te geven. Echtscheiding verliest zijn sociaal stigma en krijgt een nieuw imago. Daarmee gaat het creëren van een foutloze echtscheiding hand in hand.211

BESLUIT Overspel bedreigt niet alleen het gezinsleven maar ook het maatschappelijke leven. Daarom wordt tegen overspel opgetreden door de overheid. Toch kan dit enkel na klacht van de bedrogen echtgenoot. Overspel is een inbreuk op de getrouwheidsplicht en vormt daarom ook een grond tot echtscheiding. Wanneer we de wettekst bekijken, valt op dat de vrouw wordt gediscrimineerd. Op strafrechtelijk vlak wordt ze sneller en harder bestraft, op burgerlijk vlak maakt haar overspel veel sneller een grond tot echtscheiding uit, dat van de man moet eerst op permanente wijze gebeuren, in de echtelijke woning. Wel kan de man worden vervolgd voor het misdrijf medeplichtigheid aan overspel als de overspelige feiten gebeuren met een getrouwde vrouw die door haar echtgenoot wordt vervolgd. Verklaringen voor deze discriminatie zijn onder andere dat de vrouw inferieur is en haar man niet moet controleren, dat overspel van de vrouw overspelige kinderen in het gezin brengt en leidt tot kroostverwarring en dat de seksuele aard van vrouwen verschillend is van deze van mannen. Enkel en alleen de wettekst bekijken brengt een verkeerd beeld van de situatie van vrouwen.

208

J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, 504, nr. 1526. J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, 506-507, nr. 1536. 210 J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, 508, nr. 1542. 211 M. ANTOKOLSKAIA, Harmonisation of family law in Europe: a historical perspective: a tale of two millennia, Antwerpen, Intersentia, 2006, 313-314. 209

43

De ongelijke behandeling op het vlak van overspel blijft tot in 1974 in de wet staan, maar reeds veel vroeger grijpt de rechtspraak in.

44

DEEL 2 TECHNIEKEN VAN DE RECHTSPRAAK OM DISCRIMINATIE TE MILDEREN HOOFDSTUK 1 EXTENSIEVE INTERPRETATIE VAN HET BEGRIP ‘ECHTELIJKE WONING’ Afdeling 1 Woonplaats, verblijfplaats, echtelijke woning Vooraleer ingegaan wordt op de technieken die de rechtspraak hanteert om discriminatie zoveel mogelijk te vermijden, is vereist dat een aantal begrippen worden geduid omdat ze veelvuldig aan bod zullen komen. De verblijfplaats, la résidence, heeft een andere betekenis dan de woonplaats, le domicile. De verblijfplaats wijst op een feitelijke toestand, namelijk de plaats waar een persoon feitelijk vertoeft op een meer dan toevallige wijze, ook al heeft hij niet het inzicht op die plaats zijn rechten uit te oefenen en zijn plichten na te komen.212 De woonplaats daarentegen is een punt van het grondgebied waar een persoon voor de behoeften van een geordend rechtsverkeer gelokaliseerd wordt; voor de uitoefening van de burgerlijke rechten is de woonplaats van de persoon daar waar hij zijn hoofdverblijf heeft.213 Deze begrippen worden veelvuldig gebruikt wanneer men het begrip ‘echtelijke woning’ interpreteert en wanneer men verwijst naar de toepassing van artikel 102, artikel 108 en artikel 214 BW. Artikel 102 BW, dat te vinden is in Boek I, onder Titel III ‘Woonplaats’, bepaalt wat het domicilie precies inhoudt en hoe wordt bepaald waar het zich bevindt. Net zoals de hierboven gegeven definitie blijkt duidelijk uit het artikel dat dit begrip een juridische draagwijdte heeft: “le domicile... quant à l’exercice de des droits civils,..”214 Het is de plaats waar iemand zijn belangrijkste vestiging, zijn hoofdverblijf, heeft. Ook artikel 108 BW dient geciteerd te worden in deze materie, aangezien dit artikel bepaalt dat de vrouw geen domicilie heeft op basis van haar belangrijkste vestiging, maar daarentegen door de wet een domicilie

212

E. DIRIX, P. VAN ORSHOVEN en B. TILLEMAN (eds.), De Valks Juridisch woordenboek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 418. 213 E. DIRIX, P. VAN ORSHOVEN en B. TILLEMAN (eds.), De Valks Juridisch woordenboek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 466. 214 Artikel 102 BW. Tot op heden blijft de tekst van art. 102 BW behouden: “De woonplaats van iedere Belg, wat betreft de uitoefening van zijn burgerlijke rechten, is daar waar hij zijn hoofdverblijf heeft.”

45

aangewezen krijgt: “la femme mariée n’a point d’autre domicile que celui de son mari.”215 De vrouw kan dus geen ander domicilie hebben dan dat van haar echtgenoot. Artikel 214 BW dat te vinden is in Boek I onder Titel V ‘Huwelijk’, meer bepaald bij de wederzijdse rechten en verplichtingen van de echtgenoten, luidt als volgt: “La femme est obligée d’habiter avec le mari et de le suivre, partout où il juge à propos de résider. Le mari est obligé de la recevoir et de lui fournir tout ce qui est nécessaire pour les besoins de la vie, selon ses facultés et son état.”216 We kunnen dit artikel niet loskoppelen van artikel 108 BW: de vrouw kan geen ander domicilie hebben dan dat van haar echtgenoot. Dit spruit voort uit zijn maritale macht en de verplichting van de vrouw om bij haar echtgenoot te wonen. Verder wens ik erop te wijzen dat de verplichting om samen te wonen bij alle huwelijksstelsels van tel is. Uit artikel 214 BW blijkt het begrip le domicile conjugal.217 Dit is het domicilie van de echtgenoten gedurende het huwelijk. De vrouw is verplicht daar met haar man samen te wonen en is verplicht haar man te volgen overal waar hij beslist te verblijven. Ook bij de man zijn verplichtingen gekoppeld aan de echtelijke woning: hij moet er zijn vrouw ontvangen en haar alles bieden wat nodig is voor de noden van het leven, volgens zijn middelen en zijn staat.218 Het domicilie van de echtgenoten is dus normaal gezien219 het domicilie van de echtgenoot. Het is naar deze notie dat artikel 389 Sw., door het gebruik van la maison conjugale, en artikel 230 BW, door het gebruik van la maison commune, verwijzen. In de Pandectes belges valt te lezen dat deze begrippen betrekking hebben op een feitelijke toestand, een plaats waar effectief gewoond wordt, eigenlijk la résidence.220 Ik wens erop te wijzen, alvorens de rechtspraak wordt geanalyseerd, dat de echtgenoten maar één wettelijk domicilie kunnen hebben, namelijk dat uit artikel 102 en artikel 108 BW. Ze kunnen daarentegen wel meerdere verblijfplaatsen hebben, daar deze een feitelijke toestand betreffen, en dus ook meerdere echtelijke woningen. Wel valt op dat deze begrippen vaak door elkaar 215

Artikel 108 BW. Verder bepaalt dit artikel ook het domicilie van de minderjarige. Dit artikel is uiteraard vandaag, gelet op de emancipatie van de vrouw, niet meer in deze versie te vinden in het Burgerlijk Wetboek, wel bepaalt dit artikel nog steeds het domicilie van de minderjarige. 216 Artikel 214 BW werd grondig gewijzigd door de wet van 30 april 1958, zie infra. 217 Hierna wordt de Nederlandse term gehanteerd: ‘de echtelijke woning’. 218 De staat van een persoon is het geheel van bepaalde hoedanigheden van een persoon die zijn rechtspositie in de maatschappij en in de familie bepalen en hem onderscheiden van de andere personen wat het bezit en de uitoefening van bepaalde rechten betreft. Zie E. DIRIX, P. VAN ORSHOVEN en B. TILLEMAN (ed.), De Valks Juridisch woordenboek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 380. 219 Er zijn hier wel een aantal uitzonderingen op, bijvoorbeeld bij afwezigheid van de echtgenoot. 220 E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, XXXII, Brussel, Larcier, 1878-1940, 56-57, nr. 1-5; E. PICARD en N. D’HOFFSCHMIDT (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, CXXXII, 500, nr. 28.

46

worden gebruikt, de ene keer gebruikt men de term résidence conjugale, dan weer maison conjugale, dan eens maison commune en als men het helemaal niet meer weet soms ook domicile conjugal. De rechtspraak heeft zich dikwijls moeten uitspreken over de betekenis van het begrip ‘echtelijke woning’. Men zou een verkeerde opvatting krijgen dat er geen vaste criteria zijn om het begrip in te vullen en zo een onderscheid te maken in welke woning het onderhouden van een bijzit gesanctioneerd wordt en in welke woning dat ongestraft zal blijven. De rechtspraak komt toch tot een gezamenlijk akkoord, een eenheid in de aanpassing van het begrip ‘echtelijke woning’ aan de maatschappelijke realiteit.221 Dat akkoord berust op een interpretatie die breed genoeg is om vrouwen uit de nood te helpen en overspelige mannen geen voorkeursbehandeling te geven.222

Afdeling 2 Restrictieve interpretatie

Aanvankelijk wordt het begrip ‘echtelijke woning’ restrictief geïnterpreteerd: het is de woning waar man en vrouw met hun kinderen samenwonen, de gezinswoning dus. Toch is er geen eensgezindheid om deze restrictieve interpretatie te hanteren. Voorstanders van de restrictieve interpretatie zijn onder andere de Conseil d’état en het Tribunat en de civilisten, waaronder MERLIN, die als inspiratiebron de tekst van Novelle 117 gebruikt.223 Ook in een wetsvoorstel tot afschaffing van echtscheiding van 1816 wordt melding gemaakt van de restrictieve interpretatie: enkel de woning waar de vrouw ook verblijft wordt gezien als de echtelijke woning. Deze beperking haalt het niet in de definitieve tekst. Maar er is ook rechtspraak die vanaf het begin niet te vinden is voor een restrictieve interpretatie.224 Ook de penalisten verkiezen een ruimere interpretatie. Kortom, er is verdeeldheid vanaf de ongelijkheid bij overspel in de wet verschijnt.

221

L. DE WILDE, “Het begrip gemeenschappelijke woning in art. 230 B.W. en het begrip echtelijke woning in art. 389 S.W.”, TPR 1965, (1) 1. 222 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 638-639, nr. 517. 223 M. MERLIN, Répertoire universel et raisonné de jurisprudence, I, Brussel, Tarlier,1827, 194-203, nr. VIIIbis. 224 Zoals het Hof te Douai in een beslissing van 24 juli 1812. Zie R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 614-616, nr. 496.

47

Afdeling 3 Echtelijke woning: de woonplaats van de vrouw Aangezien de restrictieve interpretatie reeds in het begin op geen eensgezindheid kon rekenen wordt deze al gauw verlaten. De tweede interpretatie steunt op artikel 108 BW, dat bepaalt dat de vrouw geen ander domicilie kan hebben dan dat van haar echtgenoot. De echtelijke woning wordt dan gezien als de woonplaats van de vrouw, en die kan niets anders zijn dan de woning waar het wettelijk domicilie van de echtgenote is. Elke woning waar de vrouw dit recht van domicilie kan doen gelden, wordt gezien als echtelijke woning, zelfs als de vrouw er zelf niet verblijft. Maison commune/maison conjugale betekent dan hetzelfde als domicile conjugal.225 Dat domicile conjugal kan men, gelet op het feit dat de vrouw geen andere woonplaats kan hebben dan die van haar man, dan weer gelijkstellen met de woonplaats van de man. Deze interpretatie hanteert men in het begin in Frankrijk. Aangezien de ongelijke behandeling bij overspel als grond tot echtscheiding in 1884 wordt afgeschaft in Frankrijk, geldt deze interpretatie vanaf dan enkel nog voor het strafrechtelijk vlak van overspel. Ook de Belgische rechtspraak steunt zijn beslissingen wel eens op artikel 108 BW.

Afdeling 4 Invulling begrip ‘echtelijke woning’ via de plicht tot samenwonen “La femme est obligée d’habiter avec le mari et de le suivre, partout où il juge à propos de résider. Le mari est obligé de la recevoir et de lui fournir tout ce qui est nécessaire pour les besoins de la vie, selon ses facultés et son état.”226 Anders dan in Frankrijk, wordt in België relatief vlug (eigenlijk al vanaf 1830) een extensieve interpretatie gehanteerd.227 De invulling van het begrip ‘echtelijke woning’ gebeurt via de plicht tot samenwonen die uit artikel 214 BW volgt. De vrouw is verplicht bij haar man te wonen en hem te volgen overal waar hij beslist te gaan wonen. Als keerzijde heeft de man de plicht zijn vrouw daar te ontvangen.228 Kortom, de man beslist waar de gemeenschappelijke woning is.229 Volgens de rechtspraak die de extensieve interpretatie hanteert, wordt dan elke woning waar de man verblijft de echtelijke woning, aangezien zijn vrouw verplicht is hem te volgen 225

En dit zal zo zijn tot de wet van 30 april 1958 daar verandering inbrengt. Artikel 214 BW zoals het bestond tot de wet van 30 april 1958. 227 In België is geen enkel vonnis gekend dat de restrictieve interpretatie onderschrijft: L. DE WILDE, “Het begrip gemeenschappelijke woning in art. 230 B.W. en het begrip echtelijke woning in art. 389 S.W.”, TPR 1965, (1) 7. 228 G. CISELET, La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications : esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l'étranger, Brussel, L’églantine, 1930, 29. 229 G. CISELET, La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications : esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l'étranger, Brussel, L’églantine, 1930, 28. 226

48

overal waar hij verblijft. Aangezien zij er dan met zijn tweeën verblijven, is het de gemeenschappelijke woning en bijgevolg dan ook de echtelijke woning. Deze redenering kan men voor het eerst vinden in een arrest van het hof van beroep te Brussel van 6 december 1830.230 Daarin vraagt de echtgenote de scheiding van tafel en bed. Dit doet ze eerst omwille van gewelddaden en grove beledigingen. In hoger beroep voert ze ook aan dat haar man publiekelijk samenleeft met zijn concubine. De man verzet zich hier fel tegen en zegt dat dit irrelevant is voor de zaak daar zij zelf reeds het huis had verlaten gedurende het tijdperk waarin zijn echtgenote hem beschuldigt een concubine in het gemeenschappelijk huis te hebben gehouden. Hij voert aan dat ten gevolge daarvan dat huis niet meer het gemeenschappelijk huis is, maar wel de particuliere woning van de man. Het hof is het daar niet mee eens. Het hof voert aan dat de vrouw wettelijk geen ander domicilie heeft dan dat van haar man. Zijn domicilie is noodzakelijk het gemeenschappelijk huis van de echtgenoten zolang zij niet gescheiden zijn volgens de wet. Het hof voert ook aan dat tot die scheiding de vrouw het recht heeft om terug te keren naar de gemeenschappelijke woning, en de man de plicht heeft haar daar te ontvangen. Het domicilie van de man is de woning die de wet heeft bestemd voor de moeder en de kinderen. Door het domicilie van de man te zien als de gemeenschappelijke woning zolang het huwelijk duurt, verantwoordt het hof haar beslissing om ook de echtscheiding uit te spreken bij overspelig gedrag dat wordt begaan terwijl de echtgenoten apart leven. Het is wel belangrijk te zien dat hier wel nog steeds vereist is dat het gaat om een continue seksuele relatie, en niet om een kortstondige affaire. Hierna zal duidelijk worden dat de interpretatie van het hof van beroep te Brussel als voorbeeld zal dienen gedurende de verdere negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Ook tijdens de parlementaire voorbereiding van het Strafwetboek van 1867 is de extensieve interpretatie op basis van de plicht tot samenwonen naar voren gekomen. In het verslag van LELIEVRE valt het volgende te lezen: “Les expressions maison conjugale…indiquent le domicile du mari alors même que la femme n’habiterait pas actuellement cette maison. Elles s’appliquent à toutes demeures ou réside le mari et que la femme a le droit d’occuper avec lui.”231

230

Brussel 6 december 1830, Pas. 1830, II, 219-220. J.-S.-G. NYPELS, Législation criminelle de la Belgique ou commentaire et complément du code pénal belge, III, Brussel, Bruylant, 1867-1870, 44, nr. 47.

231

49

Afdeling 5 Rechtspraak die de extensieve interpretatie hanteert

§ 1 Samenwonen is niet vereist

Normaal zou men verwachten dat de echtelijke woning die woning is waar beide echtgenoten samenwonen. Reeds van in het begin is het samenwonen van de echtgenoten geen noodzakelijke voorwaarde in de rechtspraak. Dit kunnen we illustreren met een arrest van het hof van beroep te Brussel van 25 maart 1841 met betrekking tot de interpretatie van artikel 389 Sw.232 Hier wordt de stelling geponeerd dat zolang het huwelijk bestaat en de scheiding van tafel en bed niet uitgesproken wordt, de gemeenschappelijke woning daar is waar de man, als hoofd van de huwelijksgemeenschap, zijn domicilie heeft. In casu heeft de verdachte het gehele vroegere verblijf verkocht en zijn domicilie gevestigd in een café waar hij tijdens de procedure nog steeds woont. Van 10 december 1840 tot 12 december 1841 heeft de verdachte in dat café een concubine onderhouden. Volgens het hof heeft hij daardoor de huwelijkse trouw geschonden en maakt hij zich bovendien schuldig aan artikel 339 Sw. Er wordt hem een boete van 100 frank opgelegd. Artikel 339 Sw. maakt volgens het hof geen onderscheid of de vrouw nog bij haar echtgenoot woont of niet.233 Het hof van beroep te Luik sluit zich aan bij deze stelling in een arrest 9 augustus 1867. Hier betreft het een interpretatie van overspel als grond tot echtscheiding. In casu woont de man al een tijdje feitelijk gescheiden van zijn vrouw. Gedurende minimum vijf maand woont hij in een pension met een weduwe, waarmee hij samenleeft alsof het zijn echtgenote is. Gedurende deze tijd heeft de man geen ander domicilie gehad en hij heeft zich ermee eens verklaard dat hij daar logeert en om de veertien dagen 25 frank betaalt om in dat pension te wonen. Hij heeft zelfs aan de autoriteiten verklaard dat het effectief zijn domicilie is. Op basis van artikel 108 BW wordt het domicilie van de man gezien als de echtelijke woning, ook al wonen ze niet meer samen in dat huis, en zo krijgt de vrouw toch een grond tot echtscheiding op grond van artikel 230 BW.234 235

232

In het arrest wordt melding gemaakt van art. 339 Sw. omdat de bepaling met betrekking tot het onderhoud van een bijzit in de Code pénal nog te vinden was in art. 339 Sw. Pas met het Strafwetboek van 1867 stond de bepaling in art. 389 Sw. 233 Brussel 25 maart 1841, Pas. 1844, II, 353-354. 234 Luik 9 augustus 1867, Pas. 1868, II, 38. In diezelfde zin: Rb. Brussel 16 december 1848, BJ 1849, 240. 235 Dit arrest betreft de interpretatie van de echtelijke woning uit art. 230 BW. Hier zijn weinig voorbeelden van te vinden aangezien meestal eerst de strafprocedure gevoerd wordt en dan op basis daarvan de echtscheidingsprocedure. De interpretatie van de echtelijke woning gebeurt dan ook vooral bij de strafrechter.

50

Ook in een arrest van 13 februari 1874 hanteert het hof van beroep te Luik deze interpretatie. De gemeenschappelijke woning uit artikel 389 Sw. is daar waar het domicilie van de echtgenoot is. Het onderhoud van de bijzit is strafbaar, ook al woont de legitieme vrouw niet meer in de gemeenschappelijke woning. Nochtans werd de verdachte in eerste aanleg vrijgesproken (in Hoei) met als motivering dat de vrouw niet meer bij de verdachte woonde ten tijde van de bezwarende feiten. Het hof van beroep te Luik hervormt dit vonnis. Het hof voert aan dat de echtelijke woning het domicilie van de man is, aangezien artikel 108 BW zegt dat er sprake is van de echtelijke woning zolang het huwelijk bestaat. Die echtelijke woning is daar waar de echtgenoot, als hoofd van de huwelijksgemeenschap, zijn domicilie heeft. Het is van geen belang dat de vrouw daar niet meer woont, de woning van de man blijft gebonden door wat de wet eraan toekent, namelijk de gemeenschappelijke woning, en daar heeft de vrouw altijd het recht om naar terug te keren en ontvangen te worden. Het hof verwijst ook naar de ratio legis van deze bepalingen met betrekking tot overspel: de wet heeft de ‘eer’ van de gezinswoning willen beschermen en het schandaal willen vermijden dat een bijzit wordt onderhouden in de echtelijke woning, ook als de vrouw afwezig is. De echtgenoot krijgt een gevangenisstraf van 15 dagen.236 Het hof van beroep te Brussel stipuleert in een arrest van 16 juni 1875 eveneens dat de echtelijke woning de residentie is waar de echtgenoot zijn hoofdverblijfplaats heeft en waar de vrouw het recht of de verplichting heeft te wonen.237 Ook in de twintigste eeuw gebeurt de interpretatie van artikel 389 Sw. op dezelfde wijze. Het hof van beroep te Luik herhaalt in een arrest van 11 april 1908 duidelijk de extensieve interpretatie van de echtelijke woning door het criterium van de plicht tot samenwonen in acht te nemen: “L’expression domicile conjugal doit s’ entendre du domicile du mari, de la maison qu’il habite et dans laquelle la femme a le droit et l’obligation d’habiter et le mari l’obligation de l’y recevoir.”238 In een arrest van het Hof van Cassatie de dato 1 juni 1953 voert de eiser in cassatie als eerste middel aan dat het hof van beroep te Gent geen enkele overweging heeft gemaakt over het feit of de overspelige relaties met dezelfde concubine hadden plaatsgevonden. Het Hof van Cassatie verwerpt dit middel aangezien het hof van beroep dit wel had bekeken en daarop geantwoord had dat ze de ontkenningen van de eiser verwerpt. Het is inderdaad de feitenrechter die daarover oordeelt. Als tweede middel werpt hij op dat artikel 389 Sw. werd

236

Luik 13 februari 1874, Pas. 1874, II, 138. Brussel 16 juni 1875, Pas. 1875, II, 337-338. 238 Luik 11 april 1908, Pand.pér. 1908, 613-614. 237

51

geschonden aangezien het huis waar de concubine en haar echtgenoot (de familie J.) hun wettelijk domicilie hebben, niet het wettelijk domicilie van de man kan uitmaken en daardoor dus ook niet kan gezien worden als de echtelijke woning. De man werpt ook op dat het hof deze kwestie, ook al heeft hij dit in zijn conclusies opgeworpen, onbeantwoord heeft gelaten. Ook dit middel wordt verworpen. Het hof van beroep te Gent gaf hier wel antwoord op: “De man verbleef in de woning van de familie J. alsof hij thuis was, hij nam er de maaltijd en bezit de sleutels van het huis. Hij bracht er zijn tijd door en bracht er zelfs de nacht door.” Deze feitelijke omstandigheden kunnen naar recht verantwoorden dat het hof van beroep te Gent daarom die woning waar de man meestal verblijft, als echtelijke woning heeft beschouwd.239 Ook in het arrest van 7 mei 1962 neemt het Hof van Cassatie een gelijkaardige beslissing. De echtgenoot is schuldig als hij regelmatig bij zijn maîtresse verblijft, daar de nachten doorbrengt en daar vleselijke betrekkingen onderhoudt met die persoon.240 Ook op de lagere echelons wordt op dezelfde wijze beslist. De correctionele rechtbank van Antwerpen beslist in 1940 dat het echtelijk huis elk huis is waar de man regelmatig verblijft. De rechtbank geeft toe dat deze interpretatie breder is dan de termen van de wet maar dat ze toch aanvaard dient te worden: “De geest van de moderne samenleving aanvaardt geen onderscheid tussen de plichten van mannen en vrouwen”. De rechtbank geeft aan dat bij uitlegging van de wet dient rekening gehouden te worden met de wijziging in de heersende sociale opvattingen.241

§ 2 Hotelkamer, appartement, … kunnen ook de echtelijke woning zijn

De vraag of een hotelkamer of een appartement kunnen beschouwd worden als de echtelijke woning is veelvuldig aan bod gekomen in de rechtspraak. En het antwoord hierop is positief. Als aan de andere voorwaarden van artikel 389 Sw. is voldaan, namelijk onderhoud van de bijzit, dan kan dat onderhoud in een hotelkamer of in een appartement beschouwd worden als onderhoud in de echtelijke woning. Als voorbeeld kunnen we een arrest van het Hof van Cassatie van 25 november 1940 aanhalen. In dit arrest komt de vraag of een hotelkamer kan gezien worden als de echtelijke woning in de zin van artikel 389 Sw. naar voren. Nadat de echtgenoot door het hof van beroep te Gent werd veroordeeld, gaat hij in cassatie. Als derde middel werpt hij op dat artikel 389

239

Cass. 1 juni 1953, Pas. 1953, I, 763. Cass. 7 mei 1962, Pas. 1962, I, 998-999. 241 Corr. Antwerpen 2 februari 1940, RW 1939-40, 851-852. 240

52

Sw., artikel 102 tot artikel 105, artikel 108, artikel 214, artikel 1719 BW en artikel 97 GW zijn geschonden omdat het arrest van het hof van beroep te Gent een hotelkamer, die de eiser enkel heeft gehuurd, beschouwd heeft als de echtelijke woning. Het Hof van Cassatie geeft aan dat, uit wat de appelrechter heeft vastgesteld, de man regelmatig toegang heeft tot die hotelkamer en daarom wordt beschouwd als een permanente bewoner van deze hotelkamer. Het Hof van Cassatie bevestigt dat deze vaststellingen volstaan om, uit het oogpunt van de wet, deze hotelkamer te zien als de echtelijke woning. Het derde middel faalt in feite en in rechte. De man blijft veroordeeld op grond van artikel 389 Sw.242 In een arrest van 8 november 1943 dient het Hof van Cassatie zich te buigen over de vraag of een appartement waar de man regelmatig verblijft, kan gezien worden als de echtelijke woning uit artikel 389 Sw. Het hof van beroep te Luik had beslist dat het appartement waarin de man met zijn bijzit verblijft inderdaad kan gezien worden als de echtelijke woning uit artikel 389 Sw. De man verblijft er regelmatig met zijn bijzit, tijdens hun uitstappen eten ze gezamenlijk en ze slapen in hetzelfde bed. Hun kledij hangt in dezelfde kast. Op het appartement wordt ook briefwisseling gevonden van beide personen. Op basis van die elementen beslist het hof van beroep te Luik dat de man regelmatig in het appartement verbleef, en dat daarom dat appartement als de echtelijke woning kan worden beschouwd. Het Hof van Cassatie kan deze redenering volgen en verwerpt daarom dan ook het cassatieberoep. We zien hier een duidelijk verschil met het vorige arrest. In dit arrest wordt wel via concrete bewijzen aangetoond dat de echtgenoot effectief in het appartement woont, dat hij zijn bijzit in die woning onderhoudt en echtelijk met haar omgaat. Het appartement kan dus wel als echtelijke woning worden beschouwd.243 Het arrest van 8 oktober 1945 van het Hof van Cassatie ligt in dezelfde lijn. Het Hof moet zich uitspreken over de vraag of een appartement waar de man ’s nachts verblijft en de maaltijd neemt, kan gezien worden als de echtelijke woning, zelfs als de concubine daar gedomicilieerd is met haar echtgenoot en zij ook de huur betaalt van dat appartement. Het Hof van Cassatie antwoordt dat het feit dat de concubine een getrouwde vrouw is en dat ze samen met haar man haar domicilie heeft in dat appartement waarvan ze zelf de huur betaalt, geen obstakel vormt om uit te maken dat die woning dan de echtelijke woning is. In het bestreden arrest valt te lezen dat de echtgenoot van de concubine gevangen wordt gehouden in Duitsland. De eiser bracht sedert meerdere weken elke nacht door in dat appartement, en er was daar enkel een keuken en een slaapkamer met één enkel bed. Zowel ’s middags als ’s 242 243

Cass. 25 november 1940, Pas. 1940, I, 303-304. Cass. 8 november 1943, Pas. 1944, I, 39.

53

avonds aten de eiser en zijn concubine daar ook samen. Elke week gaf de eiser 300 frank aan zijn concubine en hij had overigens slechts een fictief domicilie. Uit die omstandigheden kon de appelrechter inderdaad besluiten dat het appartement als echtelijke woning wordt beschouwd. Het Hof van Cassatie verwerpt het cassatieberoep.244 Ook in 1947 beslist het Hof van Cassatie dat een hotelkamer, waar de schuldige echtgenoot en zijn bijzit reeds gedurende een tiental dagen verbleven, kan gezien worden als de echtelijke woning.245 In een arrest van 15 maart 1954 dient het Hof van Cassatie zich te buigen over de vraag of een appartement waarin de man meestal verblijft gezien kan worden als de echtelijke woning in de zin van art. 389 Sw. Als middel werpt de eiser op dat het bestreden arrest een appartement, waarin de eiser werd gevonden in het gezelschap van een derde, als echtelijke woning wordt beschouwd, hoewel geen enkel element in het dossier aantoont dat hij daar frequent een bezoekje bracht, en nog minder aantoont dat hij daar meestal verbleef. Hij verdedigt daarenboven dat zijn domicilie en zijn verblijf niet op dezelfde plaats is als die van de derde persoon (de bijzit). Het Hof van Cassatie werpt op dat de feitenrechter soeverein de concrete omstandigheden beoordeelt en interpreteert. De verdachte was namelijk gevonden in de slaapkamer van zijn vriendin, hij had de nacht doorgebracht met haar. Niet enkel de materiële bevindingen van de verbalisanten laten geen twijfel bestaan over de aard van de relatie tussen de man en zijn vriendin, ook hun bekentenissen tonen aan dat ze sedert vele maanden een overspelige relatie onderhouden. Het Hof van Cassatie voegt eraan toe dat elk appartement dat in huur genomen wordt door de concubine en waar de echtgenoot regelmatig bezoekjes brengt, ook al woont hij daar niet op continue wijze, kan beschouwd worden als de echtelijke woning. En in casu is dit het geval. Het middel is ongegrond en het hof verwerpt het cassatieberoep.246 Zoals hierboven reeds blijkt, volgen ook de hoven van beroep diezelfde interpretatie. In een arrest van 1903 beslist het hof van beroep te Luik op die wijze. In casu heeft de man de echtelijke woning verlaten. Een tijdje later trekt de echtgenote bij haar ouders in en de echtelijke woning wordt verkocht. De man woont dan in een appartement. Het hof beslist dat het appartement kan beschouwd worden als de echtelijke woning, ook al woont hij er niet

244

Cass. 8 oktober 1945, Pas. 1945, I, 237. Cass. 31 maart 1947, Pas. 1947, I, 143-144. 246 Cass. 15 maart 1954, Pas. 1954, I, 628-629. 245

54

samen met zijn echtgenote maar wel met zijn bijzit, aangezien de echtgenote de plicht en het recht heeft daar ontvangen te worden.247 Het hof van beroep te Gent komt in een arrest 13 juli 1955 tot de conclusie dat wanneer een gehuwd man bestendig en voortdurend toegang heeft tot het appartement waar hij geregeld geslachtsgemeenschap heeft met een andere vrouw, dat appartement moet worden aangemerkt als een plaats waar hij gewoonlijk verblijft en meteen als echtelijk huis in de zin van artikel 389 Sw. kan worden beschouwd.248 Het hof van beroep te Brussel beslist eveneens dat een hotelkamer die de man huurt, kan beschouwd worden als de echtelijke woning. Deze beslissing ligt niet in de lijn van de bestaande rechtspraak aangezien het hof opwerpt dat het niet uitmaakt wat de duur van de huur is. Doorslaggevend is of de echtgenote het recht en de plicht heeft haar zich in de hotelkamer bij haar man te voegen.249 Twee jaar later draait datzelfde hof toch 180 graden. In een arrest van 25 februari 1959 moet het hof zich uitspreken of een hotelkamer kan gezien worden als de echtelijke woning. Volgens het hof kan dit als de man regelmatig toegang heeft tot die hotelkamer en daar dus op regelmatige wijze verblijf heeft. In dit concreet geval gaat de man slechts enkele uren met zijn maîtresse naar de hotelkamer en is er dus geen regelmatig verblijf.250 Beide uitspraken gebeuren in hetzelfde tijdperk en worden gesteund op rechtspraak van het Hof van Cassatie. Toch slaagt het hof erin om op een volledig andere manier te beslissen, de ene keer in het voordeel van de vrouw, de andere keer in haar nadeel. Mijns inziens is het arrest van 11 juli 1956 een ‘missertje’ van het hof want deze interpretatie vindt geen steun bij andere rechtbanken. Meestal is er wel een soort eenheid in de jurisprudentie waarin de regel eigenlijk relatief eenvoudig is: verblijf op een permanente wijze betekent dat men kan spreken van een echtelijke woning, een toevallig en niet regelmatig verblijf betekent dat er niet kan gesproken worden van een echtelijke woning. De overspelige echtgenoot wordt dus niet altijd in het ongelijk gesteld. Deze masterproef toont vooral aan hoe de rechtspraak tracht de wettelijke discriminatie met betrekking tot overspel te milderen. Daarom worden voornamelijk vonnissen en arresten besproken die daarvoor zorgen. Natuurlijk moeten de rechters binnen de perken van de wettekst blijven en kunnen ze met deze extensieve interpretatie niet altijd oordelen in het voordeel van de vrouw.

247

Luik 13 januari 1903, Pas. 1904, II, 92-93. Gent 13 juli 1955, RW 1955-56, 1238. 249 Brussel 11 juli 1956, JT 1957, 240. 250 Brussel 25 februari 1959, JT 1959, 599. 248

55

Het volgende arrest toont aan dat niet elk overspel van de man kan bestraft worden. In een arrest van 21 oktober 1957 wordt in cassatie gegaan tegen een arrest van het hof van beroep te Brussel. Dat hof beslist dat de man zich schuldig maakt aan het misdrijf uit artikel 389 Sw. Daar gaat de man niet mee akkoord en hij tekent cassatieberoep aan. Hij werpt op dat artikel 389 Sw. wordt geschonden aangezien het hof van beroep te Brussel aanneemt dat een hotelkamer de echtelijke woning uitmaakt, zonder concreet bewijs dat de man er woont. Het Hof van Cassatie geeft de man gelijk. Een hotelkamer kan dus als een echtelijke woning worden beschouwd, maar dan zal toch moeten bewezen worden aan de hand van concrete omstandigheden op de plaats zelf dat de man er effectief op een permanente wijze woont en het niet enkel een plaats is waar hij seksuele betrekkingen heeft met een andere vrouw dan zijn echtgenote.251

§ 3 Materieel onderhouden is niet vereist

Het Hof van Cassatie maakt in 1932 duidelijk dat het materieel onderhouden van de bijzit geen voorwaarde is om te spreken van onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning. In casu leeft de man al vijf jaar met een weduwe in een woning die door deze laatste wordt gehuurd. De man komt niet tussen in het betalen van de huur, betaalt geen huishoudelijke kosten en betaalt niet mee in het materieel onderhoud van de weduwe. Aangezien hij reeds vijf jaar in de woning verblijft, is de woning zijn gewoonlijke verblijfplaats en niet een toevallig bezoeksoord. Zijn echtgenote kan er bijgevolg haar plicht tot samenwonen doen gelden en daarom wordt beslist dat deze woning als de echtelijke woning kan beschouwd worden.252 Deze rechtspraak krijgt al gauw gevolg. Het hof van beroep te Brussel doet in 1938 een gelijkaardige uitspraak.253 In een arrest van 3 maart 1948 beslist het hof van beroep te Gent “dat het voor de strafbaarheid krachtens art. 389 Sw. volstaat dat de man regelmatig vleselijke gemeenschap heeft met dezelfde vrouw in een woning waar hij, ook zonder daar gedomicilieerd te zijn, in werkelijkheid verblijft en zich als thuis kan beschouwen”. In casu was de vaststelling van het overspel gebeurd in het huis waar de beklaagde samen met zijn bijzit een kapperszaak uitbaatte. De beklaagde was daar niet gedomicilieerd, hij woonde er dus niet met zijn echtgenoot. Ook hadden ze beiden bekend dat ze sedert drie weken

251

Cass. 21 oktober 1957, Pas. 1958, I, 161. Cass. 22 februari 1932, Pas. 1932, I, 78-79. 253 Brussel 21 december 1938, RDPC 1939, II, 289-290. 252

56

geslachtsgemeenschap hadden en als man en vrouw leefden. Als verdediging voert de beklaagde aan dat zijn bijzit een door haar zelf gehuurd huis bewoont en door haar kapperszaak zelf over eigen bestaansmiddelen beschikt. Het hof veegt deze motivatie van de baan en oordeelt dat het door de strafwet geenszins vereist is dat de man in het levensonderhoud voorziet van de bijzit. Het woord ‘onderhouden’(entretenir) uit artikel 389 Sw. heeft enkel de betekenis van ‘houden’ (tenir) uit artikel 230 BW. Het hof deelt mee dat het voor het plegen van het wanbedrijf uit artikel 389 Sw. volstaat dat de man voortdurend vleselijke omgang heeft met eenzelfde vrouw in een woning waar hij, zonder daar gedomicilieerd te zijn, in werkelijkheid verblijft en als zijn huis kan worden beschouwd, en daarom als echtelijke woning moet worden aangezien. Ook hier wordt de letterlijke wettekst dus niet gevolgd. Als de man samen met zijn bijzit in een huis verblijft en daar geslachtsgemeenschap heeft, ook al is hij niet gedomicilieerd in dat huis en ook al wordt het huis door de bijzit gehuurd, dan kan dat huis toch als echtelijke woning worden beschouwd.254

§ 4 Na scheiding van tafel en bed Na de beslissing tot scheiding van tafel en bed is er geen gemeenschappelijke woning meer.255 De rechtspraak is het niet snel eens, maar over dit aspect zijn ze unaniem. Wanneer de scheiding van tafel en bed effectief wordt uitgesproken, kan men niet meer spreken over een echtelijke woning, aangezien ten gevolge van die scheiding de plicht tot samenwonen vervalt.256 In een vonnis van de rechtbank van Tongeren krijgt de vrouw geen gelijk: na scheiding van tafel en bed stopt de samenwoning en is er geen echtelijke woning meer.257 Wel maakt BEAUTHIER258 melding van een merkwaardige uitspraak in de Franse rechtspraak. Het hof van beroep van Lyon oordeelt dat de scheiding van tafel en bed geen definitieve verbreking betekent en dat er nog hoop is op verzoening en dat daarom nog steeds kan gesproken worden van een maison conjugale.259 De man gaat in cassatie tegen deze uitspraak en krijgt natuurlijk gelijk. Het Franse Hof van Cassatie verbreekt het arrest van het hof van 254

Gent 3 maart 1948, RW 1947-48, 892-893. A. PIERARD, Précis du divorce et de la séparation de corps : commentaire de la législation en vigeur en 1938, Brussel, Bruylant, 1938, 31, nr. 23; J.-L. HALPERIN, Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, PUF, 1996, 90-91, nr. 52. 256 Brussel 14 november 1894, Pas. 1895, II, 65; Rb. Brussel 10 mei 1894, Pas. 1895, III, 24; Corr. Gent 14 december 1906, RDPC 1907, 278-280. 257 Rb. Tongeren 2 december 1855, BJ 1856, 59-61. 258 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 626-627, nr. 505. 259 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 627, nr. 506. 255

57

beroep te Lyon en vestigt duidelijk: “par suite de séparation de corps, il n’y a plus d’habitation commune.” 260 Het hof van beroep te Gent moet ook oordelen over het al dan niet bestaan van een echtelijke woning na de procedure van scheiding van tafel en bed. Hier heeft het overspel wel plaatsgevonden tussen de uitspraak van de scheiding van tafel en bed en de overschrijving ervan in de registers van de burgerlijke stand. Het hof oordeelt dat het onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning strafbaar blijft in die tijdspanne. Of er al dan niet sprake is van een echtelijke woning, moet beoordeeld worden naar de omstandigheden op het ogenblik waarop de strafbare feiten zijn gepleegd. En aangezien de rechterlijke uitspraak nog niet is overgeschreven, is er nog sprake van een echtelijke woning. De man krijgt een boete opgelegd van 100 frank of een vervangende gevangenisstraf van een maand. Verder besluit het hof dat na de scheiding van tafel en bed wel nog steeds getrouwheid wordt verwacht, maar dat er wel geen sprake meer kan zijn van een echtelijke woning.261 Dit heeft tot gevolg dat ook hier een discriminatie opduikt. Na de scheiding van tafel en bed blijft de plicht tot getrouwheid bestaan. Zowel man als vrouw zijn elkaar nog steeds getrouwheid verschuldigd. Pleegt de vrouw overspel, dan maakt zij zich schuldig aan het misdrijf overspel en kan dit eveneens een grond tot echtscheiding opleveren. De man heeft meer geluk. Na de scheiding van tafel en bed bestaat er geen gemeenschappelijke woning meer. En dat is nu net een voorwaarde om zich schuldig te maken aan het misdrijf ‘onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning’. De man blijft gehouden tot getrouwheid maar hij kan niet meer gestraft worden. De overspelige man gaat de facto vrijuit.

§ 5 En wat denkt de rechtsleer daar nu van?

In de rechtsleer weerklinkt eerder een bevestiging van de praktijk dan een unaniem akkoord. De rechtsleer reageert positief op de extensieve interpretatie die de rechtspraak veelvuldig gebruikt. In de Theorie du code pénal volgen CHAUVEAU en HELIE reeds deze interpretatie: “La maison conjugale est celle du mari, celle où il réside, la maison commune, celle où sa femme a le droit d’habiter, où elle peut être contrainte de demeurer. Cette définition résulte des articles 108, 214 et 230 du Code civil, 324 et 339 du Code pénal.”262 Ook NYPELS is dezelfde mening toegedaan. Volgens hem is de echtelijke woning elke plaats waar de 260

R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 628, nr. 507. 261 Gent 3 april 1968, RW 1967-68, II, 2062-2063. 262 A. CHAUVEAU en F. HELIE, Théorie du code pénal, III, Brussel, Société Typographique belge, 1841, 19.

58

echtgenoot verblijft en waar de vrouw het recht heeft zich bij hem te voegen.263 Ook LAURENT is te vinden voor een ruime interpretatie. Volgens hem is de echtelijke woning “la maison qui sert d’habitation aux deux époux. Nous ne disons pas : qui est habitée. Peu importe que la femme habite la maison où le mari tient sa concubine ; dès que cette maison est occupée par le mari, elle devient de droit la maison commune à la femme, car la femme a le droit d’y habiter, et le mari a l’obligation de l’y recevoir.”264 En ook PIERARD sluit zich hierbij aan: “dans toute habitation ou résidence dans laquelle la femme légitime ait le droit d’habité…même en cas de résidence séparée pendant la procédure en divorce ou en séparation

de

corps.”265

Ook

deze

belangrijke

rechtsgeleerden

zeggen

dat

de

gemeenschappelijke woning en de echtelijke woning synoniemen zijn: iedere verblijfplaats waar de echtgenote het recht heeft met haar man het echtelijk leven te leiden. Dit is zo aangezien de echtgenote wettelijk geen andere woonst heeft dan die van haar echtgenoot. Samenvattend kunnen we stellen dat de rechtsleer aanneemt dat de vrouw het recht heeft om haar man te vervoegen, dit als tegenhanger van de plicht samen te wonen. Het gevolg hiervan is dat iedere plaats waar de man feitelijk verblijft, een echtelijke woning is. Er wordt geen rekening gehouden met eigendomsrecht of huurovereenkomsten of met feitelijke en juridische redenen waarom echtgenoten afzonderlijk wonen. Toch rijst hier een vorm van kritiek op basis van artikel 544 BW. We kunnen ons terecht afvragen of de concubine op basis van haar eigendomsrecht niet de toegang kan ontzeggen aan de echtgenote van haar minnaar. De jurisprudentie bepaalt dat de echtelijke woning elke woning is waar de man “peut être considéré comme chez lui”. Maar kan men zich wel thuis beschouwen in de woning van een ander, die van de bijzit?266 Niet iedereen is het eens met de extensieve interpretatie. DESART, een advocaat aan de Brusselse balie, vindt dat rechters toch te ver gaan. Hij wijst op de functie van rechters, namelijk die van serviteurs et interprètes de la loi terwijl ze de wil van de wetgever moeten respecteren. Volgens hem kan enkel de woning tot dewelke de echtgenoot ingevolge een procedure in kort geding de toegang mag eisen, gezien worden als de echtelijke woning. Dit beoogt een terugkeer naar het criterium volgens hetwelk de vrouw, wettelijk gehuisvest bij haar echtgenoot, slechts toegang heeft tot de woningen en verblijfplaatsen waar haar man heer des huizes is en die daarom als gemeenschappelijke woningen mogen aangezien worden, bij 263

J.-S.-G. NYPELS, Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 555, nr. 4. 264 F. LAURENT, Principes de droit civil, III, Brussel, Bruylant, 1878, 221-222, nr. 182. 265 A. PIERARD, Précis du divorce et de la séparation de corps: commentaire de la législation en vigeur en 1938, Brussel, Bruylant, 1938, 31. 266 J. DE BRUYNE, “Overspel van de man”, RW 62-63, 2033-2034, nr. 17.

59

uitsluiting van iedere andere verblijfplaats.267 Maar dit wordt weerlegd: het is niet omdat de eigenaar haar de toegang tot zijn woning kan ontzeggen, dat voor de echtgenote ook het recht verdwijnt om met haar man samen te wonen, daar waar hij zich bevindt. Tot de wet van 30 april 1958 heerst de opvatting dat enkel de woning waar de man toevallig een bezoekje brengt en niet feitelijk verblijft niet kan gezien worden als de echtelijke woning.

Afdeling 6 Criterium woonplaats van de vrouw geeft geen voldoening meer In twee omstandigheden volstaat het criterium van de woonplaats van de vrouw niet meer om de extensieve interpretatie te verantwoorden. Dit is in eerste instantie het geval dat de rechtbank machtiging tot afzonderlijk verblijf verleent aan de vrouw en zo beslist dat de verblijfplaats van de vrouw niet meer bij de man zal zijn. Ook wanneer de bijzit eigenares of huurster is van de woning waar het overspel werd gepleegd is het criterium van de woonplaats van de vrouw niet meer voldoende aangezien de bijzit als eigenares of huurster van de woning het recht heeft de toegang te ontzeggen aan de echtgenote. Maar dit weerhoudt de rechters niet om ook dan de woning waar het overspel is gebeurd te kwalificeren als de echtelijke woning in de zin van artikel 230 BW en artikel 389 Sw. Ze kunnen zich verder beroepen op de plicht tot samenwonen die volgt uit artikel 214 BW.

§ 1 Machtiging tot afzonderlijk verblijf Het hof van beroep te Brussel beslist in 1890 dat door de machtiging tot afzonderlijk verblijf een einde wordt gesteld aan het bestaan van een gemeenschappelijke woning in de zin van artikel 230 BW.268 Het is blijkbaar een alleenstaande beslissing want de andere hoven delen deze mening niet. Al vlug poneert het Hof van Cassatie duidelijk: “Le domicile du mari conserve le caractère conjugal durant l’instance de la femme en séparation de corps, nonobstant l’autorisation qui lui a été donnée, par justice, de se retirer provisoirement ailleurs.”269 Om tot deze beslissing te komen geeft het Hof van Cassatie een interessante argumentatie weer. Vooreerst verwijst het Hof naar de ratio legis van artikel 389 Sw., namelijk dat deze in het belang van het gezin de eer van de echtelijke woning beschermt en als doel heeft om het schandaal van de aanwezigheid van een maîtresse in die woning te vermijden, zelfs al is de vrouw op dat ogenblik niet aanwezig in de woning. Dus ook al woont 267

J. DESART, “La notion de la maison conjugale dans le délit d’entretien de concubine”, RDPC 1936, (1199) 1200-1206. 268 Brussel 9 juli 1890, Pand.pér. 1890, 940. 269 Cass. 21 oktober 1889, Pas. 1889, 320-321.

60

de vrouw niet meer in de gemeenschappelijke woning, toch blijft het mogelijk dat het overspel haar en haar familie nog altijd ernstige schade toebrengt. Verder haalt het Hof aan dat de getrouwde vrouw geen ander domicilie heeft dan dat van de man, dat de man verplicht is haar daar te ontvangen en daarom is het domicilie van de man noodzakelijk de echtelijke woning of de gemeenschappelijke woning. De vrouw blijft dus hetzelfde domicilie hebben als haar man en zij heeft altijd het recht om daarnaar terug te keren. Tenslotte verwijst het Hof van Cassatie naar het verslag van LELIEVRE270 waarin wordt gezegd dat de woning het ‘statuut’ blijft behouden van “l’habitation conjugale parce que la séparation est un moyen extrême qui n’est admis par le législateur qu’après que le rapprochement des époux est devenu impossible: or, la présence de la concubine dans la maison du mari serait un obstacle à ce que la femme y rentrât”. Vanaf dan is het een feit dat de afzonderlijke machtiging door de voorzitter in kortgeding, als voorlopige maatregel, geen belemmering is om de woonplaats van de vrouw bij die van haar echtgenoot te zien, en om elke feitelijke verblijfplaats van de man, zelfs in het geval hem een afzonderlijke woning wordt aangewezen, als echtelijke of gemeenschappelijke woning te blijven zien. Wel moet voor de volledigheid worden toegevoegd dat als men het criterium van eenheid van woning gebruikt, men moet vaststellen dat de machtiging tot afzonderlijk verblijf deze eenheid verbreekt. De man kan zich dan niet meer schuldig maken aan onderhoud van bijzit in de echtelijke woning. Maar wanneer men het recht van de vrouw om zich te laten ontvangen door haar man in aanmerking neemt, is er geen probleem met de interpretatie van het Hof van Cassatie. Dit heeft tot gevolg dat de eerste omstandigheid waarin het criterium van de woonplaats van de vrouw geen voldoening meer geeft, reeds opgelost is in 1889 door het Hof van Cassatie door het criterium van de plicht tot samenwonen te hanteren. De rechtspraak van het Hof van Cassatie bevestigt de reeds bestaande rechtspraak van de hoven van beroep. Vanzelfsprekend krijgt deze interpretatie van 1889 dan ook gevolg op alle echelons. Al van in het begin wordt de echtelijke woning breed geïnterpreteerd. Het arrest van het hof van beroep te Brussel van 4 december 1863 is een treffend voorbeeld van rechtspraak die reeds voor het arrest van 1889 van het Hof van Cassatie ook bij een machtiging tot afzonderlijk verblijf nog steeds acht dat er sprake is van een echtelijke woning. In casu voert de verdachte aan dat zijn gedrag niet strafbaar is omdat het overspel niet gebeurd is in de gemeenschappelijke woning daar zijn vrouw de woning had verlaten gedurende de periode

270

Supra 48.

61

waarop de vrouw haar klacht baseert. De echtgenote was namelijk gemachtigd om de woning te verlaten. Het domicilie van de man, ook al bestaat voor de vrouw niet langer de verplichting daar te verblijven, is niet opgehouden, op basis van artikel 108 en artikel 214 BW, zijn wettelijk domicilie te zijn en zo heeft die woning nog altijd het karakter van gemeenschappelijke woning. Dat de vrouw het huis heeft verlaten was een voorlopige maatregel. De echtgenoten zijn nog steeds getrouwd en daardoor bestaat nog steeds het recht om de echtgenoot te dwingen zijn vrouw daar te ontvangen en voor de echtgenoot bestaat nog steeds het recht zijn vrouw te dwingen daar te komen wonen. Ten gevolge daarvan heeft de verdachte een straf gekregen, een boete van 500 frank. De procedure tot scheiding van tafel en bed brengt dus geen verandering teweeg aan de kwalificatie van de woning: het blijft de echtelijke woning, zelfs als de man verblijft in een woning die niet de oorspronkelijke woning is doordat de vrouw werd gemachtigd tot afzonderlijk verblijf.271 Hier moet wel voor de volledigheid worden meegedeeld dat de Franse rechtspraak hier wel anders over geoordeeld heeft. BEAUTHIER maakt melding van een arrest 12 december 1857 van het Franse Hof van Cassatie waarin wordt beslist dat het domicilie van de man zich vanaf het begin van de procedure tot scheiding van tafel en bed op dezelfde plaats bevindt en dat: “là, par conséquent, se trouve encore la maison conjugale.”272 Voor de rest is de Belgische rechtspraak niet geneigd om gevolgen te verbinden aan het bestaan van een procedure tot scheiding van tafel en bed of een procedure tot echtscheiding: de ‘echtelijke woning’ blijft bestaan. Zoals hierboven reeds gebleken is, bestaat wel geen echtelijke woning meer nadat de scheiding van tafel en bed is uitgesproken. Deze interpretatie krijgt ook op de lagere echelons gevolg.273 In 1915 bevestigt het Hof van Cassatie haar brede interpretatie. De echtelijke woning blijft bestaan, zelfs als de echtgenote daar tijdens de procedure tot echtscheiding niet meer woont omdat zij werd gemachtigd tot afzonderlijk verblijf. Het Hof van Cassatie baseert zich op artikel 389 Sw., artikel 214, artikel 230 en artikel 268 BW en de wil van de wetgever in 1867. Er wordt ook verwezen naar het verslag van LELIÈVRE. In een arrest van het hof van beroep te Gent is meer dan duidelijk hoe rechters zich in bochten wringen om toch te beslissen dat het onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning is gebeurd. Bij bevelschrift van de voorzitter werd de woning, waarin de echtgenoten eerst samenwoonden, aan de vrouw toegewezen. De man werd verplicht dit huis te verlaten en de 271

Brussel 4 december 1863, Pas. 1864, II, 16. R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 625, nr. 508. 273 Corr. Gent 14 december 1906, RDPC 1907, 278-280; Corr. Brussel 24 oktober 1908, RDPC 1909, 492-494. 272

62

toegang werd hem ontzegd. In casu was het overspel gebeurd in het huis dat de man nadien betrok. Toch werd dit laatste huis door het hof gezien als echtelijke woning: “het door de man betrokken huis, zijn werkelijke verblijfplaats, is het echtelijk huis in de zin van art. 389 Sw. tot hetwelk de vrouw het recht van toegang heeft en waar de man zijn vrouw moet ontvangen.”274 Hierdoor komen we tot een algemene interpretatie: de door de voorzitter in kort geding verleende machtiging, als voorlopige maatregel, is niet van aard te tornen aan het vaststaande beginsel dat de woonplaats van de vrouw bij haar echtgenoot is. Elke feitelijke verblijfplaats van de man, zelfs in het geval dat hem een afzonderlijke woning werd aangewezen, moet als echtelijke woning blijven beschouwd worden. 275 Ook wordt in die zin beslist in een arrest van het Hof van Cassatie van 12 juni 1944. In casu wordt de bijzit onderhouden in de woning van de echtgenoot, terwijl zijn vrouw, tijdens de procedure van scheiding van tafel en bed, wegens voorlopige maatregel ergens anders verblijft. De woning blijft de kwalificatie van echtelijke woning behouden.276 Dit is zelfs zo wanneer de man het huis moet verlaten. De nieuwe woning van de echtgenoot wordt de echtelijke woning. Deze opvatting vindt men weer in een arrest van het hof van beroep te Gent van 11 januari 1952.277 Er wordt gesteld dat de woonplaats van de man, zijn werkelijke verblijfplaats, steeds de gemeenschappelijke woonplaats blijft waartoe de vrouw het recht van toegang bezit en waar de echtgenoot zijn vrouw moet ontvangen. De rechtspraak vertoont een streng optreden ten opzichte van de man.278 § 2 De bijzit is eigenares of huurster van het huis

De rechtspraak oordeelt dat het niet uitmaakt wie de huur betaalt of wie de eigenaar is van de woning die wordt gekwalificeerd als de echtelijke woning. Het enige wat telt is of het overspel gebeurt in een feitelijke verblijfplaats van de man, die dan wordt gekwalificeerd als de echtelijke woning. Gebeurt het overspel in een toevallig bezoeksoord, dan heeft dat overspel geen continuïteit en is er slechts sprake van losstaande seksuele betrekkingen met een andere vrouw dan de echtgenote. Kan de woning waarvan de bijzit eigenares is van de woning, of waarvan zij het huurgeld betaalt, wel worden gezien als de echtelijke woning? Gaat de rechtspraak hier niet te 274

Gent 11 januari 1952, RW 1951-52, 1392. Cass. 28 april 1915, Pas. 1916, I, 263-266. 276 Cass 12 juni 1944, Pas. 1944, I, 387-388. 277 Gent 11 januari 1952, RW 1951-1952, 1392. 278 R. BEAUTHIER, Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 623-624, nr. 503 275

63

ver? De rechtspraak kan ook deze verregaande interpretatie verantwoorden door nogmaals aan te halen dat de vrouw het recht heeft zich bij haar man te vervoegen, ook al woont de man dan in de woning van een derde. Die woning wordt dan als de echtelijke woning beschouwd. Het arrest van het hof van beroep te Gent van 29 december 1880 is een ideaal voorbeeld om aan te tonen hoe rechters de letterlijke wettekst omzeilen door een extensieve interpretatie van het begrip echtelijke woning te hanteren. De verdachte verbleef namelijk gedurende drie weken met zijn bijzit in een gehuurd appartement in Heist. Een gehuurd appartement is duidelijk niet de echtelijke woning van de verdachte en zijn vrouw. Toch beslist het hof dat de man zich schuldig maakt aan het misdrijf ‘onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning’. Hoe komt het hof tot die beslissing? Dit blijkt duidelijk uit de zeer grondige motivatie van het arrest. De verdachte had zich dus gedurende drie weken in een appartement in Heist gevestigd met zijn bijzit, waarvan hij deed alsof het zijn legitieme vrouw was. Hij gebruikte zijn eigen naam niet, wel die van de overleden echtgenoot van zijn bijzit. In dat appartement leefden ze alsof ze getrouwd waren. Gedurende die drie weken verliet hij het appartement enkel om bepaalde zaken te regelen. Het waren dus geen losstaande feiten, maar er was sprake van een continuïteit van hun affaire. Sterker nog, de verdachte had ook zijn legitieme kinderen en een dienstmeid meegenomen naar het appartement. De verdachte en zijn bijzit behandelden de kinderen alsof zij de ouders waren. Ook als de verdachte afwezig was om zijn zaken te regelen, bleven de kinderen bij de bijzit. Tijdens die periode liet de verdachte zijn correspondentie opsturen naar het appartement, en dan nog op naam van de overleden man van zijn bijzit. Gelet op de hierboven aangegeven motivatie beslist het hof dat het appartement in Heist kan worden gezien als de echtelijke woning. De verdachte heeft gedurende een periode het appartement in Heist als vakantieverblijf gebruikt en dan heeft zijn echtgenote het recht om hem te vervoegen en heeft de verdachte de plicht om haar daar te ontvangen. Het is duidelijk dat het hof hier zeer grondig heeft gemotiveerd om toch maar tot de vaststelling te kunnen komen dat een gehuurd appartement ook als de echtelijke woning kan beschouwd worden.279 Het hof van beroep te Brussel beslist in een arrest van 16 december 1885 dat de echtelijke woning het domicilie van de man is. Het is de plaats waar hij woont en waar zijn vrouw het recht heeft en de plicht heeft samen te wonen met hem. De verdachte heeft geen andere woning dan de woning waar hij zijn bijzit onderhoudt. Hij heeft al jaren een overspelige relatie, ze leven gemeenschappelijk en in de wijk doen zij zich voor als man en

279

Gent 29 december 1880, Pas. 1881, II , 151-152.

64

vrouw. Het is van geen belang wie de huur betaalt en op wiens naam de huurovereenkomst werd aangegaan. Volgens het hof is het duidelijk dat de echtbreuk gebeurd is in de echtelijke woning.280 Ook het Hof van Cassatie neemt in 1917 aan dat de woning waarvan de bijzit eigenares of huurster is, de echtelijke woning kan zijn. Dit betreft een cassatieberoep tegen een beslissing van het hof van beroep te Luik. In casu blijkt uit het onderzoek dat de man, die gescheiden leeft van zijn echtgenoot, vanaf 1915 een overspelige relatie heeft onderhouden met een andere vrouw. Die vrouw heeft in 1916 haar domicilie verzet (ergens te Luik) en de echtgenoot is haar gevolgd en heeft dan ook zijn effectieve verblijf geïnstalleerd in hetzelfde appartement als zijn bijzit. Het is algemeen bekend dat zij een gemeenschappelijke huishouding hebben en dat zij ook de nachten, in de enige kamer van het appartement, samen beleven. Het is duidelijk gebleken uit het onderzoek dat het domicilie van de man in Tilff fictief is. Het domicilie in Tilff zetten en het laten betalen van de huur van het appartement te Luik door zijn bijzit, zijn slechts middelen om de strafwet te omzeilen. Het hof van beroep te Luik heeft beslist dat het appartement in Luik in realiteit wordt gehuurd voor rekening van de man, door een tussenpersoon en op naam van een derde. Als blijkt dat de man dus effectief zijn verblijf heeft in het appartement te Luik, dan heeft zijn echtgenoot het recht en zelfs de verplichting daar te wonen (artikel 108 en artikel 214 BW). Het appartement, zo besluit het hof van beroep te Luik, vertegenwoordigt dus de echtelijke woning, ook al is een derde persoon de huurder en de belangrijkste inwoner van het appartement. Het is ook duidelijk dat hij echtelijk leeft met zijn bijzit. Uit al die omstandigheden blijkt dat hij een bijzit onderhoudt in de echtelijke woning. Het Hof van Cassatie benadrukt dat de appreciatie van de elementen uit het onderzoek toebehoort aan de feitenrechter en komt tot de beslissing dat artikel 389 Sw. op een correcte manier werd toegepast.281 Ook in het arrest van 9 april 1934 wordt op dezelfde wijze beslist. In casu is de schuldige echtgenoot gedomicilieerd in de Duivenstraat in Brussel. De seksuele betrekkingen hebben plaatsgevonden in de Vooruitgangstraat, waar de bijzit is gedomicilieerd. Zij is huurster van het huis. Reeds vijf jaar gaat hij enkele keren per week naar dat huis. De echtgenoot voert aan dat hij geen recht op bewoning heeft in dat huis en daardoor kan zijn echtgenote niet eisen om in het huis ontvangen te worden. Maar het Hof aanvaardt deze redenering niet.282

280

Brussel 16 december 1885, Pas. 1888, II, 180-181. Cass. 19 november 1917, Pas. 1918, I, 133-134. 282 Cass. 9 april 1934, Pas. 1934, I, 226-227. 281

65

Het Hof van Cassatie beslist ook in 1936 dat de echtelijke woning in de zin van artikel 389 Sw. niet noodzakelijk het domicilie van de echtgenoot, uit artikel 102/103 en artikel 108 BW moet zijn, maar dat het wel de woonplaats is waar de man gewoonlijk verblijft, zelfs al is ze eigendom van of wordt ze gehuurd door de bijzit.283 In een arrest van 21 augustus 1958 antwoordt het Hof van Cassatie positief op de vraag of een appartement, waarvan de concubine de huur betaalt en waar de man sedert meerdere jaren zich quasi alle dagen bevindt en zich gedraagt alsof het appartement het zijne is, kan gezien worden als de echtelijke woning.284 Het hof van beroep te Brussel volgt deze uitspraken in een arrest van 16 januari 1937. De man verblijft al 33 jaar regelmatig bij zijn maîtresse. Laatstgenoemde gedraagt zich als wettelijke echtgenote. Ook al is die verblijfplaats een appartement waarvan de huur wordt betaald door de broer van de maîtresse, toch beslist het hof dat deze als de echtelijke woning kan gezien worden.285 Ook de lagere rechtbanken volgen deze interpretatie.286 Toch is een arrest te vinden waarin de hierboven besproken jurisprudentie geheel terzijde wordt geschoven. Het hof van beroep te Gent velt in 1920 een merkwaardig arrest. Het appartement dat gehuurd wordt op naam van de bijzit wordt hier niet als de echtelijke woning in de zin van artikel 389 Sw. beschouwd. Het desbetreffende appartement staat op naam van de bijzit, maar de verdachte heeft de meubels geleverd die in het appartement staan. De bijzit betaalt de huur, maar in werkelijkheid is dit met geld die haar wekelijks overhandigd wordt door de verdachte. De verdachte is er dikwijls ’s nachts en ook overdag en hij eet er soms. Het hof van beroep te Gent geeft aan dat zijn gedrag wel een straf verdient maar dat het niet is aangetoond dat hij zijn domicilie bij de bijzit heeft gevestigd en op die manier het respect voor de echtelijke woning heeft miskend. Volgens het hof kan het appartement niet gezien worden als een tweede domicilie maar wel als een vreemde plek waar de echtgenote haar plicht tot samenwonen niet kan doen gelden en daardoor voldoet het appartement niet aan de kwalificatie van echtelijke woning. Dit arrest houdt dus totaal geen rekening met de gevestigde rechtspraak en is bij zijn publicatie reeds vergezeld van een afkeurende noot.287

283

Cass. 7 december 1936, Pas. 1936, I, 441 Cass. 21 augustus 1958, Pas. 1958, I, 1236-1237. 285 Brussel 16 januari 1937, RDPC 1937, 235-236. 286 Corr. Brussel 27 april 1907, RDPC 1907, 482-483; Corr. Brussel 14 april 1911, RDPC 1911, 685-686; Corr. Marche-en-Famenne 25 januari 1955, Jur. Liège. 1954-55, 299. 287 Gent 6 mei 1920, RDPC 1920, 270-272. 284

66

Afdeling 7 Criterium van de woonplaats van de vrouw wordt van tafel geveegd - Wet 30 april 1958 De wet van 30 april 1958 zorgt voor een wijziging van artikel 108 BW. In de Code Napoléon staat dat de vrouw geen andere woonplaats kan hebben dan deze van haar man. De vrouw is automatisch gedomicilieerd bij haar echtgenoot. Dit is een logisch gevolg van de maritale macht van de man en de ondergeschikte positie van de getrouwde vrouw ten opzichte van haar man. Elke woning waar de man verblijft wordt dus automatisch de woonplaats van de vrouw aangezien zij geen andere woonplaats kan hebben dan die van haar man. Maar deze regel ondergaat een wijziging in 1958. Vooreerst onderscheidt de wetgever de begrippen domicile en résidence. Reeds voor deze wet hebben deze begrippen een verschillende betekenis, maar deze worden, vooral na de wet van 20 juli 1932288, vaak door elkaar gehaald. Hierboven staat reeds vermeld wat de begrippen respectievelijk inhouden.289 Daarna moet de vrouw, die wel verblijft bij haar man, nu niet meer noodzakelijk hetzelfde domicilie hebben. Er is dan geen sprake meer van een domicile conjugal. Het domicilie van de echtgenoten is dus niet altijd de plaats waar ze samen leven. Artikel 108 BW ondergaat een wijziging: de wettelijke woonplaats van de vrouw is niet noodzakelijk deze waar haar echtgenoot heer des huizes is, maar is wel de plaats waar zij haar hoofdverblijf heeft (artikel 102 BW.)290 Dergelijke wijziging was noodzakelijk aangezien veel vrouwen een eigen beroep gingen uitoefenen en het was ook een gevolg van de capacité nouvelle de la femme mariée. Het criterium van de woonplaats van de vrouw wordt bij deze van tafel geveegd. Wel is er nog steeds sprake van een résidence conjugale. Hier is nog een spoor van de maritale macht te bemerken: “La résidence conjugale est, à défaut d’accord entre époux, fixée par le mari.”291 292

Man en vrouw hebben dus nog steeds een echtelijke woning waarin ze de plicht hebben

om samen te wonen. Het criterium gesteund op de plicht tot samenwonen is na de wet van 30 april 1958 nog steeds van tel. In de voorbereidende werken valt te lezen dat de

288

Wet van 20 juli 1932 tot wijziging van de bepalingen van hoofdstuk VI, titel V, van boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, BS 12 augustus 1932. 289 Supra 44. 290 G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en van enkele rechtsproblemen door haar toepassing gesteld”, RW 1958-59, (1017) 1037-1038; G. BAETEMAN en J.P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux: commentaire théorique et pratique des lois du 30 avril 1958 et de la loi du 22 juin 1959, Brussel, Bruylant, 1960, 115-116, nr. 106. 291 Artikel 213 BW zoals gewijzigd door de wet van 30 april 1958. 292 G. BAETEMAN en J.P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux: commentaire théorique et pratique des lois du 30 avril 1958 et de la loi du 22 juin 1959, Brussel, Bruylant, 1960, 109, nr.100.

67

Senaatscommissie de wens heeft uitgedrukt aan de bestaande rechtspraak niets te zien veranderen.293 In die zin beslist het Hof van Cassatie in een arrest van 20 april 1959. Dit arrest heeft betrekking op de vraag of een appartement waar de man regelmatig verblijft ook als echtelijke woning kan gekwalificeerd worden als de bijzit eigenaar of huurder is van dat appartement. De feitenrechter oordeelt dat in het appartement regelmatig seksuele betrekkingen plaatsvinden tussen de echtgenoot en zijn bijzit, er is dus zeker sprake van continuïteit. Verder zegt de feitenrechter dat het appartement inderdaad kan gezien worden als de echtelijke woning. Het Hof van Cassatie argumenteert dat het arrest op wettelijke wijze kon beslissen dat het appartement gezien wordt als de echtelijke woning.294 In een arrest van 4 mei 1959 worden over drie zaken een beslissing genomen. Ten eerste gaat het over de wezenlijke bestanddelen van het misdrijf overspel: de seksuele betrekkingen moeten plaatsgevonden hebben tussen een getrouwde man en een vrouw die niet zijn echtgenote is en deze betrekkingen moeten gebeurd zijn in de echtelijke woning. Ten tweede wordt niet vereist dat de man zijn bijzit ondersteunt in haar materiële noden. Tenslotte (en wat hier van tel is) wordt de echtelijke woning gekwalificeerd: niet enkel de plaats waar de echtgenoten wonen, maar ook elke plaats waar de man beschouwd wordt ‘thuis te zijn’, kan de echtelijke woning zijn.295 Het Hof van Cassatie beslist op 4 januari 1960 dat de woning waar de man op grond van een vonnis in kortgeding tijdens een procedure tot echtscheiding verblijft, net zoals vroeger296 de echtelijke woning in de zin van artikel 389 Sw. uitmaakt. Daar behouden zowel man als vrouw het recht te worden ontvangen in elke woning van hun echtgenoot. Ook al woont de man tijdens de procedure in een andere woning, toch mag dit geen obstakel vormen voor eventuele verzoening tussen de echtgenoten. De vrouw heeft nog steeds het recht om terug te keren naar de verblijfplaats van haar man.297 Het Hof van Cassatie van 17 oktober 1960 bevestigt meermaals dat de wet van 1958 met betrekking tot de rechten en plichten van echtgenoten niets gewijzigd heeft aan het begrip echtelijke woning voor de toepassing van artikel 389 Sw.298

293

Verslag van de Commissie van Justitie belast met het onderzoek van het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat 1956-57, nr. 346, 12. 294 Cass. 20 april 1959, Pas. 1959, I, 829-830. 295 Cass. 4 mei 1959, Pas. 1959, I, 890-892. 296 Dus voor de wet van 30 april 1958. 297 Cass. 4 januari 1960, Pas. 1960, I, 494-495. 298 Cass. 17 oktober 1960, Pas. 1961, I, 174-176; Cass. 31 oktober 1960, RW 1961-62, 377-380.

68

Toch velt het hof van beroep te Luik een uitspraak die geheel ingaat tegen de gevestigde rechtspraak.299 Het huis van de bijzit wordt niet gekwalificeerd als de echtelijke woning. Men beroept zich op het gezond verstand dat zegt dat een man niet het recht heeft zijn vrouw te verplichten om hem te volgen tot in het huis van de bijzit. Ten gevolge daarvan, zegt het hof, heeft de wettelijke echtgenote ook niet het recht daar ontvangen te worden. Het hof maakt een onderscheid tussen overspel in het huis van de bijzit en overspel in een ander huis. In het eerste huis woont de echtgenoot niet, volgens het hof, dus is het geen echtelijke woning. Als de man in een ander huis woont en daar geslachtsbetrekkingen heeft met zijn bijzit, dan is dat andere huis wel een echtelijke woning. Mijns inziens is dit maar een rare redenering. De correctionele rechtbank te Brugge gooit het over een andere boeg en oordeelt dat de echtelijke woning elke plaats is waar de man regelmatig verblijft en waar de bijzit de plaats inneemt die aan de echtgenote toekomt.300 Deze uitspraak wordt echter niet gevolgd door andere rechters.

299 300

Luik 27 oktober 1961, Jur. Liège 1961, 81-82. Corr. Brugge 5 oktober 1966, RW 1966-67, 949-950.

69

HOOFDSTUK 2 OVERSPEL KWALIFICEREN ALS EEN GROVE BELEDIGING Een tweede techniek die in de rechtspraak terug te vinden is, bestaat erin het overspel van de man te kwalificeren als een grove belediging.301 Alvorens we kunnen spreken van een grove belediging moeten vier voorwaarden cumulatief vervuld zijn: er moet een schending van de huwelijksverplichting zijn en deze moet vrijwillig, ernstig en beledigend zijn.302 De echtgenote verkrijgt dan toch een grond tot echtscheiding, ook al is niet voldaan aan de voorwaarde van onderhoud van bijzit in de echtelijke woning. Daaruit volgt dat alleenstaande feiten van overspel volstaan als ze beledigend van aard zijn. Deze ontwikkeling in de rechtspraak betekent een grote vooruitgang in het voordeel van de vrouw. Ook al omvat het overspel van de man niet alle bestanddelen die vereist zijn volgens artikel 230 BW, toch beschikt de vrouw over een mogelijkheid om alsnog de echtscheiding te bekomen. En dat is zeer goed nieuws voor de vrouw: de in de wet bestaande discriminatie wordt ook hier gemilderd in de praktijk. Toch moeten we ons terecht afvragen of de rechtspraak hier niet ver gaat. Gaat dergelijke rechtspraak niet in tegen de bedoeling van de wetgever? Door rechtspraak te bekijken blijkt duidelijk dat overspelige mannen toch die mening zijn toegedaan en zich niet altijd even goed kunnen verzoenen met de kwalificatie van hun overspel in een grove belediging. Dit blijkt uit een arrest van het Hof van Cassatie van 15 april 1897303 waarin in cassatie wordt gegaan tegen een arrest van het hof van beroep te Gent. In casu heeft de man overspel gepleegd zonder dat dit plaatsvond in de gemeenschappelijke woning. Hij heeft namelijk zijn maîtresse in een appartement ondergebracht en brengt daar zelf ook herhaaldelijk van maandag tot zaterdag zijn nachten door. Het hof kwalificeert het overspel van de man als een grove belediging. Daar kan de man zich niet in vinden en hij tekent cassatieberoep aan. Dit arrest onderscheidt zich doordat de eiser in cassatie een, naar mijn mening, zeer grondige en goede juridische motivering opbouwt.304 Men voert aan dat de wet op een limitatieve wijze de gronden tot echtscheiding heeft geformuleerd. Zo hebben we de 301

G. CISELET, La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications: esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l'étranger, Brussel, L’églantine, 1930, 51. 302 J. GERLO, Handboek voor familierecht, I, Personen- en familierecht, Brugge, Die Keure, 2003, 200-203, nr. 471-480. 303 Cass. 15 april 1897, Pas. 1897, I, 145-146. 304 In tegenstelling tot de meeste arresten met betrekking tot de kwalificatie als een grove belediging, waarin voornamelijk wordt verdedigd dat het overspel geen grove belediging uitmaakt op basis van de feitelijke elementen van de zaak.

70

grond tot echtscheiding na overspel van de man, maar daarvoor dient een bijzondere voorwaarde vervuld te zijn, namelijk onderhoud in de echtelijke woning. Bij het ontbreken van die voorwaarde verdwijnt dan ook de grond tot echtscheiding: het simpele feit van overspel van de man volstaat niet uit het oogpunt van de wetgever. Volgens de eiser in cassatie is het gevolg hiervan dat, bij het ontbreken van die voorwaarde, het overspel van de man niet als grond tot echtscheiding kan dienen zonder dat men artikel 230 BW schendt. Verder vraagt de eiser in cassatie zich af of het dan wel toegelaten is om dat overspel te assimileren met een grove belediging om zo toch de echtscheiding te kunnen uitspreken tegen iemand die eigenlijk uitgesloten is van het toepassingsgebied van artikel 230 BW, aangezien het onderhoud gebeurt in een niet-gemeenschappelijke woning. Volgens de eiser in cassatie kan dit niet zonder dat dit een ontoelaatbare contradictie teweegbrengt. Door overspel als een bijzondere oorzaak van echtscheiding te kwalificeren, heeft de wetgever de bedoeling gehad om het simpele feit van overspel van de man uit te sluiten van de grove beledigingen. Overspel zou slechts een grove belediging uitmaken als een bepaalde openbaarmaking of verzwarende omstandigheden aanwezig zijn. Dit anders zeggen zou betekenen dat de wetgever eigenlijk zegt dat hij echtscheiding slechts toelaat als de overspelige man zijn concubine onderhoudt in de echtelijke woning, maar dat hij eveneens de echtscheiding toelaat als de overspelige man zijn concubine niet in de echtelijke woning onderhoudt. Voor het tweede argument kijkt men naar artikel 229 BW waarin het simpele feit van overspel van de vrouw wel voldoende is om de echtscheiding te bekomen. Overspel van de vrouw is een specifieke grond tot echtscheiding. Als men zou aannemen dat het simpele feit van overspel een grond tot echtscheiding zou opleveren via artikel 231 BW, dan is artikel 229 BW eigenlijk overbodig. Op basis van deze twee argumenten gaat de eiser in cassatie ervan uit dat men het simpele feit van overspel van de man niet kan kwalificeren als een grove belediging aangezien dit niet de bedoeling van de wetgever kan geweest zijn. Maar het mag niet baten. Het Hof van Cassatie is kort en bondig in zijn motivering: artikel 230 BW stelt weliswaar dat de vrouw een grond tot echtscheiding kan verkrijgen wanneer het overspel van haar man plaatsvindt in de gemeenschappelijke woning. Dit verhindert daarom niet dat overspelige feiten die niet in de gemeenschappelijke woning plaatsvinden, niet als kwalificatie tot een grove belediging zouden kunnen leiden. Het cassatieberoep wordt verworpen. Het Hof van Cassatie bevestigt in de twintigste eeuw dat overspel ook kan gekwalificeerd worden als een grove belediging. In casu heeft het hof van beroep te Luik beslist om de scheiding van tafel en bed toe te kennen in het voordeel van de vrouw op grond van artikel 231 BW. Er wordt aangevoerd dat het algemeen gedrag van de man beledigend is: 71

hij verschijnt publiekelijk met een vrouw, die bekend staat als zijn bijzit. Hij gaat er dikwijls mee uit, vooral ’s nachts. Als uitvlucht zegt hij dat deze nachtelijke uitstapjes gebeuren voor het regelen van zijn zaken. Maar aangezien dit ‘s nachts in een auto gebeurt, lijkt deze verklaring onwaarschijnlijk. Hij zorgt er dus dat zijn vrouw publiekelijk beschouwd wordt als ‘een bedrogen vrouw’. Het Hof van Cassatie oordeelt dat er geen schending is van artikel 231 BW en de echtgenote verkrijgt de echtscheiding.305 De kwalificatie van overspelige feiten in een grove belediging is dus toegelaten volgens het Hof van Cassatie. De rechtspraak krijgt vrij spel om deze tweede techniek te hanteren. De bedrogen echtgenote heeft de kans om toch de echtscheiding te verkrijgen, ook al staat een discriminatoire bepaling ingeschreven in de wet. Haar lot hangt echter wel nog af van de goodwill van de feitenrechter. Hij oordeelt op soevereine wijze of hij de overspelige feiten ernstig genoeg bevindt om tot een grove belediging te besluiten.306 Het volgende arrest illustreert op een treffende wijze hoe de feitenrechters deze tweede techniek hanteren door overspelige feiten te kwalificeren in een grove belediging. Het overspel kan niet gekwalificeerd worden als onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning en kan zo geen grond tot echtscheiding via artikel 230 BW opleveren. De scheiding van tafel en bed wordt uitgesproken op grond van artikel 231 BW aangezien de affaire van beledigende aard is voor de echtgenote. Deze zaak komt in eerste aanleg voor de rechtbank van Antwerpen. Daar vertelt de vrouw alle gebeurtenissen om de scheiding van tafel en bed te kunnen bekomen. De man onderhoudt reeds vijf jaar zijn concubine in Antwerpen. Het is publiekelijk bekend dat hij een minnares heeft. De buren weten dat hij een minnares heeft en ook de mensen uit hun vriendenkring zijn op de hoogte. De verweerder gaat wandelen met zijn vriendin en op zondag en feestdagen verschijnt hij met zijn vriendin. Ook is hij eens buiten de stadspoorten gaan wandelen en daarbij neemt hij ook de kinderen uit zijn huwelijk, waarvan de oudste al vijftien jaar is en dus al goed beseft wat haar vader doet, mee. Er wordt gelachen met deze toestand en er wordt zelfs een liedje over gemaakt dat gedrukt en algemeen verspreid wordt! De man heeft volgens een getuige blijkbaar zijn echtgenote ook een trap gegeven. De man argumenteert in eerste aanleg dat deze feiten niet relevant zijn maar de rechter heeft hier geen oren naar. Volgens die laatste maakt zijn overspel wel een grove belediging uit voor de vrouw aangezien de man er niet mee inzit om zijn overspelig gedrag publiekelijk bekend te maken en zich op zo’n manier gedraagt dat zijn vrouw zeker niet naast zijn overspelig gedrag kan kijken. Ook het feit dat hij zich er niet van weerhoudt haar te 305 306

Cass. 20 januari 1961, Pas. 1961, I, 537-539. Cass. 31 december 1896, Pas. 1897, I, 56.

72

beledigen en dat hij ook zijn eigen kinderen getuige laat zijn van zijn overspelig gedrag, brengt de rechtbank ertoe te beslissen dat dergelijk gedrag wel degelijk een grove belediging ten opzichte van de vrouw uitmaakt en zo een grond tot echtscheiding oplevert. De man gaat hiertegen in beroep bij het hof van beroep te Brussel maar het hof bevestigt de uitspraak van de rechtbank van Antwerpen.307 Ook in een arrest uit 1866 verkrijgt de vrouw een grond tot echtscheiding via artikel 231 BW. De echtgenoot heeft zijn vrouw namelijk canaille en rosse genoemd en dit in het bijzijn van hun kinderen. Hij schrijft eveneens brieven aan zijn echtgenoot waarin hij haar beschrijft als een persoon zonder hart, die de echtelijke en moederlijke plichten niet begrijpt en die haar echtgenoot haat, terwijl deze verwijten niet terecht zijn. Het feit dat hij overspel pleegt ten opzichte van zijn vrouw is volgens de rechter niet voldoende om een grond tot echtscheiding op te leveren, maar de ontrouw verergert het karakter van de verbale beledigingen en de brieven. Hier gaat de rechter dus zeker zijn boekje niet te buiten. Hij deelt mee dat het enkele feit van overspel, zonder onderhoud van de bijzit in de echtelijke woning, geen grond tot echtscheiding kan opleveren. Maar wanneer de echtgenoot grove beledigingen naar het hoofd van zijn echtgenote geslingerd heeft, kan de rechter de echtscheiding wel uitspreken door gebruik te maken van artikel 231 BW.308 Ook het hof van beroep te Gent tracht, bij het ontbreken van het bewijs van het onderhouden van de concubine in de gemeenschappelijke woning, de echtscheiding toch uit te spreken door de overspelige feiten te kwalificeren als een grove belediging. Een man van vijftig trouwt met een vrouw die meer dan tien jaar ouder is dan hem. Voor zijn huwelijk verblijft zijn jonge nichtje bij hem om het huishouden te doen. Al gauw wil de echtgenote dat het nichtje het huis verlaat en de man stemt hier dan ook mee in. Maar na een tijd neemt hij haar weer in huis. Er is fel protest van de ouders van dat nichtje en ook in de gemeente komt er opschudding hieromtrent. De echtgenote ziet het nichtje als haar rivale en omdat de man het nichtje niet buiten wil zetten, verlaat ze zelf de gemeenschappelijke woning. Ze vraagt de echtscheiding aan en die wordt uitgesproken door de rechtbank van Dendermonde op 27 januari 1852. De man gaat hiertegen in beroep maar het hof van beroep te Gent bevestigt het vonnis. Het hof argumenteert dat, bij gebreke van het bewijs van het onderhouden in de gemeenschappelijke woning, de echtscheiding toch kan uitgesproken worden omdat de man het meisje in publiek als zijn concubine behandelt en ook in het gemeenschappelijk huis laat

307 308

Brussel 19 januari 1849, Pas. 1850-51, II, 182-183. Brussel 24 april 1866, Pas. 1867, II, 83-87.

73

verblijven terwijl zijn echtgenote dat meisje als haar rivale beschouwt, en deze feiten grove beledigingen zijn voor de echtgenote.309 In een arrest van 1872 van het hof van beroep te Luik verkrijgt de vrouw de echtscheiding op grond van grove beledigingen aangezien het overspel van haar man, terwijl het niet in de echtelijke woning is gebeurd, tentoon wordt gespreid in de stad waar de vrouw ook woont.310 Het hof van beroep te Brussel beslist in een arrest van 28 juni 1875 dat obscene gedragingen van de man met zijn bijzit grove beledigingen kunnen zijn ten aanzien van de echtgenote en zo kan die laatste, ook al is het overspel niet bewezen, toch de echtscheiding bekomen.311 Ook in het hierboven besproken arrest van het hof van beroep te Brussel van 9 juli 1890 waarin het hof van beroep een alleenstaande beslissing velt met betrekking tot de machtiging tot afzonderlijk verblijf312, verkrijgt de vrouw de echtscheiding op basis van artikel 231 BW. De man werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van zes maand wegens medeplichtigheid aan overspel. Deze feiten zijn voldoende om te beslissen tot een grove belediging ten aanzien van de vrouw en de vrouw verkreeg dan ook de echtscheiding.313 Datzelfde hof beslist in een zaak waarbij de man geregeld geslachtsgemeenschap heeft met een weduwe en zich ook ‘papa’ laat noemen door haar kinderen, dat overspel een grove belediging kan zijn en zo een grond tot echtscheiding kan opleveren.314 Een volgend arrest gaat over het hoger beroep dat de man aantekent tegen een vonnis dat de echtscheiding toekent op basis van de grove beledigingen. De man heeft blijkbaar een gebrek aan respect voor zijn vrouw en hij behandelt haar ook slecht. Verder is er ook zijn hardnekkigheid om een jong meisje in huis te halen terwijl hij weet dat dit enkel problemen veroorzaakt in zijn huishouden. Hij onderhoudt ook een relatie met dat meisje en hij tolereert dat het meisje zijn vrouw slecht behandelt. Het meisje en de vrouw zijn als rivalen voor elkaar en dat maakt het gemeenschappelijk leven van de echtgenoten onmogelijk. De feitenrechter oordeelt dat deze feiten een grove belediging uitmaken ten opzichte van de vrouw en kent dan ook de echtscheiding toe. Het hof van beroep bevestigt deze uitspraak.315

309

Gent 30 maart 1855, Pas. 1855, II, 324-326. Luik 24 juli 1872, BJ 1872, 1141-1145. 311 Brussel 28 juni 1875, BJ 1875, 1409. 312 Supra 59. 313 Brussel 9 juli 1890, Pand.pér. 1890, 940. 314 Brussel 3 februari 1915, Pas. 1915-16, II, 9. 315 Gent 23 mei 1891, Pand.pér. 1891, 557. 310

74

Ook het volgend arrest behandelt het hoger beroep dat werd aangetekend door de man. In casu bezoekt de man dikwijls een dame, hij dineert er vaak mee en dit terwijl zijn echtgenote ertegen geprotesteerd heeft. Hun affaire is ook publiekelijk bekend want deze is het onderwerp van spot bij kennissen. Terwijl het overspel niet bewezen is, bevestigt het hof van beroep te Luik toch dat de scheiding van tafel en bed uitgesproken kan worden aangezien de feiten het karakter vertonen van grove beledigingen ten opzichte van de echtgenote.316 Met het vonnis van de rechtbank van Brussel verkrijgt de vrouw de echtscheiding. Het overspel vindt plaats buiten de echtelijke woning, maar kan gezien worden als een grove belediging. Zo is toch een grond tot echtscheiding voorhanden op basis van artikel 231 BW.317 Diezelfde rechtbank spreekt ook in 1904 de echtscheiding uit op grond van grove beledigingen. In casu wordt de man in maart 1902 veroordeeld voor het misdrijf onderhoud van een bijzit nadat hij op heterdaad wordt betrapt. In april van datzelfde jaar verleent de vrouw genade. In september wordt de man opnieuw op heterdaad betrapt. De rechtbank beslist dat deze gedraging een grove belediging is aan het adres van de echtgenote.318 Ook in een vonnis van de rechtbank te Antwerpen verkrijgt de bedrogen echtgenote een grond tot echtscheiding wegens grove beledigingen van haar man. De man maakt zich schuldig aan pederastie aangezien hij seksuele betrekkingen onderhoudt met een jonge man. Daar waren meerdere getuigen van te vinden. De rechtbank oordeelde dat deze feiten zeker grove beledigingen waren en zo werd de echtscheiding toch bekomen, ook al werden de feiten buitenshuis gepleegd.319 Hierboven komt enkel rechtspraak aan bod waarbij de vrouw de echtscheiding verkrijgt wegens grove beledigingen van haar man. Natuurlijk is er ook rechtspraak te vinden die aan de bedrogen man een grond tot echtscheiding toekent wegens overspelige feiten van zijn echtgenote die niet voldoende bewezen zijn om op basis van artikel 229 BW op te leveren. Hier wordt niet verder op ingegaan daar deze masterproef handelt over de discriminatie van de vrouw bij overspel.320

316

Luik 23 april 1890, Pand.pér. 1890, 512. Rb. Brussel 30 juni 1887, JT 1887, 1230. 318 Rb. Brussel 22 oktober 1904, JT 1905, 375-376. 319 Rb. Antwerpen 26 mei 1888, Pand.pér. 1888, 1544-1546. 320 Voor de geïnteresseerden zie ondermeer: Brussel 13 december 1887, Pand.pér. 1888, 249; Brussel 19 juni 1909, Pas. 1909, II, 313-316; Brussel 31 januari 1912, Pas. 1912, II, 150-151; Gent 2 augustus 1861, Pas. 1862, II, 176; Rb. Brussel 11 maart 1882, JT 1882, 260; Rb. Dendermonde 16 april 1892, Pand.pér. 1892, 787. 317

75

HOOFDSTUK 3 TOCH KRIJGT DE VROUW NIET ALTIJD GELIJK In het arrest van het hof van beroep te Gent van 14 december 1899 kunnen we zien dat rechters toch voorzichtig blijven en niet elk verblijf waarin de man geslachtsgemeenschap heeft met een andere vrouw als echtelijke woning beschouwen. In casu vinden de seksuele betrekkingen plaats in een hotelkamer in Oostende. In eerste aanleg heeft de procureur des konings van Brugge gevorderd dat de verdachte wordt beschuldigd van onderhoud van een bijzit in de echtelijke woning maar zijn eis wordt niet ingewilligd omdat de feiten niet zijn gebeurd in de echtelijke woning. Hiertegen tekent de procureur hoger beroep aan. De procureur-generaal bij het hof van beroep te Gent vraagt aan het hof om het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Brugge te bevestigen en zo de eis van de procureur des konings van Brugge niet in te willigen. Hij voert aan dat de seksuele betrekkingen inderdaad niet hebben plaatsgevonden in de echtelijke woning, maar in een hotelkamer in Oostende. Daarenboven legt hij de nadruk nog eens op het ‘onderhouden’ waarbij een zekere continuïteit is vereist. Uit de feiten blijkt dat de verdachte verschillende vrouwen meebrengt naar die hotelkamer en daardoor is het

permanent karakter dat artikel 389 Sw. vereist, niet

aanwezig.321 Ook in een arrest van het Hof van Cassatie van 9 maart 1896 krijgt de vrouw geen gelijk. De eiser in cassatie wordt veroordeeld door het hof van beroep te Brussel tot een gevangenisstraf van een maand. Als motivatie geeft het hof van beroep aan dat de bijzit onderhouden is onder le toit conjugal. De eiser in cassatie geeft aan dat hij enkel een appartement bewoont in het ganse huis en dat het overspel niet gebeurd is in dat appartement, maar wel in een ander deel van dat huis. Het hof van beroep te Brussel heeft aangenomen dat het ganse huis de echtelijke woning is in de zin van artikel 389 Sw. en dat het overspel dus gebeurd is in de echtelijke woning. De advocaat-generaal bij het Hof van Cassatie oordeelt dat het niet uitmaakt of het hof van beroep het ganse huis of slechts een deel, namelijk het appartement, als echtelijke woning ziet en geeft de eiser in cassatie dus geen gelijk. Het Hof van Cassatie argumenteert dat de echtelijke woning die woning is die bestemd is voor de echtgenoten, de woning waar de echtgenote de plicht heeft om haar echtgenoot te volgen en het recht heeft er te worden ontvangen. Wanneer de man enkel een appartement bewoont en niet het volledige huis, dan is de echtelijke woning niet het volledige huis, maar enkel dat appartement. Het arrest van het hof van beroep te Brussel wordt verbroken aangezien de

321

Gent 14 december 1899, Pas. 1900, II, 251.

76

feiten gebeurd zijn onder le toit conjugal en daarom niet gebeurd zijn in la maison conjugale. Het Hof verklaart dat artikel 389 Sw. hier niet van toepassing is en de man gaat vrijuit.322 In een arrest van het Hof van Cassatie van 19 oktober 1896 heeft een man seksuele betrekkingen met verschillende meisjes. Hier is geen sprake van onderhoud aangezien de voorwaarde van de continuïteit ontbreekt. De seksuele betrekkingen met de verschillende meisjes zijn losstaande feiten van overspel en betreffen geenszins een onderhoud van een bijzit in de echtelijke woning. De man gaat vrijuit.323 De correctionele rechtbank te Brussel beslist dat het appartement van de bijzit niet als echtelijke woning kan beschouwd worden als de man er niet werkelijk verblijft. In casu gaat de man tweemaal per week naar zijn bijzit, er ligt geen kledij of andere zaken die wijzen op een permanent verblijf.324 Ook het arrest van het hof van beroep te Gent van 6 mei 1920325 toont aan dat de vrouw niet altijd in het gelijk wordt gesteld. Alle rechters oordelen dat de woning van een derde toch kan gezien worden als de echtelijke woning aangezien de vrouw het recht en de plicht heeft om met haar man samen te wonen en hem overal te volgen. Het hof van beroep te Gent, ook al heeft zij eerder ook in die zin geoordeeld326, keert terug op zijn standpunt en zegt dat de woning van een derde een vreemde plek is waar de vrouw haar samenwoningsplichten recht niet kan doen gelden. In een arrest van 25 februari 1959 moet het hof zich uitspreken of een hotelkamer kan gezien worden als de echtelijke woning. Volgens het hof kan dit als de man regelmatig toegang heeft tot die hotelkamer en daar dus op regelmatige wijze verblijf heeft. In dit concreet geval gaat de man slechts enkele uren met zijn maîtresse naar de hotelkamer en is er dus geen regelmatig verblijf.327 Ook het arrest van het Hof van Cassatie van 21 oktober 1957 is een voorbeeld van een arrest waarin de vrouw geen gelijk heeft gekregen.328 De vrouw krijgt dus niet altijd gelijk. Vooreerst gaat de rechtspraak niet zo ver dat ook losstaande feiten van overspel voldoende zijn om mannen te straffen of om de echtscheiding te bekomen. Mannen die seksuele betrekkingen hebben met verschillende meisjes gaan vrijuit zolang ze ervoor zorgen dat er geen continuïteit is en dat het overspel plaatsvindt in een toevallig bezoeksoord en niet in een woning waar de man regelmatig verblijft. Verder gaan 322

Cass. 9 maart 1896, Pas. 1896, I, 122. Cass. 19 oktober 1896, Pas. 1896, I, 291. 324 Corr. Brussel 12 januari 1914, RDPC 1914, 214. 325 Supra 65. 326 Zie Gent 29 december 1880, Pas. 1881, II , 151-152. 327 Brussel 25 februari 1959, JT 1959, 599. 328 Supra 55. 323

77

ook nog enkele mannen vrijuit omdat de rechtbanken en hoven de extensieve interpretatie even verlaten om de man in het gelijk te kunnen stellen.

BESLUIT De rechtspraak neemt geen genoegen met de discriminatoire wettekst. Reeds bij het in werking treden van de wettekst in België ontwikkelt de rechtspraak twee technieken om de discriminatie te milderen. Vooreerst maken ze gebruik van een extensieve interpretatie van het begrip ‘echtelijke woning’. Op die manier maken ze komaf met de wettelijke voorwaarde dat het overspel van de man in de echtelijke woning moet plaatsvinden. Wel dient nog voldaan te worden aan de voorwaarde van ‘onderhoud van de bijzit’. Overspel van de man is slechts strafbaar of levert slechts een grond tot echtscheiding op als het een permanent karakter vertoont. De rechtspraak slaagt er dus wel in om de discriminatie te milderen maar het lukt niet om man en vrouw op een volledig gelijke wijze te behandelen. De tweede techniek bestaat erin om het overspel van de man te kwalificeren als een grove belediging. Het overspel dient wel een beledigend karakter te hebben. Zo kan de vrouw de echtscheiding verkrijgen, ook als het overspel niet op een permanente wijze gebeurt of als de plaats waar het overspel gebeurt niet kan gekwalificeerd worden als de echtelijke woning. Mijns inziens is dit rechterlijk ingrijpen een zeer goede zaak. Als vrouw kan ik enkel toejuichen dat discriminaties zoveel mogelijk worden tenietgedaan. Toch stel ik mij de vraag, als jurist dan, of de rechtspraak hier niet te ver gaat. De taak van de rechter bestaat erin om de wet toe te passen en te interpreteren, maar we zien dat rechters hier wel heel ver gaan in het interpreteren van de wettekst. Mag een rechter de wettekst omzeilen om een antwoord te geven op maatschappelijke behoeften? Gelukkig heeft de wetgever in 1974 ingezien dat de wetgeving met betrekking tot overspel totaal niet beantwoordt aan de noden en ideeën van de samenleving en zo komt ook een einde aan het rechterlijk ingrijpen tegen deze discriminatie.

78

DEEL 3 OVERSPEL IN EEN RUIMERE CONTEXT HOOFDSTUK

1

VROUWENRECHTSGESCHIEDENIS=

DISCRIMINATIE Afdeling 1 Voor de Franse Revolutie: discriminatie troef! De rechtsgeschiedenis van de vrouw tot en met de Franse Revolutie behoeft geen ellenlange pagina’s. Met één enkele zin omschrijven we de toenmalige rechtspositie van de vrouw: de vrouw is inferieur. Verder bestaan ook al heel wat werken die dit thema behelzen. Daarom zal de rechtsgeschiedenis van de vrouw slechts heel summier aan bod komen in deze masterproef. “Niets is erger dan een vrouw, behalve nog een vrouw.” Deze woorden van de dichter ARISTOPHANES geven duidelijk weer hoe in de oudheid over vrouwen wordt gedacht. Al sedert de vroege oudheid krijgen vrouwen een ondergeschikte rol toebedeeld . De Romeinse vrouw staat onder het gezag van haar man, “cum manu” .329 Gedurende de Middeleeuwen komt geen verandering in de ondergeschikte rol van de vrouw. We zien dezelfde elementen gedurende de ganse periode. Vooreerst is de maritale macht een feit. De vrouw is verplicht om haar man te gehoorzamen, moet hem overal volgen en is verplicht tot getrouwheid. Meestal is zij handelingsonbevoegd. En verder heeft de vrouw ook meestal geen macht over haar kinderen (behalve in Vlaanderen en Henegouwen waar het gebruikelijk is dat de ouderlijke macht door beide ouders wordt uitgeoefend.)330 Zelfs met de Verlichting komt hier geen verandering in. Eeuwenlang wordt de man als superieur beschouwd en dat vertaalt zich ook in de rechtsregels: de vrouw wordt gediscrimineerd.

Afdeling 2 Napoleon maakt komaf met de revolutie De Franse Revolutie lijkt verandering te brengen: men staat positief tegenover de rechten van de vrouw. Pas dan wordt de idee van een gelijkwaardige positie van man en vrouw voor het eerst als maatschappelijke doelstelling geponeerd. Vrouwen eisen recht op onderwijs en arbeid en komen op voor hun burgerrechten. Maar wanneer een eind komt aan de revolutie,

329

J. GERLO, “De gelijkheid van man en vrouw en het Burgerlijk Wetboek”, TPR 1976, (207) 214-215, nr. 1517. 330 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 194-195.

79

komt ook een eind aan de revolutionaire ideeën.331 De burgerij komt aan de macht en dit betekent dat vrouwen hun eeuwenlange ondergeschikte rol opnieuw moeten opnemen.332 Toch zien we dat het eerste ontwerp333 van het burgerlijk wetboek de gelijkheid tussen man en vrouw bevestigt. Het lijkt er even op dat de revolutionaire ideeën een bepaalde impact hebben. Maar dat ontwerp haalt het niet en het is pas met het vijfde ontwerp, dat van de ons allen bekende TRONCHET, PORTALIS, MALEVILLE en BIGOT-PRÉAMENEU, dat de tekst van de Code Napoléon ontstaat. En dat betekent geen goed nieuws voor de vrouw: de Code Napoleon bouwt verder op een eeuwenoude opvatting dat de vrouw ondergeschikt is. De gelijkheid tussen man en vrouw wordt verlaten, de maritale macht wordt ingevoerd. Die maritale macht berust op drie peilers: de natuurlijke superioriteit van de man, elke vereniging heeft een baas nodig en de vrouw heeft bescherming nodig.334 De gehuwde vrouw is handelingsonbekwaam. Ook bij het bestuur van de goederen is de man bijna exclusief bevoegd. Alleen de man kan de ouderlijke macht over de kinderen uitoefenen.335 Kortom, op alle vlakken van het huwelijk wordt de gehuwde vrouw gediscrimineerd. Wanneer België ontstaat, maakt men verder gebruik van de Code Napoléon. De Belgische vrouwen krijgen nog steeds een ondergeschikte rol in het huwelijk toebedeeld. Maar deze ongelijkheid beperkt zich niet alleen tot het gezinsleven. In de ganse samenleving hebben vrouwen een tweederangspositie. Dat ze op juridisch vlak worden benadeeld, is al duidelijk gebleken. Maar ook op economisch en politiek vlak worden vrouwen gediscrimineerd.336 Ook op intellectueel vlak zijn ze minderwaardig door een gebrek aan degelijk onderwijs. Eveneens op het gebied van arbeid en loon is een achterstand. Er is wel een kloof tussen welgestelde en arme werkmensen, maar in beide categorieën hinken de vrouwen achterop. Er is eveneens seksuele uitbuiting. Het hanteren van de dubbele moraal treft zeker en vast de ongehuwde moeders, aangezien het verboden is om de vader van een natuurlijk kind op te sporen. Vrouwen zijn vanuit hun natuur voorbestemd voor het moederschap en de opvatting van de zorgende vrouw aan de haard leeft in de maatschappij.

331

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 6-7. 332 H. GAUS, Politieke en sociale evolutie van België. Deel 1, Leuven, Garant, 1992, 131. 333 Het ontwerp van Cambacérès. 334 J. GERLO, “De gelijkheid van man en vrouw en het Burgerlijk Wetboek”, TPR 1976, (207) 214-215, nr. 1517. 335 J.M. PAUWELS, Rechten en plichten van gehuwden: het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 B.W.), Leuven, Acco, 1980, 29-30. 336 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 5.

80

Die opvatting is een inspiratiebron voor de wetgever.337 We vinden geen vrouwen in de politiek, vrouwen worden zowel van het actief als van het passief stemrecht uitgesloten. Wel wordt in de Grondwet de gelijkheid ingeschreven. Onze Grondwet is zelfs één van de meest liberale van Europa.338 Maar deze gelijkheid is slechts een utopie. Zo zorgt het cijnskiesrecht ervoor dat slechts een beperkt aantal mannen stemrecht hebben. Vrouwen hebben helemaal geen stem.339 Zowel op sociaal vlak als naar sekse is een dubbele uitsluiting en deze zorgt ervoor dat ongeveer 99% van de bevolking niet kan stemmen.340 Maar aanvankelijk blijft protest uit. Dergelijke visie past in de samenleving van de achttiende en negentiende eeuw: het brengt rust en is daarom een ideaal model voor burgerij.341 Stemrecht wordt niet als een recht gezien, maar eerder als een functie die maar door bepaalde mensen (lees: mannen) kan worden uitgeoefend.342 Gelukkig komt vanaf het midden van de negentiende eeuw protest op gang. Het zijn voornamelijk vrouwen uit de middenklasse die hun stem laten horen. Hun streven heeft een culturele verheffing tot doel. Het is dan ook logisch dat het protest vooral van vrouwen uit de gegoede burgerij komt, aangezien enkel de rijkere vrouwen naar school kunnen gaan. Vrouwen uit arme gezinnen hebben daar geen geld en tijd voor, zij moeten ervoor zorgen dat er ’s avonds brood op de plank is en zich meer zorgen maken over een mogelijke mishandeling of verkrachting. In den beginne is het protest nog heel miniem en heel braaf. Maar met het totstandkomen van de arbeidersbewegingen, de arbeiderspartijen en de strijd voor het algemeen enkelvoudig stemrecht krijgt de vrouwenbeweging een heel nieuwe dimensie.343

337

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 14-15. 338 X., Een vrouw, een stem: een tentoonstelling over vrouw en stemrecht in België: 1789-1948, Amsterdam, AVG, 1996, 11. 339 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 9-10. 340 L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 30. 341 D. HEIRBAUT, “De vrouwen(on)rechtsgeschiedenis van Napoleon tot vandaag: een verhaal van voortdurende vooruitgang?” in E. BREMS en L. STEVENS (ed.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 28. 342 L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 31. 343 H. GAUS, Politieke en sociale evolutie van België. Deel 1, Leuven, Garant, 1992, 131.

81

HOOFDSTUK 2 VROUWEN, VROUWEN EN NOG EENS VROUWEN Afdeling 1 Breek de stilte: de eerste feministische golf § 1 Kiemen van de vrouwenbeweging De eerste feministische golf situeert zich midden 19de eeuw tot het begin van de 20ste eeuw. Zoals hierboven reeds staat, komt het hele gebeuren op een heel timide wijze tot stand. De Belgische feministische beweging is noch revolutionair, noch gewelddadig.344 Als belangrijke figuur hebben we in die periode ZOÉ GATTI

DE

GAMOND, die de titel draagt van eerste

Belgische feministe. Zij komt uit een kleine adellijke familie en bevestigt zo dat het protest vooral uit de betere kringen komt. Haar strijd beoogt voornamelijk voortgezet onderwijs voor meisjes vanuit de overtuiging dat emancipatie ligt in een betere opvoeding en behoorlijk onderwijs voor meisjes. Ook haar dochter, ISABELLE GATTI DE GAMOND, gaat dezelfde toer op en in 1864 sticht zij de eerste middelbare school voor meisjes.345 De hoofddoelstelling van de feministen van die tijd is ‘de ontwikkelde huismoeder’. Op het vlak van het universitair onderwijs bereikt de vrouwenbeweging succes. In 1880-81 schrijven drie meisjes zich in aan de Université Libre de Bruxelles. Hier verschijnt de feministe bij uitstek op het toneel: MARIE POPELIN. Ook zij komt uit de burgerij en kan het zich daarom veroorloven om te studeren. In tegenstelling tot wat doorgaans wordt gedacht, is zij reeds 37 jaar wanneer zij haar studies in de rechten aanvat. Na het succesvol beëindigen van haar studies wil ze advocaat worden, maar dit was niet mogelijk: het hof van beroep te Brussel en het Hof van Cassatie weigeren haar de eed te laten afleggen met als motivatie dat het beroep van advocaat zo mannelijk is dat het niet door een vrouw kan worden uitgeoefend.346 Zelfs met verschillende diploma’s blijft de vrouw vastzitten aan haar traditionele roeping, die van huismoeder. De opleiding wordt gezien als een persoonlijke verrijking die ervoor zorgt dat zij haar echtgenoot beter kan dienen en begrijpen, maar deze wordt niet gezien als de start van een carrière.347 Het is duidelijk dat er meer nodig zal zijn dan onderwijs en opleiding om de bestaande

344

D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 108. 345 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 18. 346 E. SCHANDEVYL, “Portia ten tonele: de feminisering van de Belgische magistratuur” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX. en A. WIJFFELS (eds.), Histoire du droit et de la justice. Une nouvelle génération de recherches/ Justitie-en rechtsgeschiedenis. Een nieuwe onderzoeksgeneratie, Louvain-la-Neuve, PUL, 2009, 569. 347 L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 31.

82

ongelijkheden uit de weg te ruimen.348 Dit onrecht is de rechtstreekse aanleiding tot het ontstaan van een feministische beweging in België: in 1892 wordt de Belgische Liga voor de Rechten van de Vrouw opgericht. De leden van deze feministische beweging weerspiegelen niet “de vrouw van Jan Modaal”. MARIE POPELIN, maar onder andere ook ISALA VAN DIEST, die de eerste vrouwelijke arts is, zijn de oprichters van deze feministische beweging. Zij komen uit de burgerij, uit de intellectuele hoofdstedelijke kringen. Ook de advocaat van MARIE POPELIN, LOUIS FRANK, is medeoprichter en heeft een belangrijke rol gespeeld in het ganse emancipatieproces.349 Rond die tijd worden de eerste burgerlijke feministische bewegingen opgericht die streven naar economische, politieke, morele en onderwijshervormingen. Maar in de eerste plaats pleiten ze voor een modernisering van het Burgerlijk Wetboek om zo wettelijke en juridische gelijkheid te bereiken.350 Het gevolg hiervan is het totstandkomen van een beperkt aantal wetten. In 1896 komt de wet op het vruchtgebruik op de goederen van de overleden echtgenoot tot stand, waarbij ook de vrouw het recht op vruchtgebruik toegekend wordt. De maritale macht ondergaat, uiterst minimaal natuurlijk, voor het eerst een inperking. De wet van 10 februari 1900 erkent en beschermt het spaargeld van de gehuwde vrouw. De gehuwde vrouw kan vanaf dan deposito’s plaatsen bij de spaarkas en gedeponeerd geld afhalen zonder bijstand van haar echtgenoot (zolang het niet meer is dan 100 frank per maand). 100 frank lijkt de wetgever voldoende om de inkopen met betrekking tot de huishouding te betalen. De wet van 10 maart 1900 verklaart de vrouw bevoegd om een arbeidscontract te sluiten en om het salaris te innen. Ook hier is een beperking tot 3000 frank per jaar en moet het geld aangewend worden voor de huishoudelijke behoeften. Deze wet betekent eigenlijk niets nieuws aangezien deze enkel de bestaande praktijk vastlegt.351 Vrouwen krijgen dus wel iets meer bevoegdheden, maar deze staan vooral in functie van hun traditionele rol als huismoeder. De vrouwen worden met de wet van 7 januari 1908 gemachtigd om te getuigen bij akten van de burgerlijke stand en ze kunnen voogd worden en lid worden van een familieraad door de inwerkingtreding van de wet van 10 augustus 1909. Het verbod om de vader van een natuurlijk kind op te sporen, wordt opgeheven in 1908. Deze wet heeft vooral 348

E. SCHANDEVYL, “Portia ten tonele: de feminisering van de Belgische magistratuur” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX. en A. WIJFFELS (eds.), Histoire du droit et de la justice. Une nouvelle génération de recherches/ Justitie-en rechtsgeschiedenis. Een nieuwe onderzoeksgeneratie, Louvain-la-Neuve, PUL, 2009, 571. 349 M. DE METSENAERE, M. HUYSSEUNE en M. SCHEYS, “Gewapend met het gewicht van het verleden” in G. DUBY en M. PERROT, Geschiedenis van de vrouw. De Twintigste Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 525. 350 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 24. 351 D. HEIRBAUT, “De vrouwen(on)rechtsgeschiedenis van Napoleon tot vandaag: een verhaal van voortdurende vooruitgang?” in E. BREMS en L. STEVENS (ed.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 38.

83

een symbolische waarde. Het toont aan dat de feministische bewegingen gekant waren tegen de dubbele moraal en tegen prostitutie, het brengt de erkenning mee dat mannen medeverantwoordelijk zijn voor een buitenechtelijk kind.352 Toch zijn deze wetten slechts kleine toegevingen. De samenleving blijft vervuld met mannelijke macht.353 In het strafrecht haalt het feminisme haar slag binnen. De wetgever pakt in 1914 de vrouwenhandel aan.354 Let wel, deze eisen gaan uit van vrouwen uit het rijkere milieu. Deze eisen onderwijs en recht op arbeid buitenshuis omdat ze zich thuis opgesloten voelen. Vrouwen uit de arbeidersklasse of uit de boerenstand moeten reeds lange tijd meewerken om te kunnen overleven. Ze treden op als hulpkrachten van hun vader, broer of echtgenoot en daarvoor krijgen ze, als ze geluk hebben, een geringe beloning.355 Arbeidersvrouwen hebben dus andere prioriteiten en daarom ook andere eisen: zij ijveren voor een betere bescherming op de werkvloer, gelijk loon voor gelijk werk en kunnen het zich gewoon niet veroorloven om te studeren. Gelukkig zijn ook hier een aantal veranderingen. In 1905 komt verplichte zondagsrust, in 1911 wordt ondergronds werk in de mijnen verboden voor alle vrouwen en wordt, behalve bij een aantal categorieën, nachtarbeid verboden. In deze fase is er geen plek voor vrouwen in de politiek (zelfs de meeste mannen hebben geen stemrecht) of voor belangrijke functies zoals arts en advocaat. Vrouwen mogen wel gaan werken wanneer er een tekort is aan werkkracht. Van enige bescherming is geen sprake. Er gaan wel stemmen op voor gelijkberechtiging op het vlak van onderwijs, maar daar blijft het bij. Naast een zeer kleinschalig wetgevend ingrijpen, is dus nog helemaal geen sprake om discriminatoire rechtsregels op het vlak van huwelijk, echtscheiding, successie en dergelijke af te schaffen. Ook onze overspelige vrouw blijft onderworpen aan discriminatoire rechtsregels en dit voor nog een hele tijd…

§ 2 Veel verenigingen en kringen, weinig verandering

Een tweede fase van het emancipatieproces loopt ongeveer tot de Eerste Wereldoorlog. Kenmerkend is dat heel wat verenigingen en kringen worden opgericht en ook heel wat bladen worden uitgegeven. Naast de burgerlijke vrouwenbeweging krijgen we ook socialistische vrouwenbewegingen en katholieke boeren- en arbeidersvrouwenbewegingen. 352

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 29. 353 D. DE WEERDT (ed.), De dochters van Marianne. 75 jaar SVV, Antwerpen, Hadewijch, 1997, 54. 354 Met de wet van 26 mei 1914 tot bestrijding van den handel in vrouwen en meisjes, BS 10 juni 1914. 355 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 13.

84

Elk van deze strekkingen heeft een eigen kijk op de vrouwenemancipatie. Deze visie sluit aan bij de agenda van de politieke partijen. De liberalen houden zich niet bezig met vrouwenstrijd (wel met de eerste schoolstrijd). Eigenlijk zijn ze tegen stemrecht voor vrouwen met als motivatie dat vrouwen niet genoeg ontwikkeld zijn om te weten wat ze doen en al zeker niet om zich te verzetten tegen de invloed van de clerus. Deze tegenstand tegen vrouwenstemrecht heeft twee verklaringen: het past in hun argumentatie tegen algemeen enkelvoudig stemrecht en het is een vorm van antiklerikalisme. Op het einde van de eeuw zijn wel een paar liberalen betrokken bij feministische initiatieven.356 Het christelijk geïnspireerde feminisme heeft een voorzichtig karakter. Een belangrijke figuur is LOUISE VAN DEN PLAS. De Katholieke Partij neemt beschermende maatregelen voor vrouwen op de werkplek. Ze opteren ervoor dat vrouwen niet buitenshuis werken, maar als ze het dan toch doen, hebben ze nood aan bescherming. Kuisheid staat centraal: ze voeren een strijd tegen prostitutie, alcoholisme en verderf.357 In de katholieke zuil ontstaan vrouwenorganisaties zoals de Katholieke Arbeiders Vrouwengilden en de Boerinnenbond. Langs socialistische kant wordt in 1885 de Belgische Werkliedenpartij opgericht. Onmiddellijk is er een vrouwenvereniging daarbinnen. Toch willen ze aanvankelijk de vrouw aan

de

haard,

als

huishoudster,

moeder,

echtgenote

en

opvoedster.358

Een

minderheidsstandpunt in de partij verdedigt dat de voorwaarden voor vrouwenarbeid dienden te verbeteren. Zo streven ze naar gelijk loon voor gelijk werk. Deze arbeidersvrouwen kunnen het zich niet veroorloven om thuis aan de haard te zitten, want door het geringe inkomen zijn ze genoodzaakt om mee te werken. Vermeldenswaardig is het optreden van EMILIE CLAEYS, de eerste vrouwelijke afgevaardigde in het Bureau van de Belgische Werkliedenpartij. Zij noemt het huwelijk van de arbeidersvrouw een vorm van prostitutie en pleit ook voor het vrouwenstemrecht.359 Socialistische vrouwen koppelen de vrouwenstrijd aan de klassenstrijd. Ze streven naar gelijkheid in het gezin, in de politiek en op het gebied van arbeid en loon. Na een tijd volgt een radicale ommezwaai. Zowel de liberalen als de socialisten krijgen schrik dat vrouwen vooral zullen stemmen op de katholieken en zien daarom af van hun eis voor

356

M. MICHIELSENS, 175 jaar vrouwen. Gelijkheid en ongelijkheid in België. 1830-2005, Brussel, Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen, 2005, 36-37. 357 M. MICHIELSENS, 175 jaar vrouwen. Gelijkheid en ongelijkheid in België. 1830-2005, Brussel, Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen, 2005, 37. 358 M. MICHIELSENS, 175 jaar vrouwen. Gelijkheid en ongelijkheid in België. 1830-2005, Brussel, Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen, 2005, 38. 359 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 32.

85

vrouwenstemrecht.360 Vrouwen zetten hun eigen belangen opzij om in de eerste plaats de partij te steunen. Zo stemmen ze ermee in om de eis voor algemeen vrouwenkiesrecht uit te stellen tot de mannen het algemeen stemrecht voor zichzelf hebben veroverd.361 Feministische bewegingen die zich onafhankelijk opstellen, tellen slechts een klein aantal leden. De vrouwenbelangen worden vooral verdedigd in een door mannen geleide sociaal-politieke beweging, waarbij de algemene doelstelling primeert boven de vrouwelijke eisen. Dit verklaart de gematigdheid waarmee vrouwen hun streven voeren, de belangen van de partij komen eerst, daarna die van de vrouwelijke leden.362 Ook al wordt de eis om vrouwenstemrecht een tijd uitgesteld om geen verdeling te zaaien tussen de verschillende feministische bewegingen, toch groeit het besef dat stemrecht noodzakelijk is om inspraak te krijgen en belangrijke wetswijzigingen door te voeren. In het begin van de twintigste eeuw staat het streven naar vrouwenstemrecht dan ook bovenaan op de agenda. Het zal wel duren tot na de Eerste Wereldoorlog vooraleer vrouwen ook naar de stembus kunnen. In België is er dan ook zo geen sterke suffragettebeweging als in Engeland.363 Wel zijn werkende vrouwen vanaf 1910 stemgerechtigd en verkiesbaar voor de werkrechtersraden.364 Hoewel dus heel wat verenigingen en kringen hun ontstaan kennen in de periode van 1880 tot de Eerste Wereldoorlog brengt dit geen grote veranderingen met zich mee. Pas na de Eerste Wereldoorlog is het klimaat gunstig voor een aantal maatregelen in het voordeel van de vrouw.

Afdeling 2 Op weg naar vooruitgang

§ 1 Juridische gelijkwaardigheid: geleidelijk gerealiseerd

Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog hebben de vrouwen dus enkele rechten verkregen. De maritale macht krijgt een deuk. In de arbeidssector zijn beperkingen opgelegd om mensonterende omstandigheden te vermijden. Ook op het vlak van de hogere studies is 360

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 36. 361 D. DE WEERDT (ed.), De dochters van Marianne. 75 jaar SVV, Antwerpen, Hadewijch, 1997, 14-17. 362 M. DE METSENAERE, M. HUYSSEUNE en M. SCHEYS, “Gewapend met het gewicht van het verleden” in G. DUBY en M. PERROT, Geschiedenis van de vrouw. De Twintigste Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 526. 363 M. MICHIELSENS, 175 jaar vrouwen. Gelijkheid en ongelijkheid in België. 1830-2005, Brussel, Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen, 2005, 39. 364 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 45.

86

vooruitgang geboekt. Maar op het vlak van de politieke rechten staat de vrouw nog nergens.365 De Eerste Wereldoorlog zorgt ervoor dat vrouwen hun streven naar gelijkheid even moeten uitstellen om zich te wijden aan typisch vrouwelijke taken, zoals onder andere brood- en soepbedeling, verzorging en andere hulpverlening.366 Alle feministische organisaties stoppen hun activiteiten, behalve die van de liefdadigheid.367 Na de oorlog komt een brede democratiseringsgolf op gang. Koning Albert verklaart het volgende: “De gelijkheid in het lijden en in de volharding tijdens de bezetting en aan het front, heeft ook gelijkheid in politieke rechten teweeggebracht.” Vrouwen hebben een belangrijke rol gespeeld tijdens de Eerste Wereldoorlog en dat staat in schril contrast met de ongelijkheden waarmee ze elke dag worden geconfronteerd.368 De vrouwenorganisaties blijven groeien. Nadat het algemeen enkelvoudig stemrecht eindelijk een feit is369, verkrijgt ook een beperkte categorie vrouwen, zoals onder andere de oorlogsweduwen, in 1919 stemrecht. Maar de liberalen en de socialisten blijven zich verzetten tegen stemrecht voor alle vrouwen.370 Men meent nog steeds dat vrouwen niet verstandig genoeg zijn om te kunnen meedraaien in de wereld van de politiek.371 In 1920 komt met de wet van 15 april dan toch een belangrijke doorbraak: vrouwen kunnen gaan stemmen voor de gemeenteraadsverkiezingen.372 Vanaf 1921 kunnen vrouwen verkozen worden.373 Ondertussen verkrijgen vrouwen ook het recht om, na toestemming van de echtgenoot, functies zoals burgemeester, schepen en gemeentesecretaris uit te oefenen.374 Vrouwen kunnen zich dan verkiesbaar stellen voor de Kamer en de Senaat, maar ze mogen er wel nog niet zelf voor gaan stemmen! De eerste vrouwelijke parlementsleden zijn MARIE SPAAK-JANSON, die door de Belgische Werklieden Partij als gecoöpteerd senator wordt aangeduid in 1921 en LUCIE DEJARDIN die in 1929 rechtstreeks verkozen wordt.375 In 1936 krijgen we ISABELLE BLUME-GRÉGOIRE in de Kamer

365

D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 112. 366 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 47. 367 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 117. 368 J.-L. HALPERIN, Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, PUF, 1996, 216, nr. 147. 369 Met de wet van 9 mei 1919 waardoor alle mannen van 21 jaar stemrecht verkrijgen. 370 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 52. 371 D. DE WEERDT (ed.), De dochters van Marianne. 75 jaar SVV, Antwerpen, Hadewijch, 1997, 19. 372 Met uitzondering van de prostituees en de overspelige vrouwen! 373 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 197. 374 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 53-55. 375 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 154-155.

87

van Volksvertegenwoordigers376 en MARIA BAERS en ODILE MARECHAL-VANDENBERGHE in de Senaat. Vermeldenswaardig is ook dat in die tijd een vrouwenpartij377 wordt opgericht met als programma onder andere de strijd tegen alcoholisme, de strijd tegen de ontucht, de bescherming van moeder en kind,… Maar over algemeen stemrecht is geen letter te vinden.378 Vrouwen mengen zich dan vooral in discussies over sociale aangelegenheden zoals preventieve geneeskunde, prostitutie, seksueel misbruik en meisjesonderwijs.379 Het eerste decennium van het Interbellum geeft, mede door de algemene naoorlogse euforie, aanleiding tot een aantal wijzigingen aan het burgerlijk recht in het voordeel van de vrouw. In 1922 kunnen vrouwen optreden als getuige bij notariële akten en krijgen vrouwen eindelijk het recht om het beroep van advocaat uit te oefenen. Maar aangezien de uitoefening van dat beroep onderworpen blijft aan de toestemming van de echtgenoot, moeten vrouwen nog wachten tot in 1958 vooraleer ze onverkort toegang krijgen tot de balie.380 In 1926 komt er ook een wet met betrekking tot de nationaliteit van vrouwen. Een aantal aanpassingen gebeuren aan het burgerlijk recht in 1932.381 De handelingsbekwaamheid en de maritale macht blijven nog bestaan, maar deze worden niet langer gebaseerd op de superioriteit van de man en de zwakte van de vrouw, wel op de noodzaak van een eenvormige leiding van het gezin. De vrouw kan vanaf dan zelf beschikken over het geld dat ze door haar eigen arbeid verdient.382 Deze wet legt wel vast dat de man zijn rol erin bestaat de vrouw te beschermen, maar ook dat de vrouw haar man dient gehoorzaam te zijn. De maritale toestemming blijft nog steeds vereist inzake het beroep, de persoon en de goederen van de gehuwde vrouw.383 Langzaamaan verandert de idee over hoe men vrouwen ziet in het familiale, economische en politieke landschap. In het Interbellum is er dus wel een verandering op gang, maar deze gaat slechts zeer geleidelijk. Dit is zeer verwonderlijk aangezien toch heel wat stemmen voor gelijkheid opgaan. Men begint volop te beseffen dat vrouwen niet enkel aan de haard thuishoren, maar ook in het publieke leven van betekenis kunnen zijn. Er zijn een aantal 376

Supra 38-39. Parti général des femmes belges. 378 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 155. 379 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 59. 380 E. SCHANDEVYL, “Portia ten tonele: de feminisering van de Belgische magistratuur” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX. en A. WIJFFELS (eds.), Histoire du droit et de la justice. Une nouvelle génération de recherches/ Justitie-en rechtsgeschiedenis. Een nieuwe onderzoeksgeneratie, Louvain-la-Neuve, PUL, 2009, 571. 381 Wet van 20 juli 1932 tot wijziging van de bepalingen van hoofdstuk VI, titel V, van boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, BS 12 augustus 1932. 382 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 197. 383 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 156. 377

88

verklaringen te vinden waarom de grote veranderingen met betrekking tot de rechtspositie van de vrouw niet toen verwezenlijkt zijn. De belangrijkste verklaring is de economische crisis van rond 1930. De algemene naoorlogse euforie heeft zijn eind bereikt. Overproductie, bedrijfssluitingen en een deficitair staatsbudget komen in de plaats.384 Er is een hoge werkloosheid, dus wordt getracht vrouwen minder te laten werken om plaats te maken voor de mannen.385 Dit komt voort uit de redenering dat de man gaat werken om inkomen te verwerven, de vrouw gaat slechts werken om wat bij te verdienen, naast haar rol als huismoeder.386 Er komen dan ook discriminerende maatregelen ten opzichte van vrouwelijke werknemers, onder andere verlaging van het loon en een voorbehoud van alle staatsbetrekkingen voor de mannen.387

388

Dit laten de vrouwen dan ook niet zomaar

gebeuren. Overal is er strijdlust om emancipatie van de werkende vrouw te bereiken. Maar de regering zet het beleid verder en er blijven discriminerende regels bijkomen. In 1935 stelt men een Commissie voor de Vrouwenarbeid in waarin opnieuw dezelfde feministen opduiken: ISABELLE BLUME-GRÉGOIRE als nationale secretaresse van de socialistische vrouwen, GEORGETTE CISELET als advocaat. Geleidelijk aan moet de regering dan toch een aantal maatregelen intrekken.389

§ 2 Weg met die discriminatoire rechtsregels!

In de Tweede Wereldoorlog vervullen de vrouwen heel wat belangrijke taken. Vrouwen hebben het werk van mannen overgenomen en bewijzen dat ze de economie draaiende kunnen houden. Ook in het verzet vervullen vrouwen een belangrijke rol.390 Na de oorlog volgt een echte ommezwaai. De normen en waarden in de samenleving zijn veranderd waardoor een wijziging aan de politieke, sociale en burgerlijke rechten van de vrouwen niet kan uitblijven.391 De verplichte sociale zekerheid in 1944 betekent een hele vooruitgang voor het algemeen welzijn, maar beperkt wel de rechten van de vrouw op werkloosheidsvergoedingen. 384

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 67. 385 X., Een vrouw, een stem: een tentoonstelling over vrouw en stemrecht in België: 1789-1948, Amsterdam, AVG, 1996, 66. 386 D. HEIRBAUT, “De vrouwen(on)rechtsgeschiedenis van Napoleon tot vandaag: een verhaal van voortdurende vooruitgang?” in E. BREMS en L. STEVENS (ed.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 43. 387 Er is enkel een uitzondering voor het schoonmaakpersoneel. 388 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 157. 389 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 69-72. 390 L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 39. 391 J.-L. HALPERIN, Histoire des droits en Europe de 1750 à nos jours, Parijs, Flammarion, 2004, 304.

89

Als een vrouw het geluk heeft nog niet uitgesloten te zijn van het systeem van werkloosheidsvergoedingen, dan moet zij zich toch tevreden stellen met een uitkering die een stuk lager ligt dan die van de mannen. Wederom wordt de vrouw duidelijk gemaakt waar zij op haar plaats is. Blijkbaar niet op de werkvloer.392 Toekenning van het algemeen stemrecht aan vrouwen staat direct terug op de politieke agenda. Het lijkt erop dat het stemrecht niet kan geweigerd worden aangezien vrouwen een grote rol hebben gespeeld in het verzet. ISABELLE BLUME-GRÉGOIRE verwoordt het als volgt: “Zullen wij moeten wachten totdat de vrouwen van Zoeloeland stemrecht krijgen, opdat wij ook zouden mogen stemmen?” Maar het mag niet baten. De ironie van ISABELLE BLUME-GRÉGOIRE kan niet op tegen het mannelijk eigenbelang. Pas in 1948 krijgen alle vrouwen stemrecht voor de parlementsverkiezingen.393 In vergelijking met andere Europese landen is België laat.394 Vrouwen kunnen dan eindelijk voor alle verkiezingen gaan stemmen en ze kunnen notaris en magistraat worden.395 Stemrecht voor de wetgevende verkiezingen bespoedigt het emancipatieproces maar weinig.396 De rechtstreekse participatie van vrouwen in de politiek daalt zelfs.397 Er blijven burgerrechtelijke discriminaties: het huwelijksvermogensrecht blijft onveranderd. In 1946 dient GEORGETTE CISELET wel een wetsvoorstel tot hervorming van het huwelijksgoederenrecht in, maar op die hervorming is het nog een aantal jaren wachten. Er is ook nog steeds een achterstand op gebied van arbeid, opleiding en kansen. Ook het wetsvoorstel met betrekking tot de gelijkheid van man en vrouw bij echtscheiding wordt rond die tijd ingediend door ISABELLE BLUME-GRÉGOIRE.398 Gedurende de jaren ’50 heerst er welvaart en dat geeft aanleiding tot tal van technologische

vernieuwingen:

kant-en-klaar

producten

en

een

geperfectioneerde

huishoudelijke uitrusting (onder andere de wasmachine). Dit heeft tot gevolg dat vrouwen heel wat energie en tijd uitsparen en zich dus kunnen bezighouden met allerlei andere

392

D. HEIRBAUT, “De vrouwen(on)rechtsgeschiedenis van Napoleon tot vandaag: een verhaal van voortdurende vooruitgang?” in E. BREMS en L. STEVENS (ed.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 46. 393 Met de wet van 27 maart 1948. 394 In de meeste Europese landen is het algemeen stemrecht voor vrouwen verwezenlijkt na de Eerste Wereldoorlog (Estland, Letland, Luxemburg, Polen, Duitsland, Nederland, Oostenrijk, Zweden, Tsjechië, Slowakije, Litouwen, Ierland, Verenigd Koninkrijk, Spanje). In Finland en Denemarken is dit zelfs vroeger gebeurd (1906 en 1915.) Zie K. CELIS en P. MEIER, De macht van het geslacht. Gender, politiek en beleid in België, Leuven, Acco, 2006, 19-20. 395 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 197. 396 M. DE METSENAERE, M. HUYSSEUNE en M. SCHEYS, “Gewapend met het gewicht van het verleden” in G. DUBY en M. PERROT, Geschiedenis van de vrouw. De Twintigste Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 530. 397 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 77. 398 Supra 38-39.

90

zaken.399 Tijdens de jaren ‘60 gebeurt een snelle evolutie naar een moderne welvaartstaat. Door de economische groei bereikt men een periode van eensgezindheid en voorspoed. De Golden Sixties betekenen een technische en wetenschappelijke vooruitgang en zorgen voor welvaart. Dit geeft ook aanleiding tot groei van de bevolking. Een inhaalbeweging langs de kant van de vrouwen volgt, want doordat het op economisch vlak zo goed gaat, krijgen mensen weer tijd om zich met niet-economische zaken bezig te houden. Door de economische groei

is

iedereen

met

zelfvertrouwen

vervult

en

dit

is

gunstig

voor

alle

emancipatiebewegingen.400 Gediscrimineerde volkeren, groepen en minderheden verwerven recht op inspraak. Ook de rolverdeling tussen mannen en vrouwen staat ter discussie. Het democratiseringsproces gaat op volle toer en we gaan richting een contraceptieve maatschappij. Deze evolutie is van grote betekenis voor het vrouwelijke geslacht aangezien het vanaf dan mogelijk is om de vruchtbaarheid te beheersen. Vrouwen zijn niet langer enkel het huismoedertje, hun persoonlijkheid en ambities treden op de voorgrond.401 Aangezien er veel vraag is naar producten moet er constant geproduceerd worden. Er is een tekort aan werkkrachten waardoor men beroep doet op vrouwen. Maar deze krijgen voornamelijk specifiek vrouwelijke taken, die minder kwalificaties en minder verantwoordelijkheid vereisen.402 Ze krijgen dan ook een lager loon dan hun mannelijke collega’s. Dit doet de wenkbrauwen fronsen aangezien België in 1957 het verdrag van Rome geratificeerd heeft, waarin artikel 119 een bepaling bevat over gelijk loon voor gelijk werk. Hier zien we dat Europa een voorstander is van gelijke rechten voor mannen en vrouwen en daarmee een onverwachte emancipatiefactor betekent.403 Toch is de blijvende achterstand op het gebied van arbeid een feit.404 België zou België niet zijn als men geen achterpoortje vindt: de jobclassificatie.405 Door vrouwelijke jobs onder te brengen in een andere categorie dan mannelijke jobs is er een blijvende discriminatie bij het toekennen van het loon.406 Het zal niet lang duren vooraleer ook hier protest opduikt. 399

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 76. 400 H. GAUS, Politieke en sociale evolutie van België. Deel 1, Leuven, Garant, 1992, 137. 401 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 91-94. 402 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 183. 403 M. MICHIELSENS, 175 jaar vrouwen. Gelijkheid en ongelijkheid in België. 1830-2005, Brussel, Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen, 2005,70-71. 404 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 80-81. 405 Eigenlijk maakt men maar na een aantal jaren gebruik van het achterpoortje, ervoor betalen ze gewoon minder loon uit aan vrouwen. 406 D. DE WEERDT (ed.), De dochters van Marianne. 75 jaar SVV, Antwerpen, Hadewijch, 1997, 246.

91

Een belangrijke gebeurtenis is de staking van 1966 te Herstal. Ongeveer 3000 arbeidsters gaan in staking omdat ze minder loon krijgen voor hetzelfde werk als hun mannelijke collega’s. De staking duurt maar liefst drie maanden. Het is het vertrekpunt van een stroomversnelling in het emancipatieproces, de staking symboliseert de strijd van alle vrouwen. Dit protest gaat niet uit van de stedelijke burgerij, maar wel van de werkende vrouwen, die uit een lagere klasse komen, en dat is opmerkelijk.407 Vrouwen hebben sedert de jaren ’60 steeds een actievere rol in het arbeidsbeleid gespeeld.408 De vooruitgang gebeurt niet enkel op het vlak van arbeid en arbeidsomstandigheden. De wet van 30 april 1958 zorgt ervoor dat ook op burgerlijk vlak een einde komt aan een aantal discriminaties. Die wet maakt komaf met de maritale macht van de man en de handelingsonbekwaamheid van de vrouw. Artikel 214 BW ondergaat een wijziging. Er valt niet langer te lezen dat de vrouw de man moet gehoorzamen maar wel dat het huwelijk de burgerlijke bekwaamheid van de echtgenoten niet wijzigt. Deze verbetering behoeft wel enige nuance. De man bleef als enige zeggenschap houden over de gemeenschappelijke goederen. Aangezien de meeste koppels huwen met gemeenschap van goederen, heeft de vrouw de facto nog steeds geen zeggenschap over de goederen. Dit zal duren tot 1976.409 In de politiek zijn nog steeds niet veel vrouwen te vinden. Het wordt duidelijk dat het kiesrecht niet heeft bijgedragen tot het rechttrekken van de ongelijkheid in de politieke wereld. Het is wachten tot 28 juli 1965 alvorens we de eerste vrouwelijke minister kunnen verwelkomen. MARGUERITE

DE

RIEMAECKER-LEGOT krijgt een nieuw ministerieel

departement toegewezen, het ministerie van het Gezin.410 Het wekt geen verbazing op dat de eerste vrouwelijke minister een ‘typisch vrouwelijk’ departement krijgt. Toch krijgt MARGUERITE DE RIEMAECKER-LEGOT geen warme verwelkoming. In de pers wordt haar zelfs de vraag gesteld of haar aanstelling tot minister geen politiek incident is.411 In 1968 komt reeds een eind aan het vrouwelijk optreden, het ministerie van Gezin en Huishouding is terug in mannelijke handen.412 Vrouwelijke kandidaten krijgen weinig steun van de partij, vrouwelijke kiezers staan onverschillig ten opzichte van de politiek en vrouwelijke 407

D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 85. 408 M. DE METSENAERE, M. HUYSSEUNE en M. SCHEYS, “Gewapend met het gewicht van het verleden” in G. DUBY en M. PERROT, Geschiedenis van de vrouw. De Twintigste Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 544. 409 G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en van enkele rechtsproblemen door haar toepassing gesteld”, RW 1958-59, (1017) 1017; D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960), Gent, Masereelfonds, 1980, 187. 410 L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 49. 411 Zo getuigt De Standaard van 29 juli 1965. 412 Meer bepaald die van Gustave Breyne.

92

verkozenen hebben het moeilijk om hun carrière te combineren met het huishouden. De samenleving lijkt nog niet volledig open te staan voor vrouwen die zich bezighouden met politiek.413

Afdeling 3 Het einde in zicht - de tweede feministische golf In de jaren ’70 volgt een feministische doorbraak. De Dolle Mina-kernen414 eisen gelijke opleidingskansen en voeren campagne over “Baas in eigen buik”. Langs Franstalige kant hebben we de actiegroep Marie Mineur.415 Er ontstaan nog heel wat feministische verenigingen, waarvan de P.A.G.416 de bekendste is. De reeds bestaande K.A.V. pleit voor een hervorming van het huwelijksgoederenrecht, de erfenisrechten en de ouderlijke macht.417 Rond deze tijd is het een ware explosie van acties. In 1972 vindt de eerste nationale vrouwendag plaats. Hierop komen thema’s zoals gelijke kansen en gelijke behandeling in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, een evenwichtige taakverdeling binnen het gezin en een wijziging van de discriminatoire rechtsregels aan bod.418 De oprichting van deze verschillende groepen en het voeren van acties zorgt ervoor dat een verdere formele gelijkberechtiging op burgerlijk gebied en op het gebied van arbeid en loon niet uitblijft.419 Dit heeft ook gevolgen voor de samenstelling van het Parlement: vanaf 1974 neemt het aantal vrouwen in de Kamer en de Senaat toe.420 Deze feministische doorbraak blijkt in de mannenwereld toch niet met open armen te worden ontvangen. In een rede uitgesproken door Mr. FRANCK, Stafhouder van de Orde van Advocaten te Antwerpen op 20 oktober 1973, valt te lezen dat deze laatste twijfelt “of de vrouwen, onbeperkt in aantal, de lust of de eigenschap hebben om de hindernissen te overwinnen” en dat hij van oordeel is dat “een massale gelijkheid alleszins niet wenselijk is.”421 Er breekt echter opnieuw een economische crisis uit. Gelukkig hebben ze dit in België niet direct door waardoor toch nog enige wetgeving tot stand komt. Met de wet van 28 413

L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 53. De naam verwijst naar de Nederlandse socialistische feministe Wilhelmina Drucker. 415 Zij zijn de Franstalige Dolle Mina’s. De naam van de actiegroep is ontleend aan Marie Mineur, een vakbondsvrouw. 416 “De Pluralistische Aktiegroepen voor Gelijke Rechten voor Man en Vrouw” 417 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 95-98. 418 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 99-100. 419 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 107. 420 L.VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 57-58. 421 G. FRANCK, “Over de gelijkstelling van man en vrouw”, RW 1973-74, (801) 801; W. ENGELS, “Problematiek rond de vrijmaking van de vrouw”, RW 1973-74, (785) 800. 414

93

oktober 1974 volgt eindelijk een wetgevend ingrijpen tegen de ongelijke behandeling van de vrouw bij overspel. De wet van 1 juli 1974 zorgt voor een gelijke bevoegdheid van vader en moeder voor de opvoeding en het beheer van de goederen der kinderen.422 Toch valt hier op te merken dat in de wet nog steeds de term ‘vaderlijke macht’ vermeld staat.423 Blijkbaar is de wetgever nog niet helemaal overtuigd van de gelijkwaardigheid van vader en moeder.424 In 1976 volgt eveneens een zeer belangrijke wet: man en vrouw worden in het huwelijk definitief gelijkgeschakeld.425 De gehuwde vrouw verkrijgt dezelfde handelingsbevoegdheid als haar man. Het alleenbestuur van de man maakt plaats voor het principe van het concurrentieel bestuur aangezien echtgenoten eindelijk gelijkwaardige partners zijn in het recht.426 Het wordt zelfs verboden om deze gelijkheid tussen man en vrouw via een huwelijkscontract in enige zin te beperken. Terwijl de gehuwde vrouw met de wet van 1958 niet langer onder de maritale macht staat van haar man, is het toch bijna twintig jaar wachten vooraleer ook op het vlak van het huwelijksvermogensrecht eindelijk de vrouw als evenwaardige partner naast haar echtgenoot staat. Ook deze wet getuigt van een aarzelende wetgever die liever de kat uit de boom kijkt alvorens zich op glad ijs te begeven. De scherpe economische crisis die zich uiteindelijk omstreeks 1975 ook in België laat voelen, betekent een nieuwe opdoffer voor de vrouwen. Heel wat vrouwen worden werkloos aangezien zij als eerste worden afgedankt. In 1980 worden bij Koninklijk besluit drie categorieën werklozen ingevoerd: gezinshoofden, samenwonenden en anderen. Deze maatregel die op het eerste zicht neutraal lijkt, brengt toch vooral voor vrouwen nadelige gevolgen mee.427 Ook hier laten vrouwen van zich horen en er volgen betogingen.

422

Wet van 1 juli 1974 tot wijziging van de artikelen 221, 373 en 389 van het Burgerlijk Wetboek en tot opheffing van artikel 374 van hetzelfde wetboek, BS 1 augustus 1974. 423 Deze terminologische wijziging komt er pas met de wet van 31 maart 1987 tot wijziging van een aantal bepalingen betreffende de afstamming. 424 J.P. MASSON, “Loi du 1er juillet 1974, modifiant les articles 221, 373 et 389 du Code Civil et abrogeant l’article 374 du même Code”, JT 1974, (672) 672-674. 425 Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976. 426 A. WYLLEMAN, “De ontwikkeling van het patrimoniaal familierecht in het Belgisch Burgerlijk Wetboek” in D. HEIRBAUT en G. MARTYN (eds.), Napoleons nalatenschap. Tweehonderd jaar Burgerlijk Wetboek in België, Mechelen, Kluwer, 2005, 225. 427 D. KEYMOLEN en M.-T. COENEN, Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 109-111.

94

Afdeling 4 Het einde bereikt? Geleidelijk is elke discriminatie uit de wetgeving verdwenen, vooral door de voortdurende inspanningen van heel wat moedige vrouwen. Niet van de wetgever, die volgt maar langzaam de maatschappelijke ontwikkelingen. In 2002 volgt nog een grondwetswijziging. Artikel 10, laatste lid van de Grondwet waarborgt de gelijkheid van mannen en vrouwen. Artikel 11bis betreft de gelijke uitoefening van rechten en vrijheden, in het bijzonder de gelijke toegang tot de door verkiezing verkregen mandaten en de openbare mandaten. Toch is het naïef om te denken dat hiermee een einde gemaakt is aan de ongelijkheden tussen mannen en vrouwen. Momenteel is geen enkele discriminatoire rechtsregel te vinden in het Belgisch recht, maar de feitelijke gelijkheid tussen man en vrouw is nog steeds niet volledig bereikt.

BESLUIT Als we overspel plaatsen in een ruimer kader, zien we dat niet alleen de jurisprudentie heeft ingegrepen tegen discriminatie van vrouwen. Ook vrouwenbewegingen hebben hun steentje bijgedragen aan het wegwerken van discriminatoire rechtsregels in België. Toch liep dit niet van een leien dakje. Zowel samenleving als de wetgevende instanties hebben zich maar schoorvoetend neergelegd bij het wegwerken van de talrijke discriminatoire rechtsregels.428 In België komt de vrouwenemancipatie op timide wijze tot stand en het duurt dan ook een hele tijd alvorens vrouwen ook een stem krijgen. Eigenlijk is België altijd laat om aanpassingen te doen. Zo getuigt de Franse jurist HALPÉRIN. Wanneer hij de vergelijking maakt tussen de landen van Europa, valt op dat België meestal achteraan in het lijstje staat. In de meeste Europese landen mogen ongetrouwde vrouwen getuigen in burgerlijke akten vanaf het eind van de negentiende eeuw. In Italië echter is het wachten tot 1877, in Frankrijk tot 1897 en België haalt het record met te wachten tot in 1908.429

430

Ook met het depenaliseren van

overspel is België betrekkelijk laat. Italië zorgt voor de afschaffing van het misdrijf in 1968, Frankrijk in 1975. In België moeten de burgers opnieuw een beetje geduld aan de dag leggen, toch tot in 1987.431 Dit is ook zo bij het algemeen stemrecht. Dit zijn slechts een aantal voorbeelden van het aarzelend optreden van de Belgische wetgever. Telkens heeft die laatste 428

K. RAES, “Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur : een cultuurhistorische verkenning” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX en K. VELLE (eds.), Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 350-351. 429 Supra 82. 430 J.-L. HALPERIN, Histoire des droits en Europe de 1750 à nos jours, Parijs, Flammarion, 2004, 157-158. 431 J.-L. HALPERIN, Histoire des droits en Europe de 1750 à nos jours, Parijs, Flammarion, 2004, 308.

95

afspraken met de geschiedenis gemist door nieuwe maatschappelijke bewegingen in de eerste plaats tegen te werken.432 Gelukkig bleven de vrouwenbewegingen volharden waardoor eindelijk een eind is gekomen aan elke wettelijke discriminatie.

432

K. RAES, “Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur : een cultuurhistorische verkenning” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX en K. VELLE (eds.), Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 350-351.

96

ALGEMEEN BESLUIT Er wordt niet langer met twee maten en twee gewichten gewogen. Man en vrouw staan dezer dagen op gelijke voet voor de wet. We staan er nauwelijks bij stil dat dit niet zo lang geleden geen evidentie was. Om deze wettelijke gelijkheid te bereiken, heeft de vrouw doorheen de geschiedenis een hele weg moeten afleggen. Vrouwen werden als inferieure wezens gezien, die gehoorzaamheid en getrouwheid verschuldigd waren aan hun echtgenoot. De maatschappij vond dat vrouwen enkel thuis op hun plaats waren. Met economie of politiek dienden zij zich niet bezig te houden. Dat idee over de vrouw vond men terug in de verschillende rechtsregels. Vrouwen hadden geen handelingsbekwaamheid en werden op talrijke vlakken gediscrimineerd, ook als zij er een overspelige relatie op nahielden. Deze masterproef beoogt aan te tonen dat een rechtsregel geen stilstaand gegeven is maar continu wordt beïnvloed door wijzigingen in de maatschappij. Daarom is het belangrijk een rechtsregel in zijn maatschappelijke context te situeren. Wanneer de maatschappij evolueert, dringt zich ook een wijziging van de rechtsregel op, want een rechtsregel kan gezien worden als een spiegel van de maatschappij. De Code Napoleon kunnen we zien als een vertaling van de maatschappij uit de negentiende eeuw. Na de Franse Revolutie heerst een behoefte van rust en orde. De maritale macht past in een duidelijke beleidsvisie. Door met harde hand het gezin te leiden draagt Napoleon bij tot het handhaven van orde. Overspel van de vrouw draagt niet bij tot dat model van orde en daarom treedt Napoleon streng op. Haar overspel brengt het gezin, hoeksteen van de maatschappij, in gevaar want overspel van de vrouw leidt tot kroostverwarring. Overspel van de man bedreigt slechts het gezinsleven als er een zekere openbaarheid aan wordt gegeven. De discriminatie bij overspel beantwoordt aan de noden en behoeften van de maatschappij. Daar waar we nu de wenkbrauwen fronsen bij het bekijken van de rechtsregel, kraait er in die tijd geen haan naar.433 Wanneer de maatschappij evolueert, ondergaan de rechtsregels eveneens een wijziging om een antwoord te kunnen bieden op die maatschappelijke evoluties. Soms is het echter lang wachten op een wetgevend ingrijpen. In die lacune is een belangrijke rol weggelegd voor de rechtspraak. Deze vormt als het ware een tussenschakel tussen de wet en de samenleving. Door een rechtsregel op een bepaalde manier te interpreteren, is de rechter in staat om deze te vertalen naar de behoeften van de maatschappij. In deze masterproef werd aangetoond dat de 433

D. HEIRBAUT, “De vrouwen(on)rechtsgeschiedenis van Napoleon tot vandaag: een verhaal van voortdurende vooruitgang?” in E. BREMS en L. STEVENS (ed.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 28.

97

rechtsregels met betrekking tot overspel veelvuldig zijn geïnterpreteerd naar de noden van de samenleving en haar visie over de vrouw. De rechtspraak neemt duidelijk geen genoegen met de wettelijke ongelijkheid. Langs de ene kant zien rechters hun bevoegdheid van serviteurs et interprètes de la loi wel zeer ruim, de echtelijke woning is zelfs die woning waar slechts één van beide echtgenoten aanwezig is, ook al is deze woning eigendom van een derde. De rechtspraak slaagt er in om de discriminatie te milderen maar het lukt niet om man en vrouw op een volledig gelijke wijze te behandelen. Langs de andere kant kwalificeren ze het overspel van de man als een grove belediging en bekomt de vrouw op die manier toch de echtscheiding. Zoals eerder meegedeeld is deze praktijk, bij gebrek van een wettelijk optreden, een zeer goede zaak geweest voor de vrouw. Maar ik vraag me wel ten stelligste af of rechters die vandaag wetteksten op zo’n ruime wijze zouden interpreteren, niet zouden worden teruggefloten. Gelukkig kan de wetgever op een bepaald moment niet anders dan een antwoord te bieden op de maatschappelijke evoluties. In België komt dat antwoord wel relatief laat. Pas met de jaren ’60 komen er fundamentele wijzigingen aan het huwelijksrecht en echtscheidingsrecht en verdwijnen stilaan alle discriminatoire bepalingen. In diezelfde lijn komt ook een eind aan de eeuwenlange discriminatie bij overspel. Het blijft verbazing wekken, maar ook frustratie, dat deze fundamentele wijzigingen zo lang op zich hebben laten wachten. Om dit te verklaren moeten we rekening houden met de maatschappelijke context waarin wetten tot stand komen. De wijziging die het misdrijf overspel heeft ondergaan maakt deel uit van een fundamentele maatschappelijke wijziging van het concept ‘gezin’. Ten tijde van het ontstaan van de Code Napoleon wordt het gezin gezien als een maatschappelijke hoeksteen. Orde en rust in het gezin betekent orde en rust in de samenleving. Daarom worden ook rechtsregels gemaakt die interveniëren in het gezinsleven om het op die manier te beschermen. Maar de maatschappij verandert en het gezin wordt hoe langer hoe meer gezien als een private aangelegenheid. Een aantal sterke vrouwen spelen een voortrekkersrol in de vrouwenemancipatie en laten, weliswaar in België op een timide wijze, hun stem horen. Hun eisen worden wel langs de kant geschoven om eerst de partijbelangen (en mannenbelangen) te bereiken. Daarom bereiken de vrouwenbewegingen in het begin slechts kleine successen. Maar hun protest wordt feller en de maatschappij ziet hoe langer hoe meer vrouw en man als gelijken. In de inleiding valt te lezen dat de maatschappij reeds eerder klaar lijkt om de discriminaties uit de wet te helpen. Maar dit is slechts schijn. Ook de samenleving is niet snel overtuigd van het feit dat mannen en vrouwen wel degelijk evenwaardig zijn. Geleidelijk aan grijpt de wetgever dan ook in. In het strafrecht 98

verdwijnen de misdrijven die eigenlijk alleen het gezinsleven aanbelangen. Ook het echtscheidingsrecht ondergaat veranderingen naar een schuldloos en meer liberaal echtscheidingsrecht. Momenteel is toch het summum bereikt. Het gezin belangt enkel nog de partners aan en die partners zijn gelijkwaardig. De overheid bemoeit zich niet langer met het gezinsleven… en al zeker niet met wat er tussen de lakens gebeurt.

99

BIBLIOGRAFIE Wetgeving Wetten Wet van 20 juli 1932 tot wijziging van de bepalingen van hoofdstuk VI, titel V, van boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, BS 12 augustus 1932. Wet 15 december 1949 tot verbetering van de verouderde termen van de Franse tekst van het Burgerlijk Wetboek en tot vaststelling, in die tekst, van sommige stilzwijgende opheffingen, BS 1-3 januari 1950. Wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, BS 10 mei 1958. Wet van 1 juli 1974 tot wijziging van de artikelen 221, 373 en 389 van het Burgerlijk Wetboek en tot opheffing van artikel 374 van hetzelfde wetboek, BS 1 augustus 1974. Wet van 28 oktober 1974 tot wijziging van de artikelen 387, 388 en 389 van het Strafwetboek, van de artikelen 229 en 230 van het Burgerlijk Wetboek en van artikel 1269 van het Gerechtelijk Wetboek, BS 29 november 1974. Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976. Wet van 20 mei 1987 tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, BS 12 juni 1987. Wet van 27 april 2007 betreffende de hervorming van de echtscheiding, BS 7 juni 2007.

Parlementaire stukken Wetsvoorstel tot wijziging van Titel VI van Boek I van het Burgerlijk Wetboek, getiteld: “Echtscheiding”, Parl.St. Kamer 1950-51, nr. 467. Verslag van de Commissie van Justitie belast met het onderzoek van het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat 1956-57, nr. 346 Wetsvoorstel tot wijziging van de artikelen 387, 388 en 389 van het Strafwetboek en van de artikelen 229 en 230 van het Burgerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1969-70, nr. 661/1-3. Wetsvoorstel tot opheffing van de artikelen 387 en 390 van het Strafwetboek inzake overspel, Parl.St. Kamer 1983-1984, nr. 792/1-7.

100

Rechtspraak Cass. 18 februari 1850, Pas. 1850, I, 132-133. Cass. 30 januari 1856, Pas. 1856, I, 112-115. Cass. 15 februari 1869, Pas. 1869, I, 374. Cass. 11 november 1869, Pas. 1870, I, 3-21. Cass. 29 december 1881, Pas. 1882, I, 21-22. Cass. 21 oktober 1889, Pas.. 1889, 320-321. Cass. 21 november 1892, Pas. 1893, I, 27-28. Cass. 9 maart 1896, Pas.. 1896, I, 122. Cass. 19 oktober 1896, Pas. 1896, I, 291. Cass. 31 december 1896, Pas. 1897, I, 56. Cass. 15 april 1897, Pas. 1897, I, 145-146. Cass. 26 november 1906, Pas. 1907, I, 52-53. Cass. 19 oktober 1914, Pas. 1915-1916, I, 109-110. Cass. 28 april 1915, Pas. 1916, I, 263-266. Cass. 19 november 1917, Pas. 1918, I, 133-134. Cass. 16 februari 1925, Pas. 1925, I, 149-150. Cass. 2 juni 1930, Pas. 1930, I, 242-243. Cass. 22 februari 1932, Pas. 1932, I, 78-79. Cass. 9 april 1934, Pas. 1934, I, 226-227. Cass. 30 januari 1936, Pas. 1936, I, 137. Cass. 7 december 1936, Pas. 1936, I, 441. Cass. 25 november 1940, Pas. 1940, I, 303-304. Cass. 8 november 1943, Pas. 1944, I, 39. Cass. 12 juni 1944, Pas. 1944, I, 387-388. Cass. 8 oktober 1945, Pas. 1945, I, 237. Cass. 31 maart 1947, Pas. 1947, I, 143-144. Cass. 26 januari 1951, Arr.Cass. 1951, 287-288. Cass. 17 september 1951, Pas. 1952, I, 2-3. Cass. 1 juni 1953, Pas. 1953, I, 763. Cass. 15 maart 1954, Pas. 1954, I, 628-629. Cass. 12 april 1954, Pas. 1954, I, 704-706. Cass. 18 november 1954, Arr.Cass. 1955, 184.

101

Cass. 22 juli 1955, Pas. 1955, I, 1265-1267. Cass. 11 oktober 1957, Pas. 1958, I, 122-124. Cass. 21 oktober 1957, Pas. 1958, I, 161. Cass. 23 juni 1958, Pas. 1958, I, 1186-1187. Cass. 21 augustus 1958, Pas. 1958, I, 1236-1237. Cass. 20 april 1959, Pas. 1959, I, 829-830. Cass. 4 mei 1959, Pas. 1959, I, 890-892. Cass. 4 januari 1960, Pas. 1960, I, 494-495. Cass. 17 oktober 1960, Pas. 1961, I, 174-176. Cass. 31 oktober 1960, RW 1961-62, 377-380. Cass. 20 januari 1961, Pas. 1961, I, 537-539. Cass. 7 mei 1962, Pas. 1962, I, 998-999. Cass. 13 januari 1964, Pas. 1964, I, 509-511. Cass. 29 maart 1965, Pas. 1965, I, 805-806. Cass. 17 december 1998, RW 1998-99, 1075. Brussel 20 juli 1830, Pas. 1830, II , 187-188. Brussel 6 december 1830, Pas. 1830 II, 219-220. Brussel 5 november 1831, Pas. 1831, II, 289-290. Brussel 24 januari 1838, Pas. 1838, 15. Brussel 25 maart 1841, Pas. 1844, II, 353-354. Brussel 19 januari 1849, Pas. 1850-51, II, 182-183. Brussel 13 februari 1849, Pas. 1851, II, 355-357. Brussel 9 november 1850, Pas. 1851, II, 357-358. Brussel 12 februari 1853, Pas. 1853, II, 126-127. Brussel 24 november 1855, Pas. 1856, II, 71-72. Brussel 13 maart 1858, Pas. 1858, II, 263-265. Brussel 12 augustus 1859, Pas. 1860, 34-35. Brussel 10 mei 1860, Pas. 1860, II, 258-261. Brussel 4 december 1863, Pas. 1864, II, 16. Brussel 10 augustus 1865, Pas. 1865, II, 384. Brussel 24 april 1866, Pas. 1867, II, 83-87. Brussel 8 juni 1868, Pas. 1868, II, 268. Brussel 1 augustus 1868, Pas. 1868, II, 313-314.

102

Brussel 19 april 1873, Pas. 1873, II, 295. Brussel 31 juli 1874, Pas. 1875, II, 41-42. Brussel 16 juni 1875, Pas. 1875, II, 337-338. Brussel 28 juni 1875, BJ 1875, 1409. Brussel 10 augustus 1876, Pas. 1876, II, 345-346. Brussel 3 november 1879, Pas. 1880, II, 9. Brussel 12 november 1879, Pas. 1880, II, 39-40. Brussel 17 februari 1881, Pas. 1881, II, 219-220. Brussel 9 november 1885, Pas. 1886, II, 17-18. Brussel 16 december 1885, Pas. 1888, II, 180-181. Brussel 13 december 1887, Pand.pér. 1888, 249. Brussel 9 juli 1890, Pand.pér. 1890, 940. Brussel 14 november 1894, Pas. 1895, II, 65. Brussel 19 juni 1909, Pas. 1909, II, 313-316. Brussel 31 januari 1912, Pas. 1912, II, 150-151. Brussel 3 februari 1915, Pas. 1915-16, II, 9. Brussel 21 december 1932, RDPC 1933, 34-35. Brussel 16 januari 1937, RDPC 1937, 235-236. Brussel 21 december 1938, RDPC 1939, II, 289-290. Brussel 19 november 1955, Pas. 1957, II, 45-46. Brussel 11 juli 1956, JT 1957, 240. Brussel 25 februari 1959, JT 1959, 599. Brussel 22 maart 1963, JT 1963, 192-193.

Gent 30 maart 1855, Pas. 1855, II, 324-326. Gent 2 augustus 1861, Pas. 1862, II, 176. Gent 29 december 1880, Pas. 1881, II, 151-152. Gent 23 mei 1891, Pand.pér 1891, 557. Gent 26 juli 1898, Pas. 1899, II, 167. Gent 14 december 1899, Pas. 1900, II, 251. Gent 6 mei 1920, RDPC 1920, 270-272. Gent 7 mei 1921, RDPC 1920, 709-711. Gent 3 maart 1948, RW 1947-48, 892-893. Gent 11 januari 1952, RW 1951-52, 1392. 103

Gent 10 januari 1953, RW 1953-54, 375-377. Gent 13 juli 1955, RW 1955-56, 1238. Gent 12 december 1956, RW 1957-58, 367. Gent 3 april 1968, RW 1967-68, II, 2062-2063.

Luik 6 juli 1826, Pas. 1826, 226-227. Luik 9 augustus 1867, Pas. 1868, II, 38. Luik 6 februari 1869, Pas. 1869, II, 126. Luik 24 juli 1872, BJ 1872, 1141-1145. Luik 13 februari 1874, Pas. 1874, II, 138. Luik 23 april 1890, Pand.pér. 1890, 512. Luik 10 oktober 1894, Pas. 1895, II, 65-66. Luik 13 januari 1903, Pas. 1904, II, 92-93. Luik 11 april 1908, Pand.pér. 1908, 613-614. Luik 26 juni 1909, RDPC 1909, 737-738. Luik 25 februari 1914, Pas. 1914, II, 275-276. Luik 27 oktober 1961, Jur. Liège 1961, 81-82.

Rb. Antwerpen 26 mei 1888, Pand.pér. 1888, 1544-1546. Corr. Antwerpen 17 april 1910, Pas. 1911, III, 334. Corr. Antwerpen 11 oktober 1933, RW 1933, 122. Corr. Antwerpen 2 februari 1940, RW 1939-40, 851-852.

Corr. Bergen 20 januari 1873, Pas. 1873, III, 238.

Corr. Brugge 5 oktober 1966, RW 1966-67, 949-950.

Rb. Brussel 16 december 1848, BJ 1849, 240. Rb. Brussel 11 augustus 1860, BJ 1861, 54-55. Rb. Brussel 11 maart 1882, JT 1882, 260. Rb. Brussel 30 juni 1887, JT 1887, 1230. Corr. Brussel 6 november 1889, Pas. 1890, III, 269-270. Rb. Brussel 10 mei 1894, Pas. 1895, III, 24. Rb. Brussel 22 oktober 1904, JT 1905, 375-376. 104

Corr. Brussel 27 april 1907, RDPC 1907, 482-483. Corr. Brussel 24 oktober 1908, RDPC 1909, 492-494. Corr. Brussel 14 april 1911, RDPC 1911, 685-686. Corr. Brussel 12 januari 1914, RDPC 1914, 214.

Rb. Dendermonde 16 april 1892, Pand.pér. 1892, 787-788. Corr. Dendermonde 1 juni 1892, Pas. 1892, III, 359-360.

Corr. Gent 14 december 1906, RDPC 1907, 278-280.

Rb. Leuven 24 november 1877, BJ 1878, 11-13.

Corr. Marche-en-Famenne 25 januari 1955, Jur. Liège. 1954-55, 299.

Rb. Tongeren 2 december 1855, BJ 1856, 59-61.

Corr. Verviers 18 januari 1919, Pas. 1919, III, 67. Corr. Verviers 12 februari 1921, JT 1921, 409.

105

Rechtsleer Boeken ANTOKOLSKAIA, M., Harmonisation of family law in Europe: a historical perspective: a tale of two millennia, Antwerpen, Intersentia, 2006, 565 p.

BAETEMAN, G., Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974-75, Gent, StoryScientia, 1977, 370 p.

BAETEMAN, G. en GERLO, J., Het echtscheidingsrecht in België na de hervorming 1974-75, Supplementdeel 1976-1981, Gent, Story-Scientia, 1982, 108 p.

BAETEMAN, G. en LAUWERS, J.P., Devoirs et droits des époux : commentaire théorique et pratique des lois du 30 avril 1958 et de la loi du 22 juin 1959, Brussel, Bruylant, 1960, 437 p.

BEAUTHIER, R., Le secret intérieur des ménages et les regards de la justice, Les relations personnelles entre époux en Belgique et en France au XIXe siècle, Brussel, Bruylant, 2008, 1445 p.

BELTJENS, G., Encyclopédie du droit civil belge, Première Partie, Code civil, Annoté d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges en français reproduite ou analysée, les décisions des tribunaux et des cours de Belgique et de France, De 1814 à 1904, Brussel, Bruylant, 1905, 448 p.

BELTJENS, G., Encyclopédie du criminel belge, Première Partie, Le code pénal et les lois pénales spéciales : Annotés d’après les principes juridiques, la doctrine des auteurs belges et français, les décisions des cours et tribunaux, Brussel, Bruylant, 1901, 1363 p.

BOSLY, H. (ed.), Répertoire bibliographique du droit belge, IV dln., Luik, PUL, 1947-72, 1806 p.

BREMS, E. en STEVENS, L. (eds.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 266 p.

106

BRUNET, E. (ed.), Répertoire pratique du droit belge, Législation, Doctrine, Jurisprudence, I, Brussel, Bruylant, 1930-1967, 944 p.

BRUNET, E. (ed.), Répertoire pratique du droit belge, Législation, Doctrine, Jurisprudence, III, Brussel, Bruylant, 1930-1967, 912 p.

CELIS, K. en MEIER, P., De macht van het geslacht. Gender, politiek en beleid in België, Leuven, Acco, 2006, 222 p.

CHAUVEAU, A. en HELIE, F., Théorie du code pénal, III dln., Brussel, Société Typographique belge, 1837-1841.

CHAUVEAU, A. en HELIE, F., Théorie du code pénal, VII dln., Parijs, Marchal et Godde, 1887-1908.

CISELET, G., La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications : esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l'étranger, Brussel, L’églantine, 1930, 221 p.

DEKKERS, R., Handboek burgerlijk recht, I, Brussel, Bruylant, 1972, 953 p.

DELAHAYE, P., JAMAR, L. en WALEFFE, F. (ed.), Répertoire décennal de la jurisprudence belge contenant l’analyse de toutes les décisions et études doctrinales publiées en Belgique depuis 1880 jusqu’à 1975 inclusivement en matière civile, sociale, commerciale, criminelle, fiscale, de droit public et administratif, I, v° adultère, Brussel, Bruylant; de versies vanaf 1880 tot 1975.

DELVA, W., Personen- en familierecht, Gent, Story-Scientia, 1982, 560 p. DIRIX, E., VAN ORSHOVEN, P. en TILLEMAN, B. (eds.), De Valks Juridisch woordenboek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 621 p. DUBY, G. en PERROT, M., Geschiedenis van de vrouw. De Negentiende Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 531 p.

107

DUBY, G. en PERROT, M., Geschiedenis van de vrouw. De Twintigste Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 627 p.

DE METSENAERE M., HUYSSEUNE, M. en SCHEYS, M., “Gewapend met het gewicht van het verleden” in G. DUBY en M. PERROT, Geschiedenis van de vrouw. De Twintigste Eeuw, Amsterdam, Agon, 1993, 523-556.

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2 , Brussel, Bruylant, 1933, 1095 p.

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2 , Brussel, Bruylant, 1939, 1286 p.

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, I/2, Brussel, Bruylant, 1962, 1367 p.

DE WEERDT, D., En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (18301960), Gent, Masereelfonds, 1980, 226 p.

DE WEERDT, D. (ed.), De dochters van Marianne. 75 jaar SVV, Antwerpen, Hadewijch, 1997, 352 p.

DE WILDE, L., Overspel en onderhoud van een bijzit, Brussel, Larcier, 1967, 116 p.

DILLEMANS, R., Rechtsgids. B: Burgerlijk Recht, Gent, Story-Scientia, 1983, losbl.

FOURNEL, J.F. , Traité de l’adultère, Parijs, Demonville, 1778, 428 p. GAUS, H., Politieke en sociale evolutie van België. Deel 1, Leuven, Garant, 1992, 176 p.

GERLO, J., Handboek voor familierecht, I, Personen- en familierecht, Brugge, Die Keure, 2003, 359 p.

108

GERLO, J. en VERSCHELDEN, G., Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, 663 p.

GILISSEN, J., Introduction historique au droit - esquisse d'une histoire universelle du droit, les sources du droit depuis le XIIIe siècle, éléments d'histoire du droit privé, Brussel, Bruylant, 1979, 754 p.

HALPERIN, J.-L., Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, PUF, 1996, 377 p.

HALPERIN, J.-L., Histoire des droits en Europe de 1750 à nos jours, Parijs, Flammarion, 2004, 383 p.

HEIRBAUT, D., Hadden/hebben de Belgische ministers van Justitie een civielrechtelijk beleid, Mechelen, Kluwer, 2005, 88 p.

HEIRBAUT, D., Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 416 p.

HEIRBAUT, D., “De vrouwen(on)rechtsgeschiedenis van Napoleon tot vandaag: een verhaal van voortdurende vooruitgang?” in E. BREMS en L. STEVENS (ed.), Recht en gender in België, Brugge, Die Keure, 2011, 25-55.

HOLTHÖFER, E., “Kodification und Gezetzgebung des allegemeinen Privatrechts. 5. Belgien” in H. COING (ed.), Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europäischen Privatsrechtsgeschichte, III/1, München, Beck, 1982, 1068-1165. KEYMOLEN, D. en COENEN, M.-T., Stap voor stap. Geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de staatssecretaris voor maatschappelijke emancipatie, 1991, 128 p.

KLUYSKENS, A., Beginselen van burgerlijk recht, Zevende deel, Personen-en familierecht, Antwerpen, Standaard, 1942, 752 p. LAURENT, F., Principes de droit civil, III, Brussel, Bruylant, 1878, 648 p.

109

MERLIN, M., Répertoire universel et raisonné de jurisprudence, I, Brussel, Tarlier, 1827, 779 p.

MICHIELSENS, M., 175 jaar vrouwen. Gelijkheid en ongelijkheid in België. 1830-2005, Brussel, Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen, 2005, 191 p.

MONBALLYU, J., Geschiedenis van het familierecht: van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, 223 p. NYPELS, J.-S.-G., Législation criminelle de la Belgique ou commentaire et complément du code pénal belge, III, Brussel, Bruylant, 1867-1870, 856 p.

NYPELS, J.-S.-G., Le code pénal interprété principalement au point de vue de la pratique, II, Art 215 à 397, Brussel, Bruylant, 1897, 650 p.

PAUWELS, J.M., Rechten en plichten van gehuwden: het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 B.W.), Leuven, Acco, 1980, 225 p.

PICARD, E. en D’HOFFSCHMIDT, N. (eds.), Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, CXXXVI dln., Brussel, Larcier, 1878-1940.

PIERARD, A., Précis du divorce et de la séparation de corps: commentaire de la législation en vigeur en 1938, Brussel, Bruylant, 1938, 196 p. POTHIER, R.-J., Traité du contrat de mariage, II, Parijs, Debure, 1771, 419 p.

RAES, K., “Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur : een cultuurhistorische verkenning” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX en K. VELLE (eds.), Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 345-356.

RENCHON, J.-L., “Le droit de la personne et de la famille: de l’indisponibilité à l’autodétermination”, in G. MARTYN en D. HEIRBAUT (eds.), Napoleon’s nalatenschap: 200 jaar Burgerlijk Wetboek in België, Mechelen, Kluwer, 2005, 99-156.

110

SCHANDEVYL, E., “Portia ten tonele: de feminisering van de Belgische magistratuur” in D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX en A.WIJFFELS (eds.), Histoire du droit et de la justice. Une nouvelle génération de recherches/ Justitie-en rechtsgeschiedenis. Een nieuwe onderzoeksgeneratie, Louvain-la-Neuve, PUL, 2009, 567-579.

SCHUIND, G., Traité pratique de droit criminel, Brussel, Bruylant, 1944, 512 p.

SENAEVE, P., Compendium van het Personen- en Familierecht, III dln., Leuven, Acco, 2004, 856 p. STEVENS, L., Strafrecht en seksualiteit : de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid, verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, Intersentia, 2002, 601 p.

VAN DEN EECKHOUT, P. en VANTHEMSCHE, G. (eds.), Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19de-20ste eeuw, Brussel, Koninklijke commissie voor geschiedenis, 2009, 1629 p.

VAN MOLLE, L. EN GUBIN, E., Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, 1998, 412 p.

WYLLEMAN, A., “De ontwikkeling van het patrimoniaal familierecht in het Belgisch Burgerlijk Wetboek” in D. HEIRBAUT en G. MARTYN (eds.), Napoleons nalatenschap. Tweehonderd jaar Burgerlijk Wetboek in België, Mechelen, Kluwer, 2005, 221-233.

X., Een vrouw, een stem: een tentoonstelling over vrouw en stemrecht in België: 1789-1948, Amsterdam, AVG, 1996, 71 p.

Tijdschriften BAETEMAN, G., “Overzicht van de wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en van enkele rechtsproblemen door haar toepassing gesteld”, RW 1958-59, 1017-1058.

111

DESART, J., “La notion de la maison conjugale dans le délit d’entretien de concubine”, RDPC 1936, 1199-1206.

DE BRUYNE, J., “Overspel van de man”, RW 62-63, 2025-2054.

DE WILDE, L., “Het begrip gemeenschappelijke woning in art. 230 B.W. en het begrip echtelijke woning in art. 389 S.W.”, TPR 1965, 1-14.

ENGELS, W., “Problematiek rond de vrijmaking van de vrouw”, RW 1973-74, 785-800.

FRANCK, G., “Over de gelijkstelling van man en vrouw”, RW 1973-74, 801-804.

GEENS, J., “De gelijkheid van man en vrouw en echtscheiding op grond van overspel”, RW 1955-56, 1757-1766.

GERLO, J., “De gelijkheid van man en vrouw en het Burgerlijk Wetboek”, TPR 1976, 207288.

MASSON, J.P., “Loi du 1er juillet 1974, modifiant les articles 221, 373 et 389 du Code Civil et abrogeant l’article 374 du même Code”, JT 1974, 672-674. MESSINE, J., “L’entretien de concubine dans la maison conjugale”, JT 1968, 643-644.

RENCHON, J.-L., “L’adultère outrageant”, Rev.trim.dr.fam. 1984, 213-282.

Websites http://www.rosadoc.be

112